Bizding jogharydaghylar bayqausyzda bireumizding auzymyzdan: «Qashan qazaq memleketin qúramyz?», - degen lebiz shyghyp ketse, ara shaghyp alghanday shorshyp týsedi. Solardyng sol bosbókseliginin, «arty bostyghynyn» saldarynan jer betinde qazaq memleketi degen memleket qúru mýmkin bolmay túr. Qazaq memleketi týgil әngimesin bir-birine «aghashka», «sestrenka», «koroche» dep bastaytyn әl-әzir qazaq degen aty ghana bar jan iyelerining ar-namysy, últtyghy, aqyl-parasaty qanday beysharalyq kýige týskenin olar shygharyp jatqan kinolarynan-aq ap-anyq kóruge bolady. Eger bizding astyna jýz myng dollarlyq zilqara mashina minip, ynyranyp sóilep, man-mang basqan baysymaqtar men irili-uaqty әkimshikterde, biyler kenesindegi (parlamenttegi) bedeldilerde últtyq namys, últymnyng ar-úyatyn qorghayyn degen qúrttay bir   paryq, parasat bolsa, qazaq últynyng qylyq-qylualaryn eki ayaqty malghúnnyng o jaq bú jaghy qyp kórsetetin «Kelin», «Qayrat chempion», anda-sanda « janym», «oybay» degen eki-ýsh auyz qazaqshany aralastyryp, tek oryssha sóileytin «Janym» siyaqty filimderdi ne órtetip, ne solardy shygharghandargha, KTK-nyng «nasha kazashasyndaghy» jas júbaylargha beretin aq tilek, aq batany oryssha sayqymazaq ólenge ainaldyryp, auzyn bir jaghyna qisaytyp ózi de mazaq bolyp, qazaqty da mazaq qyp túrghan әnebireuge toqtau salar edi-au. Amal ne, býgingi qazaq onday últtyq degdarlyqtan, onday últtyq jankýierlikten, últtyq namystan maqúrym.

