«Euraziyalyq el»:
Ýiinizde Alla taghalanyng shetsiz-sheksiz qayyrymdylyghymen, meyirimdiligimen bergen 3-4 balanyz bar ma? Bar bolsa, solardyng әrqaysysynyng minezi, ómirge kózqarasy әrtýrli me? Dәl solay. Endeshe, jer jahandy jaylaghan aluan-aluan últ ta Alla taghalanyng әlgi sizding ýidegi perzentteriniz siyaqty minez-qúlqy, qyluasy, әreketi әrqily bir perzentteri deseniz esh qatelespeysiz.

Ár últ - Allanyng perzent-jaratylysy. Ony shartty týrde ekige bóluge bolady. Mysaly, olardyng birinshisi ózin basqaryp otyrghan ýkimet, yaghni, biylik ne aitsa sony qúp alyp, ne istese soghan bas iyip, әiteuir ishken-jegenine mәz bolyp jýre beredi. Múnday últ osynday boykýiezdiginin, sayasy samsozdyghynyn, yaki, kerenaulyghynyn, marghaulyghynyng saldarynan óz elinde últtyq salt-dәstýri, ghadet-ghúryptary, últtyq ereksheligi jәne ana tili memlekettik dengeyde bolmaghandyqtan әrtýrli aldausyratugha kóne beredi. Jәne osylaysha uaqytty sozu arqyly ózining joyylyp ketetinin, tipti әl-misaqtan beri babalary mekendegen atameken - jer suy ózge bir memleketke ótip, qalyp qoyghanyn da bilmeydi. Búnday últ óz elinde ózge bir til ýstemdik qúryp, jastary sol tilde bir-birimen shýldirlesip jýrse de, qysqasy, últ retinde joyylyp bara jatsa da «elimizde tynyshtyq» degen sózdi demeu qyp ilinip-salynyp jýre beredi. Ol últ sol «elimizde tynyshtyq»-tyng múny әlgi til, din, salt-sana siyaqty býkil kiyelilerinen aiyru men jer-suyn kelimsekter erkin paydalanuy arqyly ornaghan «tynyshtyq» ekenin de oilaugha qabiletsiz.
Al ekinshi bir últ búghan qarama-qarsy qaytken kýnde, eng bolmasa óz elinde, qala berdi ózi ózge elde jýrse de ózining últtyq ereksheligin, últtyq bet-beynesin asqaq ústaudy basty mindetim dep biledi. Ol eshuaqytta óz eli týgil, ózge elde ózining qay últ ókili ekenin maqtanysh tútady. Onyng res­publikasyna syrttan kelgen jat jerlik búl elde orys tili emes, osy elding últtyq tilin bilu kerek ekenin kelu boyda týsine qoyady. Búl últ oryssha, aghylshynsha nemese taghy bir ózge tildi bilemiz dep maqtanbaydy. Eger óz elinde tiline, dinine, qater tónip, jogharydaghy bireuler jerin, qazba baylyghyn jat júrtqa berip jatqanyn sezip qalsa... onda Qúday basqa salmasyn... Qysqasy búl:
Ózgening kónilin tabam dep,
Ólekse ómir sýrgenshe,
Arystanday alysyp,
Qanjyghada bas ketsin, - deytin naghyz namysqoy, naghyz erjýrek, әri bilim-biligi joghary últ. Olardyng búnday erjýrek, әri batyl, әri tiline, dinine, diline berik boluy eng aldymen ýkimet basynda qanday adamdar otyrghany tikeley baylanysty. Áriyne, búnyng bәri dúrys ne búrys ekenine bizding anyq kózimiz jetken dey qoy qiyn. Biraq әr últtyn, әr halyqtyng úzaq jyldyq, birneshe ghasyrlyq tarihyn erinbey-jalyqpay zerttep, osynday qorytyndygha keluge bolady. Qalay degende de bir halyqty ne olay dep artyq sanau, ne búlay dep kemsitu ýlken qatelik. Jogharyda biz aityp otyrghan әrtýrli jaghdayattar kóp rette qabiletti jogharghy biyliktegilerding eng әueli óz últyna degen sýiispenshiligi men eng әueli jergilikti óz últynyng dәlirek aitsaq, eng әueli qazaqtyng qamyn oilaytyn is-әreketine, úljandylyghyna, biyik adamgershiligine baylanysty. Al, biyik adamgershilik degenimiz eng aldymen óz últynnyng tilin, dinin, salt-dәstýrin dinin qadirleu, eng aldymen óz últynnyng qamyn oilau. Óitkeni, últyng - sening ata-anan. Eng әueli ata-anasynyng qamyn oilaytyn adamnan ghana basqalargha jaqsylyq jasaudy kýtuge bolady. Endeshe, bizding jogharydaghylar, keybir shonjarlar bayqausyzda bireumizding auzymyzdan
QAShAN QAZAQ MEMLEKETIN QÚRAMYZ?

