3.

3.

Dýnie kóshinde adamzat qanshama ret aqyl azabyn shekti desenizshi. Solardyng barlyghynyng da jarasy әli de janyndy syzdatady. Qasiretting izi eshqashanda óshpeydi. Sheksiz biylikke ie bolghan әmirshilerding psihologiyasynyng da úqsastyghyn ashqan ghalymdar, bir tújyrymgha toghysady. Sezari da, Kromveli de, Groznyy da, Petr birinshi de, Napoleon da... Stalin de ózderining arynyng tazalyghyna, әreketining dúrystyghyna, ózgelerden әldeqayda biyik ekendigine eshqashanda kýmәndanbapty. Qysqasha qayyrghanda, ózderin qúday dep, qúday bolmasa - qúdaydan bylay emespin dep týsingen. Qúday da jalghyz, olar da jalghyz. Sol jalghyzdyqtan japa shegip, ishki jan kýizelisi sharasynan asqanda adamdy adamgha aidap salyp, azaptan rahat tabady eken. Sәl ghana suyq kózqarastyng ózi jan alghysh әzireyildey elestep, dereu jazagha tartugha, qinalugha, ýrey tudyrugha úmtylatyn kórinedi. Leninning «Sezge hatyndaghy» ózining qataldyghy turaly eskertuine: «men jaularyma ghana qatalmyn»,- dep jauap berui óktemdikke, ýstemdikke qúmarlyq Stalinning boyynda búrynnan-aq bar ekendigin anghartady. Oghan búl jyldary eshkim de mәn bermedi. Ol - Kamenevting úsynysy boyynsha Bas sekretarilyqqa saylandy. Ortalyq komiytetting mýsheleri Stalinge «ortasha ghana qabileti bar» kadr retinde qarady. Demek, shynyraudan kóterilip kele jatqan asa quatty kýshti jete baghalamaghan. Dóreki әri qarapayym, jan-dýniyesi túnghiyq, qatal adam óz tústastarynyng barlyghyn jolynan ysyryp tastap, dara túlgha, tipti, kósem atandy. Sosializm qúrlysy algha qaray jyljyghan sayyn tap kýresi búrynghydan da shiyelenisip, ushygha týsedi degen qate pikir ol tústa «úly qaghida» esebinde qabyldandy. Bir adamdy ekinshi adamgha aidap salyp, arandatugha negiz qalady. Zaual nauqany sәt sayyn órshigen dýley (smerchi) siyaqty jappay otaugha kóshti. Ony toqtatu mýmkin emes edi.

Búl - adamzat tarihyndaghy kezekti azap beldeui, sosialistik qogham túsyndaghy inkvizisiya soty edi. Feyerbahtyn:

«Tariyhqa kóz salu - jýrekke iyne shanshumen birdey»,- deui de sondyqtan.

Otyz jetinshi jyldyng eng qaterli kezeni, qauipti zaual shaghy qyrkýiek, qazan aiyna tura keldi. Avguske deyingi әshkereleuler alghashqy «barlau», qarashadan songhy nauqan - «alghashqy soqqynyn» ekpini siyaqty edi. Qyrkýiekting basynda barlyq gazetterde iri-iri partiya qayratkerlerining arasyndaghy «halyq jaularynyn» tizimi berilip, aldy atu jazasyna búiyryldy. Dýley qúiyn kýshine endi. Ol nauqan Jazushylar odaghynda da óz dәrejesinde ótti. Sәken de, Iliyas ta osy tolqynnyng qúrbany boldy. Qanday kýiinishti kýz edi desenizshi.

Aspannyng búltynan kónilding búlty basym bolghan kýiinishti kýzdi basynan keshkenderding biri...

Múhamedjan Qarataev: «Eshkim de onday apat kezeni tuady dep oilaghan joq. Bәrimiz de ertenimizden ýmittenip mamyrajay qalypta, toy-toylap, qyzyq kórip, qyzmet haraketimen jýrgemiz. Men 1936 jyly kýzde Leningradtyng aspiranturasynan qaytyp oralyp, Jazushylar Odaghynyng jauapty sekretarilyghyna bekitildim. Eki jylday Sәkenmen, Beyimbetpen, Iliyaspen, Sәbitpen, Ghabitpen, Múhtarmen aralas-qúralas júmys istedim. Múhtardyng úsynysymen otyz altynshy jyly noyabride bir top jazushy Semeyge bardyq. Qúramynda Tayyr, Jaqan, Ghali, Pavel Kuznesov bar. Quanyshty oralyp, kórgen-bilgenimizdi sekretariatqa mәlimdedik. Múhan: «Qyzmetindi Abaygha taghzym etuden bastaghanyng dúrys!»,- dep rizashylyq bildirdi. Sәdu Mashaqov, Tóken Ábdirahmanov siyaqty jas talanttardy tauyp qayttyq. Otyz jetinshi jyldy Pushkinning qaytys bolghanyna jýz jyl toluyn atap ótu qamymen bastaghamyz. Oghan Jambyldyng aqyndyq ónerining 75 jyldyghyn toylau qyzyghy úlasty. Sóitip alabúrtyp jýrgende, kóktemgi nayzaghaymen qosa zaman nayzaghayy da oinap qoya bergeni. Ádebiyet ortasynda da eshkimge týsiniksiz, alay-dýley jaghday tudy. Ýrey, jamanshylyqty kózdegen pighyl órshidi. Aqyry ne bolatynyna eshkimning kózi jetpedi. Múnday zobalannyng sebepterin de eshkim bilmedi. Múhtardy da qorqynysh biylep, qabaghy jiyrylyp jýrdi. Ol kisi de júrt qatarly pikir aitty. Alayda tvorchestvolyq izdenisterge, adamnyng boyyndaghy jaghymsyz minezderine, burokrattyq kesirlikterine toqtalghan. Al «halyq jauy», «últshyl» degen sózderden qashyp, auzyna ala bermeytin. Ol kezde mynaday әdis bar edi: kim de kim ústala qalsa, sonyng erteninde gazetke qaralau maqala basylatyn. Sondaylardyng ishinde Múhtardyng da sózi jýrdi, tek qaralaghan kisining jeke basyndaghy minez-qúlqyna bolmasa, sayasy aiyp taghugha jolamaytyn. Mine, myna kitapty kórshi. 1934 jyly shyqqan. Qazaqstan jazushylarynyng ómirbayanynyng anyqtamasy. Solardyng qatarynan qazir eki-ýsheumiz ghana býgingi kýnge jetippiz. Súmdyq qoy. Búlardyng barlyghynan bir jazda aiyryldyq. Kimdi-kim kinәlaghanday edi. Týsinikti ghoy. Sózge de, búiryqqa da, qorqytugha da kóndik...»