Bizding jogharydaghylar bayqausyzda bireumizding auzymyzdan: «Qashan qazaq memleketin qúramyz?», - degen lebiz shyghyp ketse, ara shaghyp alghanday shorshyp týsedi. Solardyng sol bosbókseliginin, «arty bostyghynyn» saldarynan jer betinde qazaq memleketi degen memleket qúru mýmkin bolmay túr. Qazaq memleketi týgil әngimesin bir-birine «aghashka», «sestrenka», «koroche» dep bastaytyn әl-әzir qazaq degen aty ghana bar jan iyelerining ar-namysy, últtyghy, aqyl-parasaty qanday beysharalyq kýige týskenin olar shygharyp jatqan kinolarynan-aq ap-anyq kóruge bolady. Eger bizding astyna jýz myng dollarlyq zilqara mashina minip, ynyranyp sóilep, man-mang basqan baysymaqtar men irili-uaqty әkimshikterde, biyler kenesindegi (parlamenttegi) bedeldilerde últtyq namys, últymnyng ar-úyatyn qorghayyn degen qúrttay bir   paryq, parasat bolsa, qazaq últynyng qylyq-qylualaryn eki ayaqty malghúnnyng o jaq bú jaghy qyp kórsetetin «Kelin», «Qayrat chempion», anda-sanda « janym», «oybay» degen eki-ýsh auyz qazaqshany aralastyryp, tek oryssha sóileytin «Janym» siyaqty filimderdi ne órtetip, ne solardy shygharghandargha, KTK-nyng «nasha kazashasyndaghy» jas júbaylargha beretin aq tilek, aq batany oryssha sayqymazaq ólenge ainaldyryp, auzyn bir jaghyna qisaytyp ózi de mazaq bolyp, qazaqty da mazaq qyp túrghan әnebireuge toqtau salar edi-au. Amal ne, býgingi qazaq onday últtyq degdarlyqtan, onday últtyq jankýierlikten, últtyq namystan maqúrym. Nemese songhy 20 jyl boyy teledidar, baspasóz, shetelding qanqasap filimderi arqyly jýrgizilgen beybaghyt, beymaqsat, batysqa jalang elikteu iydeologiyasy bizdi últtyq namystan әdeyi maqúrym qylugha arnaldy. Osy arada belgili dramaturg, jazushy Ákim Taraziyding aqsaqaldyq sóztútqasyn keltirmey kete almaysyn. Jogharyda biz aityp otyrghan últ uayymymen ýndes oilaryn toghyta kele ol kisi: «Býite bersek, halqymyz qaltasyndaghy azyn-aulaq tiyn-tebenimen sәbiylerimizding sanasyndaghy últtyq qúndylyqtardy shayyp ketetin jat júrttyq, bizding últtyghymyzgha mýlde jat býldirgi mәdeniyetterge qoldau jasaytyn bolady. Biz qazir amerikalyq kinolardy, amerikalyq jәne batys europlyq pop-әuenderdi jyltyraq sheteldik jurnaldardy ózimizding BAQ-tar arqyly ózimiz keremet nasihattap, ózimiz solardy asyrap bayytyp otyrmyz. IYә, Amerika Qúrama Shtattarynda Jazushylar odaghy degen joq, óitkeni olardyng býkil mәdeniyetining payda bolghanyna eki jýz jyl da tolghan joq. Ol jaqqa barghan irlandiyalyq ta, aghylshyn da jergilikti ýndisterding sauatyn ashayyq dep Shekspirding kitabyn kóterip emes, myltyq kezenip, baylyq izdep bardy. Orys anyz-әngimelerinde ataqty ýsh batyr bar, qazaqta Qobylandy, Alpamystar turaly tolyp jatqan jyr, qissalar bar. Al olardyng «qissasy» - Shvarsenegger. Sonda biz ózimizding talay ghasyrlyq tarihymyz, talay ghasyrlyq әdebiyetimiz bola túra jat júrttyqtardyng osyndaylaryna elpildeytindey ne kýn tudy?»- degen sәruarlyq oy tastaydy. («Prostor» №9, 2010). Býgingi  últtyq ónerine, últtyq әdebiyetine degen zapyranyndy búdan artyq aqtaryp kórsetu mýmkin be?

Áriyne, biz songhy 300 jyl boyy orys yaky Resey otarshyldyghynyng qúrsauynda boluymyz da osylaysha últtyq, tabighy qasiyetterimizden airylyp qaluymyzgha әkep soqtyrdy. Áytsede, songhy 70 jyldyq orys otarshyldyghynan bosay salysymyen ózge TMD respublikalary әrqaysysy óz aldyna naghyz últtyq memleket qúrugha ashyqtan-ashyq bet búryp, әrqaysysy óz jolymen dinin, tilin, últtyq mәdeniyetin, últtyq salt-dәstýrin, últtyq ónerin saf kýiinde saqtap jana bir últtyq keleshekke bet búrdy. Al biz óituding ornyna bәrin «halyqaralyq standartqa» salugha kiriskenimizdi kórgende, sirә, bizding ne qazeken, ne onyng basshylary qay nәrsening de últqa ziyandy tústary bolatynyna «bas qatyrghysy» kelmeydi-au degen oigha ketesin. Sóitesing de, qúsandy kimge aitaryndy bilmey, shermende bir kýige týsesin.

Ótken bir joly kino turaly mәlimetterdi aqtaryp otyryp, Ózbekstanda kinodan týsetin paydanyng 90 payyzdan astamy olardyng ózderi shygharghan filimderden, yaky ishki prokattan týsetinin kórdim. Jәne olardyng filimderi kóbine Shyghysqa, músylman elderining adamgershilik sana-sezimine, oi-týisigine beyimdelip, әriyne, eng әueli ózbek halqynyng últtyq jan-dýniyesine say úrpaq tәrbiyeleuge baghyshtalady. Mine, shyn tәuelsizdik alghan el dep osyny ait! Al bizding әlgi «Janym», «Astana lubovi moya», «Kelin», «Perekrestoktar» she? Qúdayshylyghyn aitynyzshy, búlar qazaqty birinshiden mazaq etu, ekinshiden qazaqty ne orys, ne qazaq emes aralas tildi, qany da әrkimmen aralasyp ketken budan birnәrsege orystyng jalpaq tilimen aitqanda «smesi bulidoga s  nosarogom»-gha ainaldyru emes pe? Al KTK-daghy «Nasha kazashany» jas balalargha dәris berip jatqan synyp múghalimimen jәne jas júbaylargha orysshalap mazaq qyp túrghan batasymen qosyp sotqa beretin kez әldeqashan kelgen. Jalpy «KTK» arnasyndaghy «janalyqtar» tek kisi ólimi, jol, kólik apattary, órt apaty, esirtkimen ústalghandar, adam tonau turaly ghana ekeni qalay? Búl mәseleni Aqparat ministrligi jedel kóterui kerek siyaqty.

Ózbek filimderi demekshi, bizding qazaqtarda qazir bizben tili bir, dini bir ómir-baqy qyz alysyp, qyz berisip  otyrghan bauyrlas ózbek halqy turaly óte nashar pikir qalyptastyryluda. Biz qazir Abay aitqan maqtanshaq («beker mal shashpaq» óz aldyna») últqa ainaldyq. Bizding orys tilinde sóileytin jastarymyz ben sәbiylerimiz búrynghydan da kóbeyip, endi qalghandary ýshtildilikke kóship, birazy ózge dinderge ótip ketip jatqanyn, on ekide bir gýli ashylmaghan qyzdarymyz týn ortasynda poezd jaghalap 1-2 shólmek syra, miyneral su, temeki satyp kýn kórip jýrgenimen júmysymyz bolmay, ózbekterdi kýnin kóre almay Qazaqstangha kelip malay bolyp jýr degen nadandyq sózdi kóp aitatyn boldyq. Búnyng bәri bizding telearnalarda kórshiles Ózbekstan, Ázirbayjan, Tәjikstan, Týrikmenstanda ne bolyp jatqany, olar qazir naghyz tәuelsiz últtyq memleket qúryp alghany, olarda da eshkim  ashtan qatyp, kóshten qalyp jatpaghany turaly eshnәrse әdeyi aitylmaytynynan bizge ol elderding jaghdayy turaly eshnәrse bilgizbeu ýshin bolyp otyr. Shyntuaytyna kelgende, Qazaqstangha kelip júmys istep jýrgen ózbekter auylynda nemese qyshlaghynda ashtan óle jazdap kelip jýrgender emes. Birinshiden, búl qazir dýniyejýzinde bar nәrse. Qazir AQSh-taghy qytaylardyng sany 30 millionnyng o jaq bú jaghynda. Al, ekinshiden, el aralap sauda-sattyq jasau, bireulerding ýiin salyp, bau-baqshasyna kýtim jasau, kóshpeli qolónershilik degeniniz ózbek halqynyng qashanghy ata-kәsibi. Qazir Ózbekstan halqynyng sany 30 million boldy. Ras jer kólemi shaghyn. Jer asty baylyghy ózine de, syrtqa shygharugha da jeterlik. Biraq olar sony tógip-shashpay, rәsua qylmay úqypty paydalanyp, artylghanyn keler úrpaghyna saqtap otyr. Ár jaz aiynda 30 million ózbekting 8-9 milliony púl tabugha 5-6 aigha basqa respublikalargha ketedi. Olardyng otbasy asyraushysy kelgenshe memleketten alatyn әrtýrli jәrdemaqymen, azyn-aulaq jeke sharuashylyghymen, memlekettik nemese jekemenshik júmystardan alatyn jalaqymen júrt qatarly kýn kóredi. Al qazaqtar kýnin kóre almay kelip jýr deytin ózbekterding bizden ýiine aparghan púly qosymsha tabys. Eger әr ózbek basqa elde jýrip, bir mausymda kem degende 2-3 myng dollar tabady desek, әlgi 8-9 million syrtta jýrgen ózbek óz eline qanshama investiya qúiyp jatqanyn eseptey beriniz.