-degen lebiz shyghyp ketse, shayan shaghyp alghanday shorshyp týsedi. Solardyng sol bosbókseligining saldarynan jer betinde qazaq memleketi degen memleket qúru mýmkin bolmay túr. Qazaq memleketi týgil, әngimesin bir-birine «aghashka», «sestrenka», «koroche» dep bastaytyn әl-әzir qazaq degen aty ghana bar jan iyelerining ar-namysy, últtyghy, aqyl-parasaty qanday beysharalyq kýige týskenin olar shygharyp jatqan kinolarynan-aq ap-anyq kóruge bolady. Eger bizding astyna jýz myng dollarlyq zilqara mashina minip, ynyranyp sóilep, man-mang basqan baysymaqtar men irili-uaqty әkimshilikterde, biyler kenesindegi (parlamenttegi) bedeldilerde últtyq namys, últymnyng ar-úyatyn qorghayyn degen qúrttay bir paryq, parasat bolsa, qazaq últynyng qylyq-qylualaryn eki ayaqty malghúnnyng o jaq bú jaghy qyp kórsetetin «Kelin», «Qayrat chempion», anda-sanda «janym», «oybay» degen eki-ýsh auyz qazaqshany aralastyryp, tek oryssha sóileytin «Janym» siyaqty filimderdi ne órtetip, ne solardy shygharghandargha, KTK-nyng «nasha kazashasyndaghy» jas júbaylargha beretin aq tilek, aq batany oryssha sayqymazaq ólenge ainaldyryp, auzyn bir jaghyna qisaytyp ózi de mazaq bolyp, qazaqty da mazaq qyp túrghan әnebireulerge toqtau salar edi-au. Amal ne, býgingi qazaq onday últtyq degdarlyqtan, onday últtyq jankýierlikten, últtyq namystan maqúrym boldy. Nemese songhy 20 jyl boyy teledidar, baspasóz, shetelding qanqasap filimderi arqyly әdeyi jýrgizilgen beybaghyt, beymaqsat, batysqa jalang elikteu iydeologiyasy bizdi últtyq namystan әdeyi maqúrym qylu ýshin әdeyi jasaldy ma dep te qorqasyn. Osy arada belgili dramaturg, jazushy Ákim Taraziyding óte bir naghyz aqsaqaldyq sóztútqasyn keltirmey kete almaysyn. Jogharyda biz aityp otyrghan últ uayymymen ýndes oilaryn toghyta kele ol kisi: «býite bersek, halqymyz qaltasyndaghy azyn-aulaq tiyn-tebenimen sәbiylerimizding sanasyndaghy últtyq qúndylyqtardy shayyp ketetin jat júrttyq, bizding últtyghymyzgha mýlde jat býldirgi mәdeniyetterge qoldau jasaytyn bolady. Biz qazir amerikalyq kinolardy, amerikalyq jәne batys europalyq pop-әuenderdi, jyltyraq sheteldik jurnaldardy ózimizding BAQ-tar arqyly ózimiz keremet nasihattap, ózimiz solardy asyrap bayytyp otyrmyz. IYә, Amerika Qúrama Shtattarynda Jazushylar odaghy degen joq, óitkeni olardyng býkil mәdeniyetining payda bolghanyna eki jýz jyl da tolghan joq. Ol jaqqa barghan irlandiyalyq ta, aghylshyn da jergilikti ýndisterding sauatyn ashayyq dep Shekspirding kitabyn kóterip emes, myltyq kezenip, baylyq izdep bardy. Orys anyz-әngimelerinde ataqty ýsh batyr bar, qazaqta Qobylandy, Alpamystar turaly tolyp jatqan jyr, qissalar bar. Al olardyng «qissasy» - Shvarsenegger. Sonda biz ózimizding talay ghasyrlyq tarihymyz, talay ghasyrlyq әdebiyetimiz bola túra jat júrttyqtardyng osyndaylaryna elpildeytindey ne kýn tudy?» - degen oy tastaydy. («Prostor» №9, 2010). Býgingi últtyq ónerine, últtyq әdebiyetine degen zapyranyndy búdan artyq aqtaryp kórsetu mýmkin be?
Áriyne, biz songhy 300 jyl boyy Resey otarshyldyghynyng qúrsauynda boluymyz da osylaysha últtyq qasiyetterimizden airylyp qaluymyzgha әkep soqtyrdy. Áytse de, songhy 70 jyldyq orys-otarshyldyghynan bosay salysymen ózge TMD respublikalary әrqaysysy óz aldyna naghyz últtyq memleket qúrugha ashyqtan-ashyq bet búryp, әrqaysysy óz jolymen dinin, tilin, últtyq mәdeniyetin, últtyq salt-dәstýrin últtyq ónerin saf kýiinde saqtap, jana bir últtyq keleshekke bet búrdy. Al biz óituding ornyna bәrin «halyqaralyq standartqa» salugha kiriskenimizdi kórgende, sirә, bizding qazeken, qay nәrsening de últqa ziyandy tústary bolatynyna «bas qatyrghysy» kelmeydi-au degen oigha ketesin. Sóitesing de, qúsandy kimge aitaryndy bilmey, shermende bir kýige týsesin.
Ótken bir joly kino turaly mәlimetterdi aqtaryp otyryp, Ózbekstanda kinodan týsetin paydanyng 90 payyzdan astamy olardyng ózderi shygharghan filimderden, yaky ishki prokattan týsetinin kórdim. Jәne olardyng filimderi kóbine Shyghysqa, músylman elderining adamgershilik sana-sezimine, oi-týisigine beyimdelip, әriyne, eng әueli ózbek halqynyng últtyq jandýniyesine say úrpaq tәrbiyeleuge baghyshtalady. Mine, shyn tәuelsizdik alghan el dep osyny ait! Al bizding әlgi «Janym», «Astana - lubovi moya», «Kelin», «Perekrestoktar» she? Qúdayshylyghyn aitynyzshy, búlar qazaqty birinshiden mazaq etu, ekinshiden qazaqty ne orys, ne qazaq emes aralas tildi, qany da әrkimmen aralasyp ketken budan birnәrsege, orystyng jalpaq tilimen aitqanda «smesi bulidoga s nosarogom»-gha ainaldyru emes pe? Al KTK-daghy «Nasha kazashany» jas balalargha dәris berip jatqan synyp múghalimimen jәne jas júbaylargha orysshalap mazaq qyp túrghan batasymen qosyp sotqa beretin kez әldeqashan kelgen. Jalpy «KTK» arnasyndaghy «janalyqtardyn» deni kisi ólimi, jol, kólik apattary, órt apaty, esirtkimen ústalghandar, adam tonau turaly ghana ekeni qalay?
Aytpaqshy, ózbek filimderi demekshi, bizding qazaqtarda qazir bizben tili bir, dini bir ómirbaqy qyz alysyp, qyz berisip otyrghan bauyrlas ózbek halqy turaly óte nashar pikir qalyptastyryluda. Biz qazir Abay aitqan maqtanshaq («beker mal shashpaq» óz aldyna) últqa ainaldyq. Biz orys tilinde sóileytin jastarymyz ben sәbiylerimiz búrynghydan da kóbeyip, endi qalghandary ýshtildilikke kóship, endi birazy ózge dinderge ótip ketip jatqanyn, on ekide bir gýli ashylmaghan qyzdarymyz týn ortasynda poezd jaghalap, 1-2 shólmek syra, miyneral su, temeki satyp kýn kórip jýrgenimen júmysymyz bolmay, ózbekterdi kýnin kóre almay Qazaqstangha kelip malay bolyp jýr degen nadandyq sózdi kóp aitatyn boldyq. Bizding telearnalarda kórshiles Ózbekstan, Ázirbayjan, Tәjikstan, Týrkimenstanda ne bolyp jatqany, olar qazir naghyz tәuelsiz últtyq memleket qúryp alghany, olarda da eshkim ashtan qatyp, kóshten qalyp jatpaghany, qayta әr otbasy 8,9,10 baladan tәrbiyelep otyrghany turaly әdeyi kóp aitylmaydy. Bizge ol elderding jaghdayy turaly eshnәrse bilgizbeu ýshin europalyqtardyng vannada shomylyp, vannada jynystyq qatynas jasap, bir-birining әr jerin soryp jatqan azghyndyqtaryn, qyzy men anasynyng bir erkekpen qatynas jasauy siyaqty bas-ayaghy joq, bizding jandýniyemizge ýrdis-ghúryptarymyzgha jat jabayylyq serialdary kórsetiledi. Shyntuaytyna kelgende, Qazaqstangha kelip júmys istep jýrgen Ózbekter auylynda nemese qyshlaghynda ashtan óle jazdap kelip jýrgender emes. Búl olardyng qosymsha tabysy. Birinshiden, búl qazir dýniyejýzinde bar nәrse. Qazir AQSh-taghy qytaylardyng sany 30 millionnyng o jaq bú jaghynda. Al ekinshiden, el aralap sauda-sattyq jasau, bireulerding ýiin salyp, bau-baqshasyna kýtim jasau, kóshpeli qolónershilik degeniniz ózbek halqynyng qashanghy ata kәsibi. Qazir Ózbekstan halqynyng sany 30 million boldy. Ras, jer kólemi shaghyn. Jer asty baylyghy ózine de, syrtqa shygharugha da jeterlik. Biraq olar sol jer baylyghyn tógip-shashpay, shetel kompaniyalaryna satpay, rәsua qylmay, úqypty paydalanyp, artylghanyn keler úrpaghyna saqtap otyr. Ár jaz aiynda 30 million ózbekting 8-9 milliony púl tabugha 5-6 aigha basqa respublikalargha ketedi. Olardyng otbasy asyraushysy kelgenshe memleketten alatyn әrtýrli jәrdemaqymen, azyn-aulaq jeke sharuashylyghymen, memlekettik nemese jekemenshik júmystardan alatyn jalaqymen júrt qatarly kýn kóredi. Al qazaqtar kýnin kóre almay kelip jýr deytin ózbekterding bizden ýiine aparghan púly qosymsha tabys. Eger bir ózbek basqa elde jýrip, bir mausymda kem degende 2-3 myng dollar tabady desek, әlgi 8-9 million syrtta jýrgen ózbek óz eline qanshama investisiya qúiyp jatqanyn eseptey beriniz.