IYә, keshken ghúmyrdyng qyzyghyn eske alu - rahat ta, alasapyranyn oigha oraltu qanday azap. Týsinesin. Týsine túryp amalsyzdan amalsyz sol kýnderding kuәgerine jýginip, qinala saual qoyyp, qylpylday otyryp jauap kýtesin. Eki jaqqa da auyr. Kim jastyq shaghynyng jarqyldap, jarqyn kónilmen ótkenin qalamaydy. Alayda tórelikti uaqyt aitady, zaman biyleydi. Oghan moyynsúnbay kór - moynyng ýziledi.

Eger de ýlkendi-kishili, belgili-belgisiz jazushylardyng eshqaysysy talqylaulargha qatyspady, pikir aitpady desek, jalghandyqqa jatady. Bәri de aiyptaugha qatysqan. Mәsele - sol sózdi qastandyqpen aitty ma, joq, kólenkesin qorghap, uaqyt kóshine ilesti me, әlde, qarsy shyqty ma - sonda. Ýsh týrli kózqarastyng ýsheui de kezdesken. Áriyne, songhy, ýshinshi topqa jatatyndar biren-saran ghana. Múhtar ortanghy lekten tabylghan. Sebebi: nauqangha qarsy túrugha qaqysy joq-tyn. Onday erlikke bir ret baryp, basyn tikken. Endigisi, tek ózin-ózi ólimge iytermeleu ekenin týsinetin. Qúrby-qúrdastary da tym tez siyrep bara jatty. Qyrkýiekting onyna deyin agha buyn ókilderding barlyghy da temir tordyng ishine týsip ýlgirdi. Ony, 7 qyrkýiek kýngi jazushylardyng jalpy jinalysynan angharu qiyn emes. Nazar salynyz.

«Almaty qalasyndaghy jazushylar jinalysy.

Osy jyly 7 sentyabri kýni qazaq pedagogika institutynyng ýiinde Almaty qalasyndaghy jazushylardyng jiylysy boldy. Jiylysta qaladaghy jazushylardan 35 adam qatysty. Jiylysta «Kórkem әdebiyettegi ziyankestikting zardabyn jong jәne tәrbiyelep ósirip, kóteru sharalary turaly» Qazaqstan jazushylar soiyzynyng jauapty sekretary Qarataev bayandama jasady.

Halyq jaulary Toghjanov, Jansýgirovterding jәne olardyng úyalas kýshikterining kórkem әdebiyetke istegen ziyankestigi jóninde bayandamashy ashyp aitty. Qazaq jazushylarynyng arasynda, әsirese, basty jazushylarda bolyp kelgen sayasy beyghamdyq, esuastyq, dertti, liyberaldyqty aitty.

BK(b)P Ortalyq komiytetining fevrali - mart plenumy bizge qyraghy boludy, sayasy beyqamdyqtan, esuastyq dertten aryludy tapsyrdy. Halyq jaularyn tany biludi, kapitalistik qorghaudy bir minut esten shygharmaudy, bolishevizmge jetiludi ýiretti.

BK(b)P Ortalyq komiytetining fevrali - mart plenumynyng osy núsqauyn oryndaugha oidaghyday kirisken bolsaq, halyq jaularynyng syryn әldeqashan ashyp, olardy búdan búryn әshkerelegen bolar edik, - dedi bayandamashy.

Bayandamashy, kórkem әdebiyette bolghan ziyankestikting zardabyn tezinen joyyp, kóteru sharalaryn aiqyndap aityp, jazushylardy, Stalin joldastyng núsqaularyn búljytpay oryndaugha, qyraghylyqty kýsheytuge, halyq jaularynyng silimtikterin kýnbe kýn әshkerelep otyrugha, jaulargha oq bop tiyetin, halyq sýiip oqityn qúndy shygharmalar beruge shaqyrdy. Jarys sózge shyghyp sóilegen joldastar, jeke jazushylardyng dara basyndaghy kemshilikterin synady, syn, ózara syndy kýsheytu kerektigin aitty.

Jiylysta sóilegen Maldybaev joldas: Jazushylar úiymynda әli naqty isten sóz basym bolyp keldi. Úiymnyng basyndaghy Múqanov joldas óz basynda bolghan qatalardy әli ashyp aitqan joq. Úiymnyng basshylary Almaty qalasyndaghy jazushylardy ghana biledi. Olargha basshylyq etudi әli oidaghyday qolgha alghan joq. Biz jazushylar úiymynan, onyng basshylarynan oblys, audandardaghy qaulap ósip kele jatqan jastargha naqtyly basshylyq etudi talap etuimiz kerek,- dedi.

Áuezov joldas: Halyq jaulary Jýrgenov, Toghjanov iskusstvo júmysyna qyrsyghyn tiygizip, ziyankestik istedi. Qazaqtyng sovettik iskusstvosyn joqqa shygharmaqshy boldy, ózderin әdebiyettin, iskusstvonyng «geniyleri» etip kórsetuge tyrysty, sol dúshpandardyng silimtikterinen tez aryluymyz kerek - dedi» «Qazaq әdebiyeti», 10 qyrkýiek).

IYә, onyng da tózimi júqaryp, tikeley jala jappaghanmen, kóshke ýn qosqan túsy bolypty. Olay demeuge lajy da qalmaghan. Súrapyl tolqyn qaqpaylap eriksiz soghan ilestirip jibergen. Ekinshiden, alghashqy eki adamnyng taghdyry әldeqashan sheshilip qoyghan. Zady, mynaday kózge kórinbeytin zandylyq bayqalady. Belgili bir sayasy aghym, ne nauqan turaly kim birinshi bop baspasóz arqyly pikir bildirse, sol eng aldymen «qara tizimge» ilinip, «tap jauynyn» qataryna qosylghan.

Múhtar nege sóiledi, sóilese de dәl osylay nyghyzdap aituy nelikten? Álde, «dúshpandardyng silimtikteri» degen tirkester gazetke esep jazghan adamnyng «tvorchestvosy» ma? Qazbalap jatpaymyz múny. Basy ashyq mәsele - Múhtar ózi sóz súrasyn, joq ony әdeyi sóiletsin, bәribir, qalayda osy sarynda pikir bildirui qajettilik edi. Óitkeni onyng әrbir qylyghy, qimyly, sózi qatang qadaghalanyp, jipke tizilip jýrgen. Ózi de synauy kerek, oghan da syn aityluy kerek. Dәl sol jinalysta Múhtardan keyin sóz alghan Dihan Ábilevting sózinen búl jaghday anyq angharylady. Sebebi: kinәsiz adam, kýdiksiz kisi boluy tiyisti emes-tin.

Mәjilis bylay órbidi:

«Ábilev Dihan joldas: Qazaqstan kórkem әdebiyeti baspasynyng búrynghy diyrektory Jamanqúlov jas jazushylardyng shygharmalaryn baspay tastap otyrdy. Jastardyng shygharmalaryn basudy songhy kezekke qoyyp, keyingi planda qaldyrdy. Biz Múhtar joldastan qúndy shygharmalar berudi talap etemiz. Múhtar ózining «Eskilik kólenkesinde» degen qate әngimeler jinaghyn bastyryp iri qate jasady. Búl qatasyn Múhtar isimen týzeui kerek. Halyq jaulary audarma júmysynda da ziyankestik istegeni mәlim. «Evgeniy Oneginnin» audarmasyn qayta qarau kerek»,- dedi.

Osy pikir turaly Dihan Ábilev bizge mynaday estelik aityp berdi

«Dәl osy siyaqty pikir aityp, jinalystarda sóileu - ol kezde pәlendey oghash kórinbeytin. Áriyne, sayasy aiyp taghyp, әshkereleuding jóni basqa. Bir-birimizben qyrghy qabaq kýn keshken kýnning ózinde ondaygha dәting shydar ma. Ras, men Múhtardy eki ret renjitip aldym. Qanshama qimastyqpen, syilastyqpen qarasanda kýndelikti tirshilikte jii aralasqan song birde bolmasa birde jaghdaydyng erkine baghynasyn. Otyz jetinshi jylghy jogharydaghy pikirden keyin ýi-ishimizben birge demalys ornynda jattyq. Búl sózding Múhtardyng kóniline renish úyalatpaghanyn sodan-aq bilersizder. Áli esimde, 1939 jyly jazushylardyng plenumy boldy. Men odaqtyng predsedateli retinde bayandama jasadym. Sóz arasynda, joghary jaqtyng arnayy núsqauymen «Eskilik kólenkesinde» atty jinaqty taghy da synaugha tura keldi. Shynyn aitqanda, búl joly Múhtar meni jaqtyrmay qaldy. Al, aitpasqa amalyng qaysy. Arada jyldar ótti. Qaytadan aralasyp-qúralasyp kettik. 1949-1950 jyldary «Júldyz» jurnalynyng júmysy talqylanyp, men kezekti bayandama jasadym. Synadym. Sóz arasynda «tolyqqandy, tyng shygharmalardy basudyng ornyna keyde «qystyrmalar» kirip ketedi» - dedim. Jurnalda «Abay» romanynyng ekinshi basylymyna qosymsha retinde kirgen pereselender turaly tarau basylghan. Sony megzep em. El-júrt «ol qanday qystyrma ?» - dep eriksiz aitqyzdy. Múhtar qolyn bir-aq sermedi. Arada taghy da jyldar ótti. Moskvada bes-alty ay panalaghan Múhtar elge qaytugha qamdandy. Sonday quanyshty. Ángime arasynda «Altay jýregi» romanymnyng jayyn súrady. Áli mashinkagha bastyrmaghanmyn. «Týnde oqyp shyghamyn. Ákel»,- dedi. Erteninde mәz bolyp qarsy alyp: «Moskva baspalaryna pikirdi ózim jazyp bereyin. Kórkem dýniye. Al, endi qaytadan dostasamyz ghoy», -degeni kýlip. Men әldeqashan úmytyp ketti ghoy dep jýrgem. Úmytpapty. Múhtardyng ol maqalasy jiyrma tomdyq shygharmalar jinaghynda bar. Mine, ómir shyndyghy solay».

Kalashnikov joldas: «Jazushylar úiymynyng janyndaghy orys seksiyasyn kezdeysoq adamdar basqaryp keldi. Jas jazushylardyng enbegin eshkim baghalamady. Últshyl-fashist halyq jaulary - orys jastaryn tizgindep, qazaq jastary men orys jastarynyng arasynda arazdyq órtin salmaqshy da boldy. Endigi jerde orys seksiyasynyng júmysyn jandandyryp, ósip kele jatqan jastardyng shygharmalaryn basudy tezdetu kerek,- dedi.

Qalmaqan joldas: Halyq jauy Toghjanov kópten-aq mәlim edi, biraq oghan mezgilinde soqqy bere almadyq. Toghjanov qatardaghy qazaq jazushylaryn tizgindep otyrdy, «synaghansyp» soqqy berdi. Kórkem әdebiyet baspasynyng búrynghy bastyghy Jamanqúlov Jansýgirovting týkke túrmaytyn «Joldastar» degen romanyn basyp shyghardy,- dedi.

Shyghyp sóilegen Tayyr, Saiyn, Hamza, Shashkin taghy basqa joldastar da syn jәne ózara syn negizimen sóilep, jazushylar úiymyn qatal synady. Ózderining naqty úsynystaryn aitty».

Ol qanday úsynystar? Endi olardyng mazmúnyn bilu ýshin әste mýmkindik tua qoymas.

Syrttay kózge shalyna qoymaghanymen, jinalystyng barysynan-aq oghan qatysushylardyng boyyn biylegen sharasyzdyq, sugha ketken tal qarmaydynyng kerin qúshqan degbirsizdik angharylady. Sóilegen adamdardyng arasynda Múhtar Áuezovten basqa «kósem jazushylardyn» birde bireui joq. Tek Toghjanov Ghabbastyng esimi «halyq jauynyn» qataryna qosyluy ghana isting mәnin ashady. Beyimbettin, Iliyastyng atyn Múhtar nege atamaydy? Demek, auzy barmaghan, dәti jetpegen. Naghyz jau ekenine senbegen. Múny ishtey qarsylyq, kelispeushilik dep týsinu kerek. Jaraydy, endeshe mәjiliske Sәken, Sәbiyt, Ghabit nege qatyspaghan? Sebebi, ýsheui de kýdikti kýy keship, jantalasa jabyghyp jýrgen qaterli kýnder bolatyn. Ásirese, Sәkenning basyna búlt tónip-aq túrghan. Ár qily derekting qiiyn ózara qiystyrghanda Seyfullinning ústalghan kýni 6 qyrkýiekting týni men 26 qyrkýiekting arasyna tura keledi. Al tura 26 qyrkýiekte ústaldy degendi Á.Ábishev, S.Qirabaev senimdi derek retinde kórsetedi. Naqty mezgilin anyqtap, kóshirmesin kózge kórsetetin azamat ta tuar. Tek Iliyas sol kýnderi týrmede jatyp, eki shumaq óleng shygharyp, retin tauyp syrtqa jibertkizipti. Ashynu, yza, qorlyq, jekkóru sezimi ot shashyp túr. Ár sózi totiyayyn siyaqty oiyp týsedi.

Usoyqy, shoyqy, mayqy, aqsaq,

Ángýdik, shyjyn, sidik betqap.

Sarysu mi, saryngha úshqan soqyr qargha,

Shelegi qaramaydyng qoyghan boq sap.

Sen itke sózim shyghyn, jaltaqtaghan,

Itsing kóringen kep aitaqtaghan.

Ýre ber, kóringenge, tifu, arsyz,

Qanshyqtay qúiryghy qatyp, satpaqtalghan.

Qapastan da sanylau tauyp, ýzilip jetken osynau joldardan Iliyasting jan dauysy estiledi. Teneudi de tókpeletip, qarghysyn da ayamaghan. Ár sózding kóbesin sógip, sol arqyly arandatushynyng portretin jasamay-aq qoyayyq. Asyl azamattyng әsireley jaqqan qara boyauyna da, teneuine de, sóz saptasyna da keshirimmen qarayyq. Jany qylbúraugha týsip, qinalghan shaghynda jazyqsyz kýidirgen jantyqtargha odan artyq balama tappaghan da shyghar.

Búl shumaqty jinalysqa qatysqandar, әriyne, bilgen joq. Biluge tiyisti emes. Olardyng kónilin syzdatqan kýbirtki - keshe týnde, ne býgin tanerteng ústalyp ketken, ne erten, ne býrsýgini qoldy bolugha tiyisti Sәken taghdyry edi. Áldebir jaydy býgejektep aita almaularynan sonday sharasyzdyq, ýnsiz kýiingendik angharylady. Al, qazan aiynyng basynda, barlyghy da «oryn ornyna qoyylyp» jónin tapty. Eng songhy «qyzyl súnqar», revolusiyanyng Erkebúlany, qazaq aqyndarynyng aqquy - Sәken, Sәken Seyfullin de zaman toryna týsti.

Múhamedjan Qarataev: «Búrynghy súmdyq súmdyq pa, naghyz súmdyq endi bastaldy. Kimge senerindi bilmeysin. Sәken ústalysymen Ortalyq komiytetten arnayy búiryq keldi. Kim ekenin úmytyp qaldym. Telefon arqyly jarlyghyn jariyalady. Bólim mengerushisi Janaydar Saduaqasovtyng ózi de «ghayypqa ainalghandardyn» qataryna qosylghan. Jәne jiyi-jii auysyp, qayshylasyp jatqan kez. Bizde de es joq. Qaysy birin oida ústaghandaysyn. Sol adam maghan baspasózderde Sәken turaly «ýn qosudy» úiymdastyrudy tapsyrdy. Amalyng qaysy, kónesin. Odan Sәbit te, Ghabit te shet qalmady. Men de, jazdym... Kórding be, bizdi sonday súmdyqqa iytermeledi. Sәkenmen baylanysty dep Sәbitti ornynan alyp, partiyadan shyghardy. Bos oryngha meni qoydy. Ile, aragha az jyl salyp men de kettim. Ghabit ekeumiz partiyadan 1938 jyly 5 avgusta bir kýnde shygharyldyq. Alty kýnnen song men úzaq әri eriksizden bolghan «sapargha» attandym. Ghabit aman qaldy. Qayran asyl jyldarym tekke rәsua, qor bop ketti-au».

Rasynda da jan auyrtatyn sózder. Eske aludyng ózi qorqynyshty. Qaytemiz, zaman aghymynyng saryny. Aghysqa qarsy jýzseng ózindi qosa alyp ketedi. Sol tasqynnan Múhamedjan Qarataev ta qútylmady. Jiyrma jylghy sergeldennen song ghana qaytyp oraldy.

«Qazan tumay qar jaumas» deydi dala danalyghy. Qazan tudy. Qar, tabighattyng aqsha qary jaudy ma, jaumady ma, qaydam. Al әr adamnyng ómirin ayaz qaryp, ýmiti ýsikke úshyrady. Naqty dәleli, anyq aighaghy joq aiyptaular qarsha borady. Kim aityp jatyr, ony súraugha múrsha da joq. Dau-damay, arandatular adamdy qystan beter qyspaqqa aldy.

Kileng kijinuden, qoqan-loqydan, bopsalaudan túratyn sonday maqalanyng biri «Jazushylar úiymyndaghy últshyl-fashist jaulardyng ziyandy zardabyn bir jola qúrtayyq» degen «Qazaq әdebiyetinin» 8-qazan kýngi sanynda jariyalandy. Áriyne, jazghan adam aty-jónin kórsetpegen. Búl maqaladan prokuror Vyshinskiyding terminderining biraz qazaqsha «sәtti balamalaryn» da tabugha jәne endigi kezek kimdiki ekendigin de biluge bolady. Onda Iliyas ta, Sәken de naghyz «últshyl-fashist» retinde atalady. Al, Beyimbet qayda? Onyng sebebi kelesi maqalada ashylady. Al әzirshe mynaghan kóz qyryn salayyq: qos dýldýl ne ýshin ústaldy deysiz be? Minekiyiniz:

«Oktyabri revolusiyasynyng núrly sәulesimen janaryp, qayta týlegen qazaq dalasynyng órkendep ósken qazaq sovet әdebiyetindegi jәne Qazaqstan jazushylar úiymyndaghy últshyl-fashist halyq jaulary Toghjanov, Jansýgirov, Seyfullinder bet perdesi syrylyp, әshkerelengenge sheyin partiyagha qarsy ózderining qara niyetteri men jaulyq, últshyldyq-fashistik isterin isteuge tyrysyp kelgen, búl jaulardyng әdebiyette istegen ziyankestik zardaby az bolghan joq. Qúlymbetov, Jýrgenov, Saduaqasov siyaqty jaular sharuashylyq, sayasy ómirimizdi qanday ziyankestik zardabyn isteuge tyryssa, Toghjanov, Seyfulliyn, Jansýgirov, Jamanqúlov siyaqty fashist kýshikteri de qazaq sovet әdebiyetine ózderining kontrrevolusiyalyq ziyankestigin tiygizuge tyrysty. Olar ósip, órbip kele jatqan sovet әdebiyetine bóget jasamaqshy bolyp, jas jazushylardy ósirmey, qaqpaylap otyrugha tyrysty. Syn, ózara syn mәselesin búrmalap, ózara syn kýsheyip órkendeuine bóget jasap, sonymen qatar ózderining kontrrevolusiyalyq búzaqy qylyqtaryn, jaulyq qara niyet betterin ashtyrmaugha tyrysyp, ózderin qazaq sovet әdebiyetining «klassiygi» etip kórsetuge tyrysty. Búlardyng últshyldyq-fashistik bet perdesin kezinde aiqyndap ashu jóninde ne jazushylar úiymy, ne jazushylar úiymynyng janyndaghy bastauysh partiya úiymy esh nәrse istey almady, ol jaularmen dúrystap bolishevikshe kýrese almady. Ol jaulargha kýresu bylay túrsyn, jazushylar úiymynyng basynda otyrghan Múqanovtyng ózi jaularmen kýresuding ornyna, sol jaulardyng qúshaghynda bolyp, solarmen auyz jalasyp, solardyng aitqanyn istep, ol últshyl-fashisterding qolshoqpary bolyp, bile túra solardyng ziyankestik, jaulyq amaldaryn ýdetuge sebep bolyp, partiyagha, ýkimetke qarsy is isteuge tyrysqan jaulardyng ziyankestigine tolyghynan qosylyp, olarmen tabaqtas, qanattas bolyp kelgen. Múqanov on jeti jyl boyy partiyada bolyp kelse de, onyng eshqashan da partiyalyq beti bolghan emes, ol 23-jyldan beri osy kýngi halyq jauy bolyp әshkerelenip otyrghan últshyl-fashist Sәken Seyfullinning partiyagha qarsy últshyl kontrrevolusiyalyq jiginde bolyp kelgen. Últshyl-fashist Seyfullin ne iste dese, sony Múqanov qaldyrmay istep otyrghan, Seyfullindi kótermelep, ony maqtap, sonyng últshyldyq iydeyasyn propaganda etip kelgen. Múqanovtyng jazghan shygharmalary bastan ayaghyna deyin últshyldyq, partiyagha qarsy propaganda bolyp otyrghan, onyng «Súlushashy» eski feodalinyy túrmysty maqtap kórsetken shygharma, «Adasqandar» deytin romany baydyng jyryn jyrlaydy, onyng «Myrzabegi», «Temirtasy» kontrrevolusionnyy iydeyada jazylghan ziyandy shygharmalar. Sonymen qatar, Múqanov «HH ghasyrdaghy qazaq әdebiyeti» degen kitabynda qarghalghan halyq jaulary Dulatovtardy dәriptep, olardy maqtap, olargha tribuna berip, júrtshylyqtyng kózin boyaugha tyrysqan baryp túrghan ziyandy kontrrevolusiyalyq shygharma, jaudy propaganda jasaghan shygharma, Múqanov ózining ómirinde halyq jaularymen esh uaqytta qatynasyn ýzgen emes. Ol әshkerelengen halyq jaulary Asylbekovpen, Seyfullinmen, Rysqúlov, Núrmaqovtarmen tabaqtas bolyp kelgen. Ózi jazushylar úiymyna bastyq bolyp túrghan kezde últshyl Júmabaevty júmysqa alugha tyrysqan. Sony sýiemeldegen, oghan jany ashyghan, soghan qyzmet etken, kómek bergen. Partiya úiymynyng partorgi Ábdiqadyrov Qalmaqandy alsaq, o da Seyfulliyn, Toghjanov, Jansýgirov, Jamanqúlov siyaqty últshyl-fashisterding ziyankestik batpaghyna belshesinen batyp, solardyng jeteginde jýrip, olarmen auyz jalasyp, olar ne iste dese sony tapjyltpay istep kelgen».

Mine, ýkim osy. Tergeu isining qorytyndysyndaghy aiyptaudan bir sózi artyq, bir sózi kem bolar. Osy da osal «qylmys» emes. Kimning de bolsa basyn mýjuge jetip jatyr. Al jazyqsyz jandardyng japa shekkenin, jalany moyyndamay qasarysyp túryp alghandaghy kórgen qorlyghyna qalay tózersin. Osynau joldardy oqyp bergenimde, ózge-ózge, dili qatty, syrlasyna da syr aldyrmaytyn qasqayyp-aq jýretin Safuan Shaymerdenovtyng janarynan jas parlap, sóiley almay qystyghyrylyp, óksip jibergenin kórgenimde, sol jyldardyng adam jýregine salghan jarasynyng әli de syzdatyp jýrgenine, óksikterining әli de basylmaghanyna ishim ezile, ózegim órtene otyryp ilandym. «Bitpeytin daudy janghyrtyp qaytem»,- degen oiymnan bas tartyp, bilgen-estigenimdi, oqyghanymdy jasyryp qalmaugha sert berdim. Sol sert, jas balasha eniregen aghanyng beynesi ekinshi bir uәdeni búzugha mәjbýr etti. Siz de keshiriniz, otaghasy. Meyli esiminizdi atamayyn. Biraq endi býge almaymyn. Aty-jónin súrap sizder de qinamanyzdar. Mәsele, Shyndyqta ghoy.

Otaghasynyng ózi: «Múny taspana (magnitofon) jazba. Esinde jýrsin. Kim biledi, kólenkemiz qysqaryp keledi... Tergeu kamerasynda jatqanymda qasyma bireudi әkep qosty. Óskemenning omartashy orysy eken. Ol da úzaq jatypty. Jón súrastyq. Sonda Sәkendi esine aldy... Menen búryn sol kisimen bir kamerada bolypty. Ol: «Men ózim ornatqan ókimetting jauy emespin»,- dep úzaq qasarysypty. Bar qorlyqqa shydapty. Bir kýni tergeuge ketken Sәken kirip kep: «Men bittim, tózbedim qorlyqqa!»,- dep aighaylap sóilep, tósekke etpetinen jata ketip, solqyldap jylapty. Talay qyspaqqa salghanda qayyspaghan Sәkenning mort synuyna senbegen omartashy sebebin súraydy. Sonda Sәken: «Bәrine shydar em ghoy. Jas úrpaqty bizge qarsy qoyghanyna qalay shydarmyn. Oryndyqqa otyrghyzyp qoydy da, qazaqtyng eki jas balasyn alyp kelip, ekeuine eki qúlaghymdy sozdyryp: «Oy, әkenning auzyn... Seyfulliyn, oy sheshendi... Seyfulliyn! Sen halyq jauysyn!»,- degizgen de shydamadym. Qorlyq qoy. Olardyng kózine jeksúryn bop kóringenshe ólgenim jaqsy. Qaghazyna qol qoydym,- depti».

Bar shyndyq, mýmkin kóp shyndyqtyng bireui osy.Sol Sәkenning serigi Sәbit jóninde:

«Qazaqstan jazushylar úiymynyng janyndaghy bastauysh partiya úiymy ózining juyq arada bolghan jinalysynda halyq jaularynyng jazushylar úiymynda bolghan ziyankestik zardabyn qúrtu turaly jәne Múqanov turaly mәsele qaraldy. Jiylysta sóileushilerding bәri de Múqanovqa sayasy jaghynan senbeytinin bildirdi. Onyng barlyq ziyandy qylyqtaryn betine basty. Jiylys BK(b)P qatarynan shyghardy, jazushylar úiymynyng bastyghynan aludy tiyisti orynnyng aldyna qoydy. Jiylysta Jýsipbekov Hamza, Ábdiqadyrov Qalmaqan, Bekenov Eljastyng kóp qatalaryn sóileushiler kórsete aitty. Partiya jinalysy olar turaly da mәsele qaraugha kerek dep tauyp, komissiyagha tapsyrdy»,- degen qaulynyng alynuy onsha tang qaldyrmady.

Demek, tiyisti jerde Sәbit Sәkendi qorghap sóiledi degen tújyrym jasatady. «Kedey taptyng jarshysy» Sәbitting ózi sergeldenge týskende Ghabitting aman qaluy mýmkin be? Onyng ýstine sonau kóktemnen beri Beyimbetti qorghap, qasarysyp kelgenning biri de sol edi.

Dýnie - kezek deydi. Sol kezekti, zady, jamanattyng ózi de moyyndaytyn boluy kerek.

Baq pen sordyng arasy - bir-aq eli, erlik pen ezdikting arasy - bir qadam. Qadym zamannan dala besiginde terbelgen osynau qanatty úghymnyng maghynasyn qalay týsinuge bolady? Serilik pen sorlylyqtyng arasy nege jaqyn? Baqyt degening sonshama ainymaly ma? Álde, ar men aramdyqtyng ara jigindegi kórinbeytin týssiz perde me? Mýmkin, taghdyr tasyrlyghy men tәlkegi me? Al erlik pen ezdikting arasyndaghy ólshem nege alys? Zady, kez-kelgen adamnyng ólimge basyn tige bermeytindiginen be? Qalay tolghasaq ta, Ghabit Mahmútúly Mýsirepovke Er ataghy tegin berilmegen. Ol eki ret Erge layyqty qaterli de qasiyetti minez kórsetti. Birinshisi - El basyna asharshylyq apaty tóngende Stalinge shyndyqty ashyna bayandaghan hatqa bes adamnyng biri bop qol qongy. Ekinshisi - «Beyimbet jau bolsa, men de jaumyn!»,- dep mәlimdeme jasauy. Ekining biri týgil, egizding synary - bir-birin týrtkilegen shaqta, aqylgha syimaytyn tәuekeldilik. Kózsiz erlik. Sebebi oghan senetin jәne qoldaytyn kim bar? Arashalay almasyn bile túryp, qalay aitty? Iliyasty, Sәkendi qorghap qalmaghan shyndyq Bi-aghana tosqauyl qoyar ma? Ýsh ay boyy qasarysa qorghauynyng mәnisi ne? Mәnisi - ar men paryz da edi. Ghabit Beyimbetti «qanatynyng astyna aluy arqyly», oghan qarsy boluy arqyly әdiletsizdikke, ainalasyndaghy arandatushylargha, aiqaygha ilesushilerge ses kórsetip, dýniyede adamgershilik, adaldyq, aqiqat, aqyl degening bar ekenin, erteng sol ar sotynyng aldyna jauap beruge tura keletindigin eskertip, salqynqandy sabyrlyqqa shaqyrdy. Ózge últtardyng arasynda da osynday er-azamattar bolghan shyghar. Boldy. Ana sýtimen ar iyisi singen úl men qyzdargha adamzat qashan da qaryzdar. Solardyng aty óshpesin.

Onday ary ýshin janyn sadagha etkender búryn da bolghan, qazir de bar jәne úly últtarda da, az halyqta da kezdesedi. Myng ret aighaq keltirsek te dәlel tabylady. Raskolinikovtyng Stalinge haty sonyng bir ýlgisi ghana. Ghabit Mahmútúlynyng jazushylyq taghdyryna qatty әserin tiygizgen Viktor Gugo tek Kvazimoda arqyly ghana yqylasyn audarghan joq, «bostandyqtyng ghashyghy» retinde jenimpaz aqyndy pir tútty. Ekining birin tandaytyn qysyltayang shaqta parlament qúryltayynyng tóraghasy Dupen:

«Zannan tys zannyng sheshimine qarsy shyqqan adam qylmyskerding sybaylasy bolyp esepteledi»,- dep shýilikken sәtte:

«Men, tóraghasy Dupen myrzagha mynany eskertkim keledi: myng segiz jýz on besinshi jyly sottalghan marshal Neyany zang oryndary qylmysker dep tapty. Al, ol mening kóz aldyma batyr bop elesteydi, men ýshin naghyz batyr sol, biraq men onyng sybaylasy emespin ghoy»,- depti Viktor Gugo.

Ghabit te dәl sonday әreketke bardy. Beyimbet - ol ýshin naghyz azamat edi. Al ony qorghaghany ýshin qalay «tap jauy» bolugha tiyisti. Gugo jogharydaghy sózinen song Fransiyanyng ar-ojdanynyng payghambaryna ainaldy. Al Ghabit she?

Ol - Almaty qalasynyng túrghyndarynyng aldynda «masqaralanyp», qylmysty atandy. «Qazaq әdebiyetinin» 15 qazan kýngi «jazushylardyng qalalyq jinalysy» turaly habaryna zeyin qoysaq, kelesi «halyq jauynyn» kim bolatyndyghy da kózge shalynyp qalady.

«Osy jyly 11-12 qazan kýnderinde Almaty qalasyndaghy jazushylardyng jinalysy boldy. Jinalysta: halyq jaularynyng әdebiyettegi ziyankestik zardabyn týp tamyrymen qúrtu turaly BK(b)P Ortalyq komiytetining agitasiya, propaganda bólimining bastyghy Qabylov joldas bayandama jasady.

Jinalysta Mýsirepov Ghabit turaly kóp sóz boldy, shyghyp sóilegen joldastar Mýsirepovting shygharmalaryndaghy últshyldyq konsepsiyalary turaly, halyq jauy Maylindi qorghap kelgendigi jiynda dúrys synaldy. Biraq Mýsirepov ózining sózinde qatalaryn tolyq, dúrys moynyna aludyng ornyna, «Sosialistik Qazaqstan», «Kaz. Pravda» gazetterining ol turaly aitqandaryn jәne júrtshylyqqa kópten beri mәlim faktilerdi tizip, solardyng aitqan synyna qosylghan bolyp mәimónkelep óte shyqty. «Búl qatalar sayasy beyghamdyghymnan boldy» dep móntendedi. Mýsirepovten jiylys, ózining qatalaryna bolishevikshe moyyndaudy, halyq jauy Maylindi qorghap kelgendigin, ózining shygharmalaryndaghy últshyldyq iydeyalarynyng sebebin tolyq aitudy kýtip edi. Búghan qaramastan Mýsirepov, ózining qatalaryn tolyq ashyp aitpady. Oghan bolisheviktik erligi jetpedi.

Jiylysta shyghyp sóilegen joldastardyng sózderi onsha qanaghattanarlyq bolghan joq. Praktikalyq is jóninde, jazushylar úiymyn sayasy jaghynan әbden sauyqtyru jayynda, jastardy irkilmey batyl jogharylatu jaghynda ne isteu kerektigi jóninde konkretti úsynystar shamaly boldy. Sóileushilerding kóbi búryn aitylyp jýrgen faktilerdi, kópten sóz bop jýrgen әngimelerdi aitty.

Mysaly Ysmayylov Esmaghambet joldasty alayyq, ol basqalardy synap, úzaq sóilese de ózining qatalaryn, ózining bir kezde halyq jauy Seyfullinning yqpalynda bolghandyghyn, syn mәselesindegi statiyalaryndaghy jәne shygharmalaryndaghy últshyldyq qatalary jayynda ýndemey ketti. Ol tek ózining «zaslugalaryn» aityp kórsetpekshi boldy.

Sain joldas búrynghy bolghan jinalystarda talay ret sóilegen sózin qaytalap aitumen boldy, jastar seksiyasynyng júmysy nege jolgha qoyylmaydy, songhy kezde istelgen praktikalyq júmystar qayda? Mine, búl jóninde Sain bir auyz sóz aitqan joq.

Eskendirov Izim joldastyng sózi de onsha qanaghattandyrarlyq bolmady. Ol ózining shygharmalaryndaghy últshyldyq iydeyasyn aiqyndap aityp bere alghan joq. «Búl bilimning azdyghynan bolghan qatalar edi»,- dep ózining kýnәsin jenildetuge tyrysty.

Jiylysta Áuezov Múhtardyng qatalary jayynda kóp sóz boldy. Biraq Áuezov ózining sózinde: shygharmalaryndaghy kóptegen qatalaryn, qúndy shygharmalar bere almaghandyghyn aiqyn aitudyng ornyna: «Mening shygharmalarymdy júrtshylyq kezinde synady «,- dep orynsyz dәlelge jarmasty.

Jiylys Áuezovting shygharmalaryndaghy qatalaryn meylinshe dúrys synady. Áuezov 32-jyldan beri Sovet jazushylarynyng qatarynda kele jatyr, júrtshylyq Áuezovting tvorchestvolyq qyzmetine jaghday jasady. Biraq ol zamanymyzgha say qúndy shygharma bergen joq. Jiylys Áuezovten qatalaryn týzep, qúndy, sapaly shygharmalar berudi talap etti.

Ormanov Ghaly joldas ózining qatalaryn tolyq aitpady, halyq jauy Jansýgirovting yqpalynda bolghandyghyn, býkil tvorchestvolyq jolynda Jansýgirovke eliktegendigin, shygharmalaryn soghan arnaghandyghyn ashyq aitpady. «Jansýgirovting jau ekendigin bilmedim»- dep óte shyqty.

«Mýsirepov halyq jauy Smaghúlov Ghazizdi jaqtap, ony «Sosialistik Qazaqstan» redaksiyasynyng apparatynda ústady. Belgili julik Aysarinmen tyghyz baylanys jasady, ony partiya qatarynda qaldyrugha әreket etti. Mýsirepovtyng «Ómir ertegisi» degen әngimesining geroyy belgili ótirikshi, qashqyn, julik Mәmbetbaev edi»,- dedi ózining sózinde Tәjibaev.

«Pravdanyn» statiyasy jәne ol statiya turaly QK(b)P Ortalyq komiytetining qaulysy jazushylardyng belsendiligin meylinshe kóterdi. Jiylys jazushylar úiymyn sayasy jaqtan sauyqtyru jәne halyq jazushylarynyng әdebiyettegi ziyankestigining zardabyn týp tamyrymen qúrtu jayynda naqty sharalar belgiledi. Jazushylar soyzynyng tótenshe plenumyn (shaqyru) kadr, pravleniyanyng jana sostavyn saylaudy jazushylar úiymyna tapsyrdy. Kórkem әdebiyetting barlyq janrlaryna shygharylghan kitaptardy qayta qarap, qorytyndy jasau ýshin, seksiyalardyng júmysyn kóteru ýshin brigadalar qúrdy. Proza, syn, poeziya, dramaturgiyanyng әr qaysysyna jeke-jeke brigada qúryldy. Brigadalardyng sostavyna jazushylardyng jaqsy kýshteri engizildi.

Jiylys, jazushy Mýsirepovke sayasy jaghynan senbeytindigin bildirip, onyng júmysyn qarau - tiyisti oryndardan súralsyn dedi.

Jiylys, Múqanov Sәbitti jazushylar úiymynyng basshylyghynan alu jónindegi qaulyny bekitti, Múqanovty jazushylar songzynyng mýsheliginen shyghardy».

Angharghan adamgha bәri de týsinikti. Tipti qinalatyn da eshtene joq. Sәbit Múqanov qarauylgha ilindi. Tek shýrippeni basu ghana jetpey túr. Ghabit Mýsirepovting de «bazary tarqady». «Basty jazushylardan» qalghany jalghyz Múhtar... Búlqynyp shyghyp ketpey túrghanda oghan búghalyq tastap qoy kerek edi. Bir jaqsysy, qúryq qoldarynda. Qashan tartsa da kesh emes. Basqany qaydam, «ajal túzaghyn qúryp» otyrghan arandatushynyng dәl osylay oilaghany anyq. Jinalystyng esebimen qosa, Ghabitti әshkerelegen «ýn qosudy» der kezinde jariyalady, úmytpady. Netken úshqyrlyq desenizshi.

Ile, sol mәjilisting esebimen birge «Halyq jaularynyng jetegindegi jazushy» degen maqala eki betke jalghasa jariyalandy. Týgelin tizip shyghu mýmkin emes. Ishinara Ghabit Mýsirepovke aiyp esebinde taghylghan tústardy ghana úsynamyz:

«Jaularmen tabaqtas bolyp kelgen, shygharmalarynda halyq jaulary, alashordashylargha kórine tribuna bergen, bolisheviktik syngha, ózara syngha meylinshe qysym jasaghan, ózining qyzmet ornyn paydalanyp jazushylar úiymynyng júmysyna bóget jasap kelgen jazushy Mýsirepov Ghabit turaly da kóptegen faktiler keltiruge bolady.

Mýsirepov Ghabit qazirgi әshkerelenip otyrghan halyq jaulary Seyfulliyn, Jansýgirovterding túsyndaghy «ózgermeytin bas jazushynyn» bireui bolghan adam.

...Shynynda Mýsirepov jaudyng batpaghyna batyp, azdaghan adamdardyng qoynyna kirip, qúshaqtasyp ketken adam...

...Mýsirepov halyq jauy Maylinning jan ayaspaytyn dosy. Onymen dostasyp, qúshaqtasyp, birge túryp, birge jýrgen adam. Sondyqtan da Mýsirepov halyq jauy Maylindi qanatynyng astyna alyp, qorghap keldi. Maylinning búryn alashordanyng ofiyseri bolghandyghy, sovet ókimetine qarsy kýreskendigi, bolishevikterge oq atqandyghy, shygharmalaryndaghy kontrrevolusiyalyq konsepsiyalary jayynda jazushylar úiymynyng janyndaghy partiya úiymy mәseleni der kezinde kóterse de, Mýsirepov ózining qyzmet ornyn paydalanyp Maylindi janyn salyp qorghap keldi. Maylindi aman alyp qalugha tyrysty. Songhy kezge sheyin ashyqtan ashyq sýiep keldi.

«Qazaq әdebiyeti» gazeti osy jyly 9-kókek kýngi nomerinde Maylinning shygharmalaryndaghy kontrrevolusiyalyq pikirlerdi әshekereleytin statiya basylarda Mýsirepov: «Búl statiya Maylin turaly óte qatty aitylypty, sondyqtan statiyany qayta qarap, syndy júqalau kerek»,- dep, gazetting sol nәmirin ózi qarap, Maylin turaly jazylghandy óz qolymen «týzetip», nómirdi búzyp qayta jasatty. Sodan asqan jaugha liyberaldyq, jaudyng ómir sýruine mýmkindik beru bola ma? Kontrrevolusiyashyl alashordashyl Maylindi Mýsirepov osylay qorghap keldi.

Jazushylar úiymynyng janyndaghy partiya úiymynyng jinalysynda Múqanovtyng isi qaralghanda, Maylin turaly kóp sóz boldy. Kommunister Maylin turaly mәseleni sol jinalysta qaraudy dúrys kórdi. Alayda jiylysta bolghan Mýsirepov Maylindi qorghap, «Maylinning mәselesi keyinge qalyp, bólek qaralghany jón» - degen «oriyentirovka» berdi. «Men Maylinmen jaqyn jýrsem, onyng kim ekendigin bilgen song jaqyn jýrdim»,- dedi. Shynynda Mýsirepov Maylinning kim ekenin biledi. Maylin de, Mýsirepov te bilmeytin syr joq. Mýsirepovting sayasy betin osynyng ózi-aq kórsetedi... Halyq jaulary Seyfulliyn, Jansýgirov, Toghjanovtarmen de Mýsirepov tyghyz baylanysta boldy. Olarmen sóz jýzinde araz bolghansyp, is jýzinde auyz jalasyp, degenin istep keldi. Ol, bir kezde halyq jauy Seyfullinning partiyagha qarsy jiginde boldy. «Alashordanyng revolusiyalyq roli boldy»,- degen ziyandy «teoriyany» taratushylardyng biri boldy. Onyng búl ziyandy pikiri shygharmalarynan aiqyn kórinip otyr... Bizding jazushylar júrtshylyghy jaulardyng qaldyqtarynan aryla otyryp, ózining qataryn tabansyz, túraqsyz adamdardan mýlde tazartuy kerek».

Endi búghan ne dauynyz bar.

Áriyne, «Mýsirepov Maylinning kim ekenin bildi». Bilgen son, adaldyghyna kózi jetken song naqaqtan kýiip bara jatqan adamgha arasha týsip otyr ghoy. Al sony әlgi belsendiler bilmedi me? Bildi. Biraq olardyng ózi tiri jýrui ýshin de ózgeni jargha iytermeledi. Janaghy maqala:

«Stalinshil Narkom Nikolay Ivanovich Ejov joldas bastaghan qyraghy NKVD oryndary qazaq halqynyng qas jaulary últshyl-fashisterding qylmysyn әshkerelep qolgha týsirdi. Japon-German fashizmining jaldamaly tóbetteri, kisi óltirgish súmdardyn, qarghys atqan kýshikterding shirik úyasy talqandaldy.

Qazaqstannyng sovet kórkem әdebiyetine kirip ketken at tóbelindey zúlym itterding kýli kókke úshyryldy. Olardyng silimtik qaldyqtaryn da qúrtady. Qayta tughan qazaq halqynyng ejelgi jaulary Toghjanov, Seyfulliyn, Jansýgirov, Maylin siyaqty últshyl-fashist súmyraylar qylmysy әshkerelenip qolgha týsti. Halyq jaularymen auyz jalasyp, olardyng jetegine erip ketken, ózining partiyalyq, moralidyq pikirinen aiyrylghan, burjuaziyanyng jyryn jyrlaghan Múqanov partiya qatarynan shygharyldy»,- dephabarlady.

Búl da «Qazaq әdebiyeti» gazetinen alyndy. Sonda Tayyr Jarokúly qol qoyghan osy gazet qana «halyq jauyn» әshkereleumen shúghyldanghan ba degen saual tuady. Joq, mýlde olay emes. Meyli, ortalyq, meyli respublikalyq basylym bolsyn, bәri bir, olardyng materialdarynyng mazmúny men sózdik qorynyng aiyrmashylyghy joqtyng qasy. Ayypkerding aty basqa, aiyptaushynyng esimi bólek. Biz basqa basylymdarda jariyalanghan jazushylargha qatysty materialdardyng barlyghy «Qazaq әdebiyetinde» kóshirilip basylghandyqtan da negizinen soghan sýiendik. Audarylmay derbes kýiinde qalghan maqalalar da qanshama. «Kaz. Pravdada», «Sosialistik Qazaqstanda» shyqqan «Sәken Seyfullin - Japon imperializmining agenti» ispetti baybalamdar da jetkilikti. Biraq mazmúny, sóz qoldanu tәsili bireu. Mysaly, «Kaz. Pravdanyn» qazan aiynyng 11 kýngi sanyndaghy Ghabit Mýsirepovke qatysty jogharydaghy mәseleni júrtshylyqqa maghlúmdaghan:

«Dve-try mesyasa nazad v respublikanskoy pechaty poyavilisi statiy razoblachayshie nasional-fashistskui agenturu, orudovavshui v soize sovetskih pisateley Kazahstana. Pisateli kommunist Gabit Musrepov byvshy v to vremya zaveduyshim kulitprosvet otdelom SK K(b)PK, biya sebya v grudi, zaveryal togda partiynuy gruppu pravleniya soiza sovetskih pisateley Kazahstana v tom, chto on neset polnuy otvetstvennosti y ruchaetsya za politicheskui blagonadejnosti svoego soavtora Beimbeta Maylina. B.Maylin razoblachen kak podlyy predateli Rodiny, kak odin iz souchastnikov nasional-fashistskoy bandy»,- degen maqalanyng aldynghy «ýndesuden» qanday aiyrmashylyghy bar.

Jurnalister de «uaqyttyn» tilimen sóiledi.

Sonymen, «japon-german fashizmining jaldamaly tóbetteri, kisi óltirgish súmdardyn, qarghys atqan kýshikterding shirik úyasy talqandaldy». Olar - Sәken Seyfulliyn, Iliyas Jansýgirov, Beyimbet Mayliyn, Ghabbas Toghjanov, Sәbit Múqanov, Ghabit Mýsirepov... edi. Ghabit Mýsirepovting 1938 jyly 30 mamyr kýngi Stalinge jazghan haty onyng aman qaluyna qanshalyqty septigin tiygizgeni belgisiz. Búl onyng ózine de beymәlim kýiinde qalsa kerek. Óitkeni ol turaly esh jerde tis jarmaghan. Onda: «Halyq jauy» B.Maylinmen tyghyz shygharmashylyq baylanysta bolghany ýshin; «Shúghyla», «Qyz Jibek», «Qozy Kórpesh - Bayan súlu» shygharmalaryndaghy últshyldyq saryn ýshin; 1932 jylghy asharshylyq turaly «Ashyq haty» ýshin; Mirzoyan basqarghan Qazaqstan Ortalyq komiytetining baghytyn ústanghany ýshin 29 mamyr kýni partiyadan shygharylghany aitylghan. Al A.Fadeevting yqpaly turaly derekter bar. Sonyng eng senimdisi M.-H.Sýleymanova men J.Sýleymanovanyng Iliyas Omarovtyng «Kýndelikti jazbalaryna sýiene otyryp keltirgen myna derek:

«Birde Iliyas Omarov Ghabit Mýsirepov pen onyng әielin qonaqqa shaqyrady. Ol kezde Ghabit Mýsirepov partiyