«Adamnyng búzyluy onyng tilining shúbarlanuynan bastalady» (R. Emerson) demekshi ana tilimizding shúbarlanghannyng ýstine shúbarlanyp bara jatqandyghy últjandy azamattardyng janyna qatty batyp jýrgendigi bәrimizge belgili. Alayda, basqa últ tilinde tәlim-tәrbie alyp, últtyq salt-sanadan auytqyp bara jatqan, «N» men «Gh» gha tili kelmeytin shala qazaqtardyng oiy basqasha. Olar ana tilining ayanyshty hal-jayynan mýlde habarsyz deuge bolady. Sondyqtan til mәselesindegi kýrdeli týiinderdi dereu sheshuge bet búru qajet bolyp otyr. Múnda eng aldymen til dybystaryn bir jýiege týsiru qazaq tilining shúbarlanyuynyng aldyn aludyn  kilti ekendigi anyq. Sondyqtan men qazirgi qazaq tilinde qoldanylyp jýrgen til dybystaryn toptargha bólip qarastyrudy jón kórip otyrmyn.

Mening týsinigimshe qazirgi qoldanyp otyrghan әlipbiydegi jalpy qazaq til dybystaryn tóltuma dybystar, qoldanbaly dybystar jәne kirme dybystar dep ýsh topqa bóluge bolady. Birinshi toptaghy qazaq tilining tóltuma dybystaryn beyneleytin tanbalargha myna әripter jatady. Olar: Á, Ý, Ó, Ú, Gh, Q, NG .

«Adamnyng búzyluy onyng tilining shúbarlanuynan bastalady» (R. Emerson) demekshi ana tilimizding shúbarlanghannyng ýstine shúbarlanyp bara jatqandyghy últjandy azamattardyng janyna qatty batyp jýrgendigi bәrimizge belgili. Alayda, basqa últ tilinde tәlim-tәrbie alyp, últtyq salt-sanadan auytqyp bara jatqan, «N» men «Gh» gha tili kelmeytin shala qazaqtardyng oiy basqasha. Olar ana tilining ayanyshty hal-jayynan mýlde habarsyz deuge bolady. Sondyqtan til mәselesindegi kýrdeli týiinderdi dereu sheshuge bet búru qajet bolyp otyr. Múnda eng aldymen til dybystaryn bir jýiege týsiru qazaq tilining shúbarlanyuynyng aldyn aludyn  kilti ekendigi anyq. Sondyqtan men qazirgi qazaq tilinde qoldanylyp jýrgen til dybystaryn toptargha bólip qarastyrudy jón kórip otyrmyn.

Mening týsinigimshe qazirgi qoldanyp otyrghan әlipbiydegi jalpy qazaq til dybystaryn tóltuma dybystar, qoldanbaly dybystar jәne kirme dybystar dep ýsh topqa bóluge bolady. Birinshi toptaghy qazaq tilining tóltuma dybystaryn beyneleytin tanbalargha myna әripter jatady. Olar: Á, Ý, Ó, Ú, Gh, Q, NG .

Qazaq tilining últtyq syn-syipatyn aiqyndaytyn til dybystary tóltuma dybystar dep atalady. Búl til dybystaryn tanbalaghan  әripterdi aghylshyn tili men orys tili dybystarymen salystyrghanda qazaq tilindegi qoldanu ayasy óte manyzdy. Óitkeni búl til dybystaryna qazir әlemge ýstemdik qúryp otyrghan aghylshyn tili men qúldyq sanamyzdy qúrsaulap túrghan orys tilinde dәl keletin tura dybysy joq bolghandyghy sebepti, kompiuter tilining pernetaqtasynan oryn ala almaghan. Sondyqtan osy bir tóltuma til dybystarymyzdyng manyzy qazaq tilinde mýlde kórnektilenbey keledi. Onyng mysaly retinde «Á»-ning ornyna «E» nemese «E»-nin, «Ó»-ning ornyna «O»-nyn, «Gh»-nyng ornyna «G»-nin, «Q»-nyng ornyna «K»-nin, «N»-nyng ornyna «N»-nyn, «I»-ning ornyna «IY»-din, «Ú»-nyng ornyna «U»-dyng qoldanyluyn kóldeneng tartugha bolady. Sol sebepti biz qazaq tilinde óz úlytymyzgha ghana tәn ózindik ereksheligi bar osy tóltuma dybystarymyzdyng manyzdylyghyn jete týsinibey túryp, til mәselesindegi týiinshek týitkilderdi sheshe almaytyndyghymyz anyq. Ásirese, latyn jazuyna kóshkende osy bir últtyq tóltuma dybystarymyzdyng bir-birine jaqyn keletin juan, jinishke dybystardyng derbes tanbalanuyna erekshe kónil bóluimiz kerek. Óitkeni búl til dybystary ana tilimizding mәn-mәiegin aiqyndaytyn baghdarsham ekendigi aidan anyq.