Ashyq aitqannyng aiyby joq, bizge kelip, mausymdyq júmys istep jýrgen ózbek jigitteri talay-talay әiel jynystylarymyz ben kýnkórisi nashar otbasylaryndaghy qyz-kelinshekterdi ekiqabat qyp ketip jatqanyn bilemiz. Olardyng qaysybireuleri Ózbekstanda әiel bala-shaghasy barlar. Endi myna qasiretke qaranyz: Janaghy ózbekten zansyz tughan bala kýnderding kýni bolghanda anasynan óz әkesi kim ekenin súray bastaydy. Aqyry aitugha tura keledi. Demek, eseye kele bizding qyzymyzdan, ne kýieui joq kelinshekterimizden tughan ol balanyng jýregining týkpirinde mening әkem - ózbek degen bir oy túrady. Yaghni, ol bolashaqta kónili alan, oiy basqa jaqqa әueyilenip túratyn ala-kónil azamat degen sóz. Jalpy Ózbekstanda ózge últ ókilderin ózbektendiru sayasaty sonau Kenes zamanynan bar edi. Sol dәstýr әli de jalghasuda. Al Qazaqstanda she?
Aurudy jasyru jaqsylyqqa aparmaydy. Qazaqstanda songhy jyldary azamattardyng tólqújatyna últyn jazu kerek pe degen mәsele qayta-qayta kóterilui qalay? Bizding әri anqau, әri aramza sózderge sengish keybir qazaq ózin euraziyalyq últ degenge de mәz bolady. Olar búl sózding ar jaghynda qanday jymysqy, qanday әnji sayasat jatqanyn sezuge aqyly jetpeydi. Búl - últty dýbәralandyru, últsyzdandyru ýshin aitylatyn jәdigóilik sóz. Búghan tek nadan adam ghana maqtanady. Bizding keybir «bilgishter» Amerikada últ joq, olardyng bәri ózderin amerikalyqpyz dep aitady degeni de ótirik. Biz amerikalyqpyz deytinder orta ghasyrda ata-babasy Afrikanyng qay týkpirinen kelgenin bilmeytin negrler ghana. Qazir olar da týp ata-tegin izdestirip jatyr. Amerikada aghylshyn aghylshynmyn, nemis nemispin, fransuz fransuzbyn, ispan ispanmyn dep әrqaysysy óz últyn aitady.
Últym - «amerikanes» demeydi olar. Búl bizdi adastyru ýshin aitylyp jýrgen ótirik. Jalpy, euraziyalyq últ jasaymyz deu belgili bir últty ne ol, ne búl emes dýbәralandyru deuge de bolady. Yaghni, últsyzdandyru degen sóz. Tek Qazaqstanda ghana aitylatyn qostildilik nemese ýshtildilik degen sayasat negizinen osynday dýbәra últqa ainaldyrudyng joly. Shyghyp jatqan kinolarymyzda ara-túra «oybay», «aynalayyn», «janym» degen qazaqshalardy aralastyryp qoydyng tipti, dýkender men dýngirshekterding esigine «Ashyq», «otkryto», «open» dep ýsh tilde jazyp qongdyng ar jaghynda últty dýbәralandyrudyng jymysqylyghy jatyr. Áytpese, «otkryto» degen jazu túrmasa orys, «open» degen jazu túrmasa aghylshyn adasyp, basqa jaqqa qanghyryp kete qoymas edi ghoy. Tipti, shetelden kelgen aghylshyn da, fransuz da, ispan da sening sol dýngirsheging men butiyging týgil anau «Saryarqa» bazary men «Shoqpythanana» da (baraholka dep jýrsing ghoy) ayaq basa qoymaydy.
Qazaqstanda kóshege shyqsan, sanaly qazaqty úyattan, últtyq namystan da qyp-qyzyl qylatyn ersilikterdi týgesu qiyn. Bir ghana mysal keltireyik. Áshiyinde qara qazaq jogharygha shaghym aitsa ony oryndamaudyng eng basty syltauy «oghan qarjy kerek» degen sóz. Sonda biz tәuelsiz, yaghny orystan azattyq alghan memleket ekenimiz ras pa? Álde oghan da qarjy kerek pe? Al býtil qalalarymyzdyng kóshelerindegi Abay kóshesi - Abaya, Seyfulliyn-Seyfullina, Sәtbaev-Sәtbaeva, Gagariyn-Gagarina degen siyaqty sóz sonyndaghy «a» degen bir orysshagha bola ekinshi taqtaysha jasap, ony syrlap, suretshige aqsha tólep shyghyngha qalyp jatyrmyz?! Álde olardyng astyna «a» әrpi qosylghan taqtayshany qosa ilmesek, orystar taghy da adasyp, basqa jaqqa kanghyp ketui mýmkin be? Al Pavlodar men Petropavldyng atyn ózgertuge býkil Qazaqstan Respublikasy Ýkimeti men Parlamentining dәrmeni jetpey otyrghany nesi? Álde oghan da qarjymyz jetpey me? Joq. Búl tek qazaq azamattarynyng namyssyzdyghy, óz-ózinen әldenege elegizip otyratyn ýrgedektigi. Búl - eshqanday mәdeniyettilik emes. Osy rette Reseyding ózge qalalaryn aitpaghanda Mәskeudin, Sankt-Peterburgting kóshelerining ataulary nege oryssha, tatarsha, bashqúrtsha, chechenshe, evenkishe, koryaksha, chukchasha, sahasha, yaghni, Resey Federasiyasyndaghy memleketterding tilinde de qosarlana jazylmaydy? Kórdiniz be?! Olar búl Resey! - tek orystyng memleketi degendi kózindi baqyraytyp qoyyp aitady. Al QR she?
Tipti, kóshedegi «Almaty - moy gorod», «Almaty - mening qalam» degen jazudy kimder, qay últtyng adamdary jazyp jýrgenin, onyng әr jaghynda qanday súmdyq oy jatqanyn bir Alla biledi.
Týiindey aitar bolsaq, biz jalpy euraziyalyq dostyq, euraziyalyq kelisim-shart, taghy da tolyp jatqan «euraziyalyq» degenderge qarsylyghymyz da onsha kóp emes. Bizdi kýiindiretini qazaqty euraziyalyq últ dep jәne Qazaqstandy euraziyalyq el dep dýbәralandyru ghana. Bizding bireu aitaq dese túra shabatyn jartykesh ghalymsymaqtar, jartykesh mәdeniyettanushylar men kýshti memleketterding kóniline qaraytyn jartykesh sayasatkerler, keshegi kommunisterding býginde jogharyda otyrghan balalary birigip, әueli ózderi tolyq, qazaqy kýige ainalyp, eng aldymen 300 jyl orys ezgisinde bolghan, últtyq kóp ereksheliginen, әsirese, tili men ata-baba pedagogikasynan adasyp qalghan qazaqty naghyz qazaq etuge kirisse deymiz!
Anau, latyshtar, litvandar, moldavandar, estondar, ukraiyn, belorustar, mynau ózbek, tәjik, әzirbayjan, týrkimender búdan 20 jyl búryn orys ezgisinen shygha salysymen eng әueli soghan kirisip, sony jýzege asyrdy ghoy.
Olar qazaqshylap shylqytyp múnay, búrqyratyp gazyn satpay-aq ashtan qatyp, kóshten qalyp jatqan joq. Olar sóitip-aq ózderining últtyq memleketin qúryp aldy ghoy?! Biz qashan?
Biz, Allagha shýkir, eshbir basqa últqa, basqa memleketke kóz alartyp, óz yqpalymyzdy engizuge tyryspaytyn, imandy, jaqsylyqqa bas iyip, jamanshylyqtan, bireuge zorlyq, ýstemdik kórsetuden aulaq músylman, yaghni, qasiyetti islam dinin ústanghan últpyz. Biraq Alla taghalanyng shetsiz-sheksiz meyirimdiligi men qayyrymdylyghynyng arqasynda kelgen Azattyq dep atalatyn kiyeli úghymdy qasterlep, eshkimge jaltaqtamaytyn, eng aldymen qazaq últynyng ar-namysyn qorghaytyn naghyz Azat Qazaqstan memleketining bolashaghy ýshin qyzmet qyluymyz kerek. Basqalar sóitude!

Myrzan KENJEBAY,
jurnalist

"Týrkistan" gazeti