02.03.2013

«Ayqyn»: - Súltanmúrat myrza, siz «týr­ki» termiynin joqqa shygharyp, «týrik» ter­miynining dúrystyghyn dәleldep jýrsiz. Jalpy, týrki emes, «týrik» termiynining asta­rynda qauip bar ma?

Súltanmúrat ERMENTAY, Týrki ha­lyq­tary býkilәlemdik assambleyasynyng pre­ziydenti:

- «Týrki» degen jasandy sóz. Onday sóz es­ki qazaq, ne orys kitaptarynyng eshqay­synda joq. Ózderinizge mәlim, 1923 jyldyng basynda Anvar patsha bizdi qútqaramyz dep kelip, eki arada soghys boldy. Olar әzir­bay­jandardy ózderine biriktirip alar edi, biraq Týrkiyany qútqaru ýshin bauyrlas halyqty qúrbandyqqa shaldy. Ol kezde Lenin men Atatýrik dos bolghan. Sebebi ekeui de Anvargha qarsy edi. Osylaysha Ázirbayjan demokra­tiya­lyq respublikasy qúrylyp, orys­tar­dyng qúramyna kirdi.

02.03.2013

«Ayqyn»: - Súltanmúrat myrza, siz «týr­ki» termiynin joqqa shygharyp, «týrik» ter­miynining dúrystyghyn dәleldep jýrsiz. Jalpy, týrki emes, «týrik» termiynining asta­rynda qauip bar ma?

Súltanmúrat ERMENTAY, Týrki ha­lyq­tary býkilәlemdik assambleyasynyng pre­ziydenti:

- «Týrki» degen jasandy sóz. Onday sóz es­ki qazaq, ne orys kitaptarynyng eshqay­synda joq. Ózderinizge mәlim, 1923 jyldyng basynda Anvar patsha bizdi qútqaramyz dep kelip, eki arada soghys boldy. Olar әzir­bay­jandardy ózderine biriktirip alar edi, biraq Týrkiyany qútqaru ýshin bauyrlas halyqty qúrbandyqqa shaldy. Ol kezde Lenin men Atatýrik dos bolghan. Sebebi ekeui de Anvargha qarsy edi. Osylaysha Ázirbayjan demokra­tiya­lyq respublikasy qúrylyp, orys­tar­dyng qúramyna kirdi.
Ol jaqta Atatýrik bastap, ózderin «tý­rik» dep atay bastady. Mynda týrikmen bar. Ol kezde ózbek joq edi, sart pen qyrghyz bar. Túrar Rysqúlov bastaghan qazaqtar da bi­rikti. 22 jastaghy Túrar Rysqúlov bastaghan jigitter bolishevikterding músylmandyq bu­rosynda «Bәrimiz birigip, Ortalyq Aziya­da Týrki kenes respublikasyn qúra­myz» dep sheshim qabyldap, Mәskeuge jó­nelt­ti. Mәskeude Stalin olardyng bәrin quyp jibergeni ras. Búlardyng bәrin bólek-bólek respublika etip oqshaulap tastayyq degen oy tuyndady. Osy arqyly týrikting búlargha aghayyn ekenin úmyttyrayyq dedi. Bir es­keretini, Bartolid búghan qarsy shyq­qan: «týrki» degen termin de dúrys emes, bólek respublika etuding de qajeti joq, búlar bir-birin audarmashysyz týsinedi, olardyng bólinui halyqtardyng damuyna keri әser etedi» degendey oida bolghan. Búl sol kezdegi sayasatkerlerding oilap tapqan sózi. Sondyqtan terminning dәl osylay oilap tabylghanyna kýmәnim joq.

Namazaly OMAShEV, jurnalist, gha­lym, f.gh.d., professor:
- Sherhan Múrtazanyng «Júldyz kópir» de­gen kitaby bar. Sonda týrki respub­liy­ka­syn qúru kerek dep negizinen Túrar Rys­qú­lovtyng basshylyq jasaghany aitylady. Re­seyden burony jiberip, Tashkentte tal­qylaydy. Túrarlar basynda búghan qarsy bolyp, keyin olardyng moynyn búrap, kón­dirip, «Týrki respublikasy» qúrylsa, bar­lyq týrkiler birigip ketedi» dep, tipti bәrin «Týrikmenstan respublikasy» dep ataugha bo­lady degendey mәseleler aitylghan. Me­ning sizden súrayyn dep otyrghanym, týrik pen týrki respublikasynyng arasynda qor­qa­tynday qanday aiyrmashylyq bar?

Qoyshyghara SALGhARIYN, jazushy, gha­lym, Qazaqstan Respublikasynyng Enbek sinir­gen qayratkeri:
- Termin - bir úghymnyng aty... «Týrik» pen «týrki» degen sózge kelsek, búryndary týrik degen ortaq sóz bolatyn. 1926 jyly Ázirbayjanda Kenes odaghy turkolog­ta­rynyng bas qosqan jiyny ótti. Oghan bizding Ahang da qatysty. Ereke aitqanday, bizdi Týrkiyanyng týrikterinen bólu kerek boldy. Sodan keyin olar myna sózdi kirgizdi: «Kenes odaghynda túryp jatqan halyqtardy týrkiler dep atayyq, al Týrkiyadaghylardy týrikter dep atayyq» dep shyqty. Orystyng audarmasynda búl sóz ózderine ynghayly bol­sa, biz «turki» degendi týrki dep audaryp aldyq. «Turok» sózi týrik bop ketti. Týrki de­gen ne sóz? Týrki degen - «týriktin» degen sóz. Ábilghazynyng «Týrki shejiresi» degen en­begi bar. Mәselen, qazaq (qazaqtyn) balasy degende tәueldik jalghau bar emes pe? Sol siyaqty týrki sózi de sonday ma­ghynada. «Týrki» degen kimning degen súraqqa jauap beredi. «Týrik» kim, ne degen súraqqa jauap beredi. Kimning shejiresi? Týrkining she­jiresi degendey sóz.

«Ayqyn»: - Al qazirgidey sayasy jaghdaylar ózgergen uaqytta «Týrik» sózin qayta jan­ghyrtu qanshalyqty oryndy?

Qoyshyghara SALGhARIYN:
- Onda túrghan eshtene joq. Bireu sóitip ai­ta bastasa, ary qaray búl sóz tarap ke­tedi.

Namazaly OMAShEV:
- Qoysheke, biz ghalym bolghan son, deliy­tanttan góri, pedantpyz. Erteng bizden ba­la­lar «týrki» degen ne, «týrik» degen ne dep súrap qalsa, bizding oiymyz bir jerden shyq­sa deymin. Men de solay oilaymyn, yaghny rasynda da, bizdi týrikterden bólu ýshin týrki dep ataghan. Búl sózden óre-týre­gele qorqatyn eshnәrsesi joq. Týrki de­gen uaqytsha engizilgen nәrse. Qazir sony ait­pa degenmen, Qazaqstanda milliondaghan adamdar týrkiler termiynin qoldanyp jýr. Siz barsyz, biz barmyz, týrikter sózin keng qoldana bastasaq, tarihy sóz qayta oralar. Túrar da kezinde «Týrik respublikasy» dep atayyq  degen. Lenin múny týsinse, Stalin qatty qarsy bolghan. «Týrkistan» dese jer jaghdayymen basy birigip otyr dep oilaydy. Býkil týrik birigip ketse, jaghday qiyn bo­la­dy dep oilaghan.

Yahiya Yusif JANIYaR, Týrki әlemin stra­­tegiyalyq zertteu akademiyasynyng viyse-pre­ziydenti:
- Men týrkitildes degen terminge qar­symyn. Mәselen, Qazaqstanda da «orys­til­­diler» degen sózdi jii qoldanady. «Orys­tildiler» deseniz, oghan orystan bó­lek, qazaq ta, ózbek te, t.b. kirip ketui mým­kin. «Tildi» degen sóz - bireuding tilinde sói­leytin degen maghyna berip túr. Bizding Atamyz bir. Biriksek, jau shabatynday bizdi qorqyta beredi. Atamyz bir bolghan son, aramyzda mәsele de joq dep esepteymin.

Súltanmúrat ErmenTay:
- Dúrys emes terminder elimizde óte kóp. Biraq búl bizding oilau jýiemizdi qúr­typ jatyr. Sondyqtan biz qazaqy qalpy­myzdy saqtap qaluymyz kerek. Al bizding týriktik oilau jýiemiz mýldem basqa. Orys­tyng oilau jýiesi bir baghytta bolsa, qazaqtyki - mýldem basqa baghytta. Qytayda ezilip otyrghan qazaq qandastarymyzdyng ózi qazaq sózderin dúrys maghynada aitady. Biz kóne halyqtardyng biri retinde til tazalyghyn saqtap qaluymyz kerek.

«Ayqyn»: Sizding assambleyanyz ortaq til qalyptastyru isin de jolgha qoymaq. Sonda búl qalay jýzege asady?

Súltanmúrat ERMENTAY:
- Búl jóninde 20 jyldan beri әrtýrli gha­lymdar aityp jýr. Týrkistan uniyver­siy­tetinde tehnologiyalyq ortalyq boldy. Basy qosylmady. Jalpy, ortaq til qúras­tyrumen memlekettik mekeme emes, pat­riot­tar ainalysuy kerek. Keyingi eki-ýsh jylda búl mәselemen bir-eki adam ai­na­lysyp jatyr. Qazir Qaraqalpaqstanda tú­ryp-ósken bir qazaq osy mәseleni zert­tep, ortaq til qalyptastyruda әjepteuir jetistikke jetti. Kýndelikti ómirde sói­leuge 4000-6000 sózding arasy jetkilikti. Ol kisi 6000 ortaq sózdi jinaqtap ýlgerdi. Álipbiydi de, is qaghazdaryn da jýrgizuge osyn­shama sóz qory jetedi. Endigi bizding maq­satymyz - internet gazetin, elekt­ron­dy BAQ-taryn shygharu. Ary qaray tele­viziya da ashugha bolar edi, biraq múnyng bәri aqshagha baryp tirelip túr. Eger biz bir-birimizdi týsinbesek, eshqashan da jaqyn bola almaymyz. Birinshi mәsele - ortaq jaz­ba. Men jastardan «ortaq til bolsa, sói­ler me edinder» dep súraymyn, olar «sói­ler edik» deydi. Qarjy tabylsa, biyz­neske, mәdeniyetke ainaldyru kerek. Internet gazetinde jedel, tyng aqparattar bolsa, orystyng ózi soghan jýginedi. Eger de bar­shagha ortaq týrik tili qalyptassa, ol qazaq tiline de, qyrghyz tiline de, әzirbayjan tiline de algha jyljugha kómektesedi. Ara­myzda qarsylyq bolmaydy. Sebebi aghayyn bop ósip-órkendeymiz. Bizding bolashaghymyz soghan baylanysty.

Namazaly OMAShEV:
- Sonda ortaq qay til bolmaq? Týrkistan res­publikasynda shaghatay tili boldy. Sha­ghatay tili me?

Súltanmúrat ERMENTAY:
- Joq, shaghatay tili emes. Biz aldymyzgha mýlde basqa maqsat qoydyq. Bizding ara­myzda, tipti joghalyp ketken týrik halyq­tary bolsa, olardyng arttarynda saqtalyp qalghan sózderin de engizeyik dep jatyrmyz. Ejelgi sózdermen qatar, qazirgi sózderdi de paydalanayyq. Biz búl mәseleni kótere bas­tap edik, memleketten qarjy alyp jýrgen keybir jigitter iydeyalarymyzdy úrlay bastady.
Qúday qalasa, kelesi kýzde qúryltayy­myzdy ótkizemiz, sol kezde sonyng túsauke­serin jasaymyz. Bizben jarysyp, TýrkSoy da ortaq til jasaymyz dep shyqty. Biraq dayyn metodikany qoldanghan dúrys siyaq­ty. Men ózim osy tilde jazylghan mәtindi oqyp kórdim, onyng bәri qazaqqa da týsinikti. Bәrimizge ortaq til!

Yahiya Yusif JANIYaR:
- Jalpy, týrki tilining 75 payyzy da­yyn. Ata, ana, Otan, tenge, t.b. sózderdi es­ke týsirsek bolghany. 75 payyzdyng ýstinde jaqyndasu bolyp jatyr. Mәselen, Týr­kiyadaghy týrik tili - oghyz tili. Búl janaghy til­ding ystambúldyq núsqasy. Biraq men bú­ghan týbegeyli qarsymyn. Men alqaly jiyn­­da sóz sóilegende: «Bir aghadan qúty­lyp edik, endi bizge ekinshi aghanyng qajeti joq!» dedim. Tendik, ortaq til bolsa, biri­ge­miz! Týrkiyada «Bizding maqsatymyz zor. Televiziya dayyn, tek bizding tilde sóileyik. Qar­jyny ózimiz kóteremiz» deytin aza­mat­tar óte kóp. 3200 filolog bar, solar etiy­mo­logiyasyn, etnografiyasyn ýirenip ja­tyr eken. Týrikter «biz 80 millionbyz, 63 million әzirbayjan bar, búghan gagauzdar men hakastardy qosayyq» deydi. Men búlay bolmaydy, týrik dýniyesining jartysy ghana búl tildi biledi dep jýrmin. Búl - óte qauip­ti jol. Ortaq til bolmasa, onyng jýzege asuy da ekitalay. 1926 jyly kóp nәrseni týsin­be­gen, bizde de sol jaghday qaytalanyp ja­t­yr. Biz - bir etnos, bir halyqpyz. Saya­sat qúrt­ty ghoy birligimizdi... Ortaq til qa­­lyp­­tas­tyruymyz kerek. Basqa jol joq.

Ayqyn: - Týrikting ortaq tilin qalyp­tas­tyru týgili, qazaq tilining mәseleleri shash-etek­ten emes pe? Ortaq týrki tili qanshalyqty qajet?

Namazaly OMAShEV:
- Búl mәseleni oilap kórmeppin. Tilge qa­tysty súraq qoyyp otyrghanym da son­dyq­tan. Kezinde Týrkistan respublikasynda «Ishtarhun» degen gazet shyqty. Res­pub­likanyng memlekettik tili - shaghatay tili boldy. «Jas Týrkistandy» Mústafa Shoqay shaghatay tilinde shyghardy. Ótken jyly «Alash kósemsózining on tomdyghy» degen en­begimdi shyghardym, sonyng eki tomy «Jas Týrkistangha» arnalady. Sol eki tomdyqty men shaghatay tilinen audarttym. Ol kisi Fran­siyada túryp, Germaniyada shyghardy. Aty aityp túrghanday, Týrkistan respub­likasynyng halyqtaryna arnalyp shygha­rylghan. Ony qarap kórdim, ol, tipti  kerek bolsa tótenshe jazudan da auyr. Shaghatay tilin ózim de týsine almadym. Biraq Bay­túr­synovtyng tótenshe jazuymen ortaq til dep shaghatay tilin paydalanghan kezinde... Olay bolsa, eger de ortaq til qalyptassa, qazaq­tyng tili tómendemeydi. Týrik halyqtarynyng ana, ata siyaqty ortaq sózderi bar. Olardy iske qosyp, ortaq til jasaugha kóp uaqyt kerek. Kóp enbek pen әdildik kerek.
Siz dúrys aityp otyrsyz, bir aghadan qú­tylyp, ekinshi aghagha tútylghanymyz esh­kimge de keregi joq. Búl jerde Euroodaq siyaq­ty әrbir memleketting bir dauysy boluy kerek. Al bizding janadan qúrylayyn dep jatqan Euraziya odaghynda әrkimde bir dauystan emes. Qaranyzdar, Resey qansha payyz dauys beredi, Qazaqstan men  Be­la-ru­si­te qansha dauystan? Eger de  shyndyghyn­da әrkimde bir dauystan bolsa, basqasha bo­lar edi. Al búl kisilerding aityp otyrgha­ny, maq­saty bir, tendik jaghdayynda bas birik­tiretin odaq. Yaghny bәrine úghynyqty til bolsa, onda týrkilerding basyn jyl­da­myraq biriktiruge mýmkinshilik tuar edi. Til degen - tiri organizm. Qanyng bir, janyng bir, di­­ling men dining bir, ar jaghyndaghy tariy­hyng bir degendi tәjiriybe jýzinde ortaq til iske asy­rar edi. Al ony jasau qiyamettin- qiya­­meti.

«Ayqyn»: Ony qalay jýzege asyrugha bo­la­dy?

Súltanmúrat ERMENTAY:
- Búl jerde bizge naghyz óndiris pen nә­tiyje kerek. Ýkimet búghan eshqanday jәr­dem jasay almaydy. Tipti saraydyng ja­nyn­daghy ghylym eshqashan da ghylym bolghan emes. Olar saraydy maqtay beredi de, gha­lym bop jýre beredi. Qazir internet  zama­ny. Eng aldymen, sol tilde biznesting habar­shysy bolatynday basylym ashu kerek. Japoniya da osynday joldy paydalandy. Gazetting bir bóligi bizneske arnalsa, júrt­tyng bәri qyzyghyp, sony oqugha mәjbýr bo­lady. Biraq ol til ozyq tehnika men ghylym tilinde sóileui kerek. Mәselen, әlemdik aqparattyng 2-aq payyzy orys tilinde. Biz soghan mәz bop jýrmiz. Al týrik halyqtarynyng sany 250 million adam, kóp emespiz, biraq biz jan-jaqty qamtyghan halyqpyz. Sondyqtan jan-jaghymyzdan, býkil týrki memleketterinen aqparat kóp keledi. Yaghny biz sol tilde gazet, radio men televiziya ashsaq, ortaq til damy týsedi.

Jandarbek MÁLIBEKOV, sәuletshi, El­tanba avtorlarynyng biri, professor:

- Tildi bilu qajettilikten tuyndaydy. Eng aldymen týriktildes halyqtardyng ta­riy­hy ortaq pa, olar tarihtaryn bir dep sa­nay ma? Týrikter Týrkiyany - Anadoly, yaghny anajúrtymyz, Qazaqstandy - ata­júrtymyz deydi. Onda búl solay qalyp­tasuy kerek pe? Yaghny týrik halyqtary atajúrtyn, tegin aiqyndap, tarihyn taza­lap aluy kerek. Bir tilde sóileu ýshin týrik elderi shyqqan tegining bir ekendigin bilip, ózara qajettilikterin týsinui kerek. Olar osynday tereng týsinistikke kelgennen keyin ghana «bir el - Týrik eli» úghymy qa­lyp­tasuy tiyis. Sonda ghana ortaq til payda boluy mýmkin. Mysaly, qazirgi zamanda kóp­shilik aghylshyn tilin qajettilikten ke­rek etip otyr. Sondyqtan ortaq til de son­day qajettilikten qalyptasady. Al qa­zir bir tildi shygharyp alyp, qabyldaugha mә­j­býrleu dúrys emes.

SARAPShY OIY

Aydos SARYM, sayasattanushy:
- Týrki halyqtary assambleyasy qazir qol­­­danystaghy "týrki" sózining ornyna bar­lyq jer­de "týrik" sózin qoldaudy úsynady. Olar "týr­ki" degen sóz Kenes odaghy kezinde týr­ki ha­lyqtaryn Týrkiyadan bólu ýshin әdeyi oi­lap tabylghan dep esepteydi. Siz qa­lay qa­raysyz: qay sózdi qoldanghan dú­rys?

- Mening oiymsha, týrik әriptesterimizding ai­­typ otyrghan sózderinde qisyn bar. Ke­zin­de úly Maghjandar:
«Týrkistan - eki dýnie esigi ghoy,
Týrkistan - er týrikting besigi ghoy» - dep jyr­lap ketken joq pa? Olay bolsa, bizder nesinen úyalyp, neden qysyluymyz kerek. Biz­der de týrikpiz. Ózimizdi týrikpiz degen­nen ústynymyzdan, bolmysymyzdan, qa­zaq­tyghymyzdan aiyrylyp qalmaymyz.

- Olar týrkitildes halyqtargha ortaq tý­­rik tilin engizudi úsynady. Qazirgi tanda 4-5 myng ortaq týrik sózin dayarlapty. Týrki iyn­tegrasiyasyn nyghaytu ýshin ortaq til jasau qajettilik pe?

- Búl - әriyne, keremet tarihi, mәdeny am­bisiya. Biraq óz basym aldaghy 15-20 jyl­da týrik dýniyesi óz tilderinen bezip, or­taq tilge
kóshedi degenge senbeymin. Dese de, ortaq sózderding sózdigin jasau, ony tal­qylau bauyrlas halyqtar men dәuletterding ara­syn bekitip, jaqyndatatyn ýderis. Bú­dan ýrkip-qashudyng qajeti joq. Aghayyn el­der bir-birimen erkin sóilesip, týsinisui ýshin býgingi kýni әrbir qypshaq bir oghyz ti­lin, әrbir oghyz bir qypshaq tilin jetik men­gerse, dúrys bolar edi. Jalpy alghanda, búl ýderis qazaq tilining damuy, refor­ma­lanuy, bangy ýshin qajet dýniye.

- Songhy uaqytta ortaq til, ortaq jazu, or­taq etnos jayly aitatyn әrtýrli týrki úiym­dary birinen song biri qúryluda. Týrik tili Týrkiyada oqyghan studentterding әleu­met­tik jelidegi ortaq tiline ainaluda. Keybir eli­mizde ashylghan týrik shashtarazdarynda da qyz­metkerlerden týrik tilin biludi talap ete­di eken. Týrki halyqtary integrasiyasy boyyn­sha bastamalar Týrkiyanyng aimaqtaghy yq­palyn kýsheytu baghytyndaghy is-sharalargha ai­nalyp ketpey me?

- Týrkiyanyng bizding aimaqtaghy bedeli men yqpalynyng artuynan bizder jaman bol­maymyz. Kerisinshe, mening bir biletinim, týrik elderi men halyqtarynyng integra­siya­sy qazaq últy men memleketining aldaghy myn­jyldyqta óz tәuelsizdigi men tútas­ty­ghyn saqtay aluynyng birden-bir kepili men alghysharty. Sondyqtan orysshyl toptar men kýshterding baybalamyn qaytalamay-aq, ózimizge qajetti, ózimizding últtyq mýd­de­mizden tuyndaytyn sharalardy iske asy­ra bergenimiz abzal. Áriyne, múnymyz aghayyn keldi, bauyr keldi dep barymyzdy jayyp tastap, qazaqtyghymyzdan bas tartu de­gen sóz emes.

- Assambleya Ortalyq Euraziya, Iran men Týrkiya elderining odaghyn qúrudy úsy­na­dy. Týrki elderin jaqyndastyratyn qan­­­day da bir
birlestik qajet pe?

- Mening oiymsha, búl sayasy birlestik naq­ty iske asyrugha keletin dýniyelerdi tu etui tiyis. Týrik elderi men memleketterining integrasiyasy degen ýderis te onay sharua emes. Osyny jýieli týrde atqara bilsek te jetip jatyr. Búghan da talay jyldar men qaytpas qayrat qajet.

Dayyndaghandar Kәmshat TASBOLAT, Ayjan KÓShKENOVA

"Ayqyn" gazeti