Ekinshi toptaghy qoldanbaly til dybystaryna myna әripter jatady. Olar: A, B, Ú, I, S, D, E, P, G, O, Sh, R, L, T, M, N, K, Z, Y, J, G, U, IY

Búl toptaghy dybystar qazaq tilinde ejelden bar til dybystary ekendigi belgili. Olar dýniyedegi basqa da últtardyng tilinde kezdesetin, ortaq dybystar bolghandyqtan, olardyng qazaq tilinde qoldanyluy dúrys qoldanu negizinde aiqyndalyp kele jatqandyqtan, qazaq tilining shúbarlanyuyna erekshe yqpal ete almaydy. Sondyqtan búl dybystar dýnie jýzindegi jalpy últtargha ortaq qoldanbaly dybystar dep atalady. Qazaq tilinde qoldanylatyn búl dybystar tónireginde dauly mәsele joq dep aitugha bolady. Óitkeni qoldanu ayasy halyqaralyq dengeydegi tilderding aumaghynda olar óz mindetterin ózgerissiz әri yqpalsyz oryndap keledi.

Alayda búardyng ishinde «U» men «I» dyng basbúzar belsendiligi qazaq tilining emle erejesine erekshe keri yqpalyn kórsetip kele jatqandyghy jasyryn emes. Qazaq tilinde «U» men «I» dauysty dybys bolmaghandyghy sebepti, olar qazaq tilindegi dauysty dybystarmen qosylyp baryp buyn qúrauy kerek edi. Biraq olar «jartylay dauysty dybys» degen jeleumen óz aldyna dauysty dybystardyng rólin atqaryp keledi. Mysaly: «u» dep jazylyp jýrgen sóz Aqmet Baytúrsynúlynyng emle erejesi boyynsha «úu» bolyp jazyluy kerek. Sol siyaqty «iyne» dep jazylyp jýrgen sóz «iiyne» bolyp jazyluy tiyis. Óitkeni qazaq tilindegi buyndar dauysty dybyssyz qúralmaydy deytin dәstýrli ereje bar. Onyng ýstine búl eki dybys orys tilinde dauysty dybys bolghandyqtan, ózining sol belsendiligin qazaq tilinde kórsetkisi keletindigi belgili bolyp otyr. Taghy bir jaghynan orys tilinde «Ý», «Ú» jәne «I» qatarly til dybystary joq bolghandyqtan, olardyng rólin atqarghysy keletin búl orys tilindik sipattaghy til dybystary ózining qoldanu ayasynan auytqyp ketkendigi belgili. Sol sebepti biz qoldanbaly til dybysy qataryndaghy «U» men «I» dyng keri yqpalynan saqtanatyn bolsaq, onda qazaq tilining shúbarlanuynan aman qaluymyzgha bolady. Ókinishke oray, biz atalmysh shabuylshy til dybystarynyng yqpalynan saqtanudyng ornyna tilimizdegi «Ú», «I» syndy belsendi dauysty dybystarymyzdy yghystyryp shygharyp, olardy sol dauysty dybystardyng ornyna qoldanyp jýrmiz. Búl bizding orystyng betine qarap, jaltaqtaudan tuyndaghan qúldyq sana sayasatymyzdyng nәtiyjesi deuge bolady. Sondyqtan latyn әlipbiyine kóshken kezde dәl osynday  orny tolmas, ókinishti qatelikterimizden tereng sabaq alugha tura kelip otyr.

Al ýshinshi toptaghy kirme dybystargha myna bógde, kelimsek әripter jatady. Olar: Ya, Yu, H, H, V, F, Ë, E, Sh, S, Ch, Y, ,

Basqa últtardyng sózin óz qalpynda ózgertpey jazu ýshin sayasy ýstemdik maqsatymen tilimizge súghynyp kirgen til dybystary kirme dybystar dep atalady. Kirme dybystardyng ishindegi «Ya»,  «Ë» jәne «ng» qatarly dybystardyng maghynasyn «ya», «yo», «iu» dep jazyp beyneleuge bolatyndyqtan, búlar qazaq tilinde basy artyq dybystar ekendigi besheneden belgili. «V», «E», qatarly dybystar bolsa qazaq tilinde mýlde joq dybystar. Al F, Ch, Sh jәne S әripterining qoldanyp jazylatyn sózder shet el tilinen kirgen óte az sandaghy sózder, әsirese, orys tilinen kirgen sózder bolghandyqtan, olardyng ornyna P, Sh, S qatarly qoldanbaly dybystardy qoldanatyn bolsaq, sol shet tilinen kirgen sózderding maghynasy mýlde ózgermeydi әri olar qazaq tilining emle erejesine baghynyp jazylady da últtyq til bolmysymyzgha tez arada ýilesip, sinisip ketedi. Búdan tys «Y» men «I» әribining orys tilinde úzyn, qysqa degen aiyrmashylyghy bolsa bolar-au, biraq qazaq tilinde eshqanday aiyrmashylyghy joq ekendigine kýmәnimiz bolmasa kerek. Endi myna bir juan belgi, jinishke belgi dep atalatyn «», «» qatarly osy bir dybystyq tanbalardyng qazaq tiline nendey keregi bar ekendigin aityp jatudyng ózi últtyq arymyzgha syn. Búnyng ishinde F, h әripteri 1938 jyldan bastap qoldanysqa ense, qalghan 10 әrip 1940 jyly orys grafikasyna negizdelgen әlipbiyge kóshkende qabyldanghan bolatyn. Búl әripter orys tilinen engen sózderdi búzbay, yaghny týpnúsqasyna jaqyndatyp qoldanu ýshin alynghan. Osyghan baylanysty N.Uәliyúly bylay deydi: «Álipbiydegi әripterding sany shamadan tys kóp boluy mektep tabaldyryghyn attaghan oqushylarymyzgha da onay tiymeydi. Ana tilining dybystaryn beyneleytin әripterdi mektepke kelgen baldyrghandarymyz dybysqa (uәjge) sýienip, tez ýirenip alady. Sóitip dybys pen әripting baylanysy oqushy sanasynda bilimge ainalady. Al , i, s, sh, tәrizdi tanbalardy dybystyq uәji bolmaghandyqtan, jattap aluyna tura keledi. Qazaq tilining dybys jýiesine qatyssyz әripterdi jattau migha salmaq týsiredi. Onyng ýstine kirilshe jazuyna negizdelgen әlipby qazaq tilining dybystyq jýiesin kemeldi jaghdayda kórsete almaghandyqtan onyng orfografiyasyn kýrdelendire týsetindigi belgili.

Kirme dybystardyng ishinde qazaq tiline islam dinining kiruimen birge kirgen «H» әripi biraz dau tudyruy mýmkin. Ol tilimizge sinip kirip, túraqty týrde qalyptasyp qalghandyghy ras. Alayda, onyng qazaq tilindegi sózderdi jazuda qoldanu ayasy óte keng emes. Hat, halyq, han degen siyaqty sausaqpen sanarlyq sózderdi jazu ýshin ghana qoldanylady. Bәribir biz búl dybystardy kómekeymen dybystap, Arab bolyp ketpegen son, onyng ornyna ózimizding tóltuma dybysymyz «Q» - ny paydalansaq sóz maghynasynda mýlde ózgeris bolmaydy. Sol siyaqty «H» dybysynyng mәselesin de osy jolmen sheshuge bolady. Óitkeni búl dybys qoldanylyp jazylatyn sózder de kóp emes. Sondyqtan óz basym osy «H», «H» әripterining qazaq tilinde basy artyq әripter ekendigin basa aitqym keledi. Onyng esesine biz jana latyn jazuyn jasaghanda tóltuma dybysymyz «Q» әripining ornyna qoldanylatyn dybystyq tanbany myqtap oilanuymyz kerek. Óitkeni, «Q» dybysy halyqaralyq til bolyp túrghan aghylshyn tilinde «K» bolyp dybystalyp jýr. «Qazaq» degen qasiyetti aty-jónimiz «Kazak» bolyp jazylyp ta aitylyp keledi. Eger latyn әlipbiyine kóshken jazuymyzda «Qazaq» degen úly ataudy dýrys jetkize alatyn dybystyq tanba dýniyege kelse, núr ýstine núr bolar edi. Al, qalghan kirme әripterding qazaq tili ýshin eshqanday da qajeti joq. Olardyng ornyna qoldanylatyn әripterimizding úpayy týgel.

Kirme әripter arqyly últtyq tilge shabyuyl jasau qytay qazaqtarynyng jana jazugha kóshu nauqany kezinde de zh, ch, sh qatarly til dybystaryn qazaq әlipbiyine kýshtep engizu arqyly ózining ýstemdigin bir kezde edәuir jýrgizgen bolatyn. Alayda ol nauqannyng reforma qarsanynda batyl qadamgha tap bolyp, tóte jazudy qoldanu ýrdisimen ayaqtalghany belgili. Al orys tilindegi Ya, Yu, Ë, E qatarly dybystar orys tilinde óte manyzdy oryngha ie dauysty dybystar bolghandyqtan, otarshyldyq sayasat kezinde qazaq tiline olar maqsatty týrde tyqpalanyp kirgizilgendigi aidan anyq. Búdan tys orys tilinde dauysty dybys bolyp keletin, al qazaq tilinde jay dauyssyz dybys bolyp tabylatyn «U» men «I» dyng qazaq tilindegi yqpaly men rólin arttyru arqyly da otarlyq sayasat ana tilimizding ereksheligine qol súghyp otyrghandyghy belgili. Búghan «O» dybysynyng birde «O», birde «A» bolyp oqyluyn qosynyz. Sondyqtan biz balabaqshadan bastap ana tilimizding tóltuma dybystaryn jas úrpaqtarymyzdyng sanasyna qúngmen birge kirme dybystardyng da ziyany men yqpalyn olargha naqtyly dәlelder arqyly týsindiruimiz qajet әri latyn jazu ýlgisine kóshkende búl pәle-qazalardan ada-kýde aryluymyz kerek. Óitkeni «Qazaq jerin otarlau 18-ghasyrdyng orta sheninen erekshe qarqynmen, týrli «diplomatiyalyq» baylanystardyng qat-qabat qaltarys­tarynda qalyp qoyghan súrqiya sayasat arqyly jýzege asty. Orystar aila-sharghynyng barlyq týrin qoldandy. Sonyng bir ýlken baghyty - aldymen músylmandyq dәstýrdi oqytatyn mektepterdi joyyp, orys әlipbiyin engizudi basty talap etip qoydy» (Múhtar Qúl-Múham­med). Ekinshi bir sózben aitqanda, orystar qazaq qoghamynda jәne týrki tildes halyqtarynda bolyp jatqan әrtýrli kózqarasty bayqaghan orys missionerleri býkil týrki júrtynyng mәdeniy, ruhany qúndylyqtaryn joy ýshin, sonymen birge tildik bolmysyn qúrtu ýshin sayasy astarmen «arab jazuy qolaysyz», «qazaq jәne basqa týrki tilderining dybystyq jýiesin beruge iykemsiz» degen jeleumen orys grafikasyna negizdelgen qazaq  әlipbiylerin jәne oqulyqtaryn shyghara bastaydy. Olar orys jazuyna kóshudi nasihattaudy oryssha oqyghan qazaq  jastary arqyly jýrgizudi kózdedi. Ótken ghasyrlardaghy dәl osynday otarlau sayasaty býgingi tәuelsizdik alghan jana ghasyrymyzda da dәurendep túr deuge bolady. Sondyqtan latyn әlipbiyine kóshu barysynda qazaq tiline «V» dybysyn kirgizeyik nemese «F» dybysyn kirgizbesek tilimiz qaran qalady, «H» dybysynan airylsaq qazaq tili - til bolmaydy, - deytin keybir keranau orystyq sanadaghy jymsymalyqtan saqerekshe  boluymyz qajet.

Álipby mәselesinde sheshilui qiyn bolyp otyrghan kedergiler sheksiz. Qazirgi orfografiyanyng kýrdeli ekendiginde dau joq. Al kýrdeli orfografiya orfoepiyagha, aitylymgha keri әserin tiygizetindigi sózsiz. Sol sebepti de jastarymyzdyng sóileu mәneri ózgerip barady.  Qazaqtyng jalpaq tili joyylu aldynda túr. Múnyng sebebin Á.Jýnisbekting qazirgi әlipbiyimizdi «qazaq әlipbiyi» dep ataudyng esh reti joq degen sózinen aiqyn angharugha bolady. Óitkeni ol qazirgi әlipbiyimizdi búl «qazaq әlipbiyi» emes, «qazaq-orys әlipbiyi», tipten aqiqatyn aityp «orys-qazaq әlipbiyi» dese de bolady, - degen edi.

Naqtylap aitqanda, orys tilimen qazaq tili ortasyndaghy ghasyrlyq «soghys» eng aldymen osy eki tildegi Á, Ý, Ó, Ú, I syndy dauysty dybystar men  Gh, Q, NG qatarly tóltuma dybystar ortasyndaghy ghasyrlyq soghys ekendigi aidan anyq. Búl «soghysty» ayaqtau ýshin biz latyn әlipbiyine kóshuimiz kerek. Kóshpegen kýnning ózinde, kirme dybystardan qúlantaza aiyghuymyz kerek edi. Amal joq! 20 jyl keshiktik. Sonda da eshten kesh jaqsy. Aldy-aldymyzgha tartpay, ana tilimizding dybystyq jýiesinen auytqymaytyn, erejeleri kemeldi, әlipbii últtyq dybystar negizinde kórnektilengen jazu týrin qalyptastyra alsaq,  zor tabys bolar edi. Ol ýshin biz tómendegi myna týiinderge basa nazar audaruymyz kerek siyaqty:

1.     Kirme әripterden ada-kýde aryluymyz kerek.

2.     «Bir dybys - bir әriptik» erejeni qatang saqtauymyz tiyis.

3.     Dybystardy tanbalaghanda tanbanyng qosarlanuy jәne asty, ýsti belgileri bolmauy shart.

4.     Ásirese, últtyq tóltuma dybystardyng tanbasyn jan-jaqtyly oilanyp, túraqtandyruymyz qajet.

5.     Últtyq dybystarymyzgha tanba oilastyrghan kezde dәl qazirgi tústa pernetaqtada bar latyn әripterin qoldanudy negizge aluymyz tiyis.

Sonymen birge latyn әlipbiyine kóshu barysynda onyng emle erejesin aitylym negizinde qazaqtyng jalpaq tili túrghysynan túraqtandyruymyz kerek. Óitpegende jana әlipbiyge kóshkendigimiz bos sóz bolyp qalady. Ol ýshin tómendegi myna týiinderge basa nazar audarugha tura keledi:

1.     «Dauysty dybyssyz buyn qúralmaydy» deytin erejege qatang baghynu kerek.

2.     Kirme sózderdi qazaq tilining dybys ýndestigi boyynsha ana tilimizding mәnerine beyimdep jazu tiyis

3.     Sózderdi aitylymy boyynsha jazu kerek.

4.     «U», «I» qatarly dybystardyng jazyluyndaghy emle erejesine ózgeris engizu tiyis.

5.     Ónirlik sipat alatyn gorlyq terminderdi bir jýiege týsiru qajet.

6.     «Ýlken», «kýshti» degen siyaqty sózderding әdeby jәne ghylymy tilde betalbatty qoldanyluyna tyiym salu shart.

7.     Orys tilining әserinen búzyla bastaghan keybir gramatikalyq jýielerimizdi sauyqtyruymyz lazym.

Eger biz shet tilinen engen sózderdi óz tilimizge beyimdemey, jasandy jazylymgha boy aldyratyn bolsaq, onda qazaq tilining negizgi fonetikalyq zany búzylady da ol singarmonizim men orfografiyagha jәne aitylymgha keri әserin tiygizedi.

Últ ústazdarymyzdyng biri Ahmet Baytúrsynúly 1914 jyly «Qazaq» gazetine: «...qazaqty orysqa audaramyz degen pikir bәrin býldirip otyr. Shkoldar qazaq tilin joghaltyp, orys tiline týsiremiz deydi. Sol ýshin balalar orys әrpimen oqysyn deydi... Hýkmetke keregi memlekettegi júrttyng bәri de bir tilde, bir dinde, bir jazuda bolu, al halyqqa keregi - óz dini, tili, jazuynyng saqtaluy», - dep ana til mәselesine jany qatty ashyghan eken. Alash arystary bir ghasyrdyng aldynda ana tili ýshin osylay  shyr-pyr bolghanda, biz egenmendi el qúshaghynda ne ýshin til mәselesine óte salghyrt qarap otyrmyz?!  Áriyne, búl erekshe oilanyp-tolghanudy qajet etetin mәsele.

Bekqoja Jylqybekúly

L.N.Gumiylev atyndaghy

Euraziya últtyq uniyversiytetinin

dosenti, f. gh. K

Abai.kz