Ashyq aitqannyng aiyby joq, bizge kelip, mausymdyq júmys istep jýrgen ózbek jigiti keybir jenil jýristi әiel jynystylarymyz ben kýnkórisi nashar otbasylaryndaghy qyz-kelinshekterdi ekiqabat qyp ketip jatqanyn kózimiz kórdi. Olardyng qaysybireuleri Ózbekstanda әiel bala-shaghasy barlar. Endi myna qasiretke qaranyz: Janaghy ózbekten zansyz tughan bala kýnderding kýni bolghanda anasynan óz әkesi kim ekenin súray bastaydy. Aqyry aitugha tura keledi. Demek, eseye kele bizding qyzymyzdan ne kýieui joq kelinshekterimizden tughan ol balanyng jýregining týkpirinde mening әkem ózbek degen bir oy túrady. Yaghni, ol bolashaqta kónili alan, oiy basqa jaqqa әueyilenip túratyn ala kónil azamat degen sóz. Jalpy Ózbekstanda ózge últ ókilderin ózbektendiru sayasaty sonau kenes zamanynan bar edi. Sol sayasy dәstýr әli de jalghasuda. Al Qazaqstanda she?

Aurudy jasyru jaqsylyqqa aparmaydy. Qazaqstanda songhy jyldary azamattardyng tólqújatyna últyn jazu kerek pe degen mәsele qayta-qayta kóterilui qalay?

Bizding aqkónil, anqau qazaq osylaysha ózin euraziyalyq últ degenge de mәz bolady. Búghan tek nadan adam ghana maqtanady. Bizding jogharydaghylar Amerikada últ joq, olardyng bәri ózderin amerikalyqpyz dep aitady degeni ótirik. Biz amerikalyqpyz deytinder orta ghasyrda ata-babasy Afrikanyng qay týkpirinen kelgenin bilmeytin negrler ghana. Qazir olar da týp ata-tegin izdestirip jatyr. Amerikada aghylshyn - aghylshynmyn, nemis - nemispin, fransuz - fransuzbyn, ispan - ispanmyn dep әrqaysysy óz últyn aitady.

Olardyng eshqaysysy amerikandyqpyn demeydi. Búl bizdi adastyru ýshin aitylyp jýrgen ótirik.

Jalpy euraziyalyq últ jasaymyz deu belgili bir últty ne ol emes, ne búl emes dýbәralandyru deuge bolady. Yaghni, últsyzdandyru degen sóz. Tek Qazaqstanda ghana aitylatyn qostildilik nemese ýshtildilik degen sayasat negizinen osynday dýbәra últqa ainaldyrudyng joly. Shyghyp  jatqan kinolarymyzda ara-túra «oybay», «aynalayyn», «janym» degen qazaqshalardy aralastyryp qoydyng tipti, dýkender men dýngirshekterding esigine «jabyq», «zakryto», «open» dep jazyp qongdyn  ar jaghynda últty dýbәralandyrudyng jymysqylyghy jatyr. Eger, qazaqta últtyq namystyng tittey júqanasy qalghany ras bolsa, búghan últ bolyp qarsy shyghuy kerek.

Qazaqstanda kóshege shyqsang kózing de,  basqa jering de úyattan qyp-qyzyl bop ketetin ersilikterdi týgesip jazu, aitu esh mýmkin emes. Endi bir ghana mysal keltireyik. Ánsheyinde qara qazaq jogharygha shaghym aitsa ony oryndamaudyng eng basty syltauy «oghan qarjy kerek» degen sóz. Al Pavlodar men Petropavldyng atyn ózgertuge býkil Qazaqstan Respublikasy Ýkimeti men Parlamentining dәrmeni jetpey otyrghany nesi? Sonda biz tәuelsiz, yaghni, orystan Azattyq alghan memleket ekenimiz ras pa, ótirik pe? Álde oghan da qarjy kerek pe? Al býtil qalalarymyzdyng kóshelerindegi Abay kóshesi - Abaya, Seyfulliyn-Seyfullina, Sәtbaev- Sәtbaeva, Gagarin - Gagarina degen siyaqty sóz sonyndaghy «a» degen bir әripke yaghni, orysshagha bola ekinshi taqtaysha jasap, ony syrlap, suretshige aqsha tólep shyghyngha qalyp jatyrmyz? Álde olardyng astyna «a» әrpi qosylghan taqtayshany qosa ilmesek, orystar adasyp,  basqa jaqqa qanghyp ketui mýmkin be? Joq. Búl tek qazaq azamattarynyng jaghympazdyghy, namyssyzdyghy óz-ózinen әldenege elegizip otyratyn ýrkektigi. Búl - eshqanday mәdeniyettilik emes. Osy rette Reseyding ózge qalalaryn aitpaghanda Mәskeudin, Sankt-Peterburgting kóshelerining ataulary nege oryssha, tatarsha, bashqúrtsha, chechenshe, evenkishe, koryaksha, chukchasha, sahasha, yaghni, Resey federasiyasyndaghy memleketterding tilinde de nelikten qosarlana jazylmaydy. Kórdiniz be! Óitkeni, olar búl Resey! Ol - tek qana orystyng memleketi dep kózindi baqyraytyp qoyyp aitady. Al QR she?

Qazaqstan Respublikasy tek qazaqtiki emes, bәriniki dep qazaqtyng kózin baqyraytyp qoyyp aitylyp kele jatsa da qazaq ýndemeydi. Tipti, kóshedegi «Almaty - moy gorod», «Almaty - mening qalam» degen jazudy kimder, qay últtyng adamdary jazyp jýrgenin, onyng әr jaghynda qanday súmdyq oy jatqanyn bir Qúday biledi.

Týiindey aitar bolsaq, jalpy euraziyalyq dostyq, euraziyalyq kelisim-shart, taghy da tolyp jatqan «euraziyalyq» degenderge bizding qarsylyghymyz da onsha kóp emes. Bizdi kýiindiretini, qazaqty euraziyalyq últ dep jәne Qazaqstandy euraziyalyq el dep dýbәralandyru. Bizding bireu aitaq dese túra shabatyn jartykesh ghalymsymaqtar, jartykesh mәdeniyettanushylar, jogharydaghylar men kýshti memleketterding kóniline qaraytyn jartykesh sayasatkerler, keshegi kommunisterding býginde jogharyda otyrghan balalary birigip, әueli ózderi tolyq, qazaqy kýige ainalyp, eng aldymen 300 jyl orys ezgisinde bolghan, últtyq kóp ereksheliginen, әsirese, tili men ata-baba pedagogikasynan adasyp qalghan qazaqty naghyz qazaq etuge kirisse deymiz! Anau, latyshtar, litvandar, moldavandar, estondar, ukraiyn, belorustar, mynau ózbek, tәjik, әzirbayjan, týrkimender búdan 20 jyl búryn orys ezgisinen shygha salysymen eng әueli soghan kirisip, sony jýzege asyrdy ghoy. Sonyng arqasynda shylqytyp múnay, búrqyratyp gazyn satpasa da ashtan qatyp, kóshten qalyp jatqan joq qoy! Au, olar ózderining últtyq memleketin qúryp aldy ghoy?! Biz qashan qúramyz? Bizdiki ne tyrandau?

Abai.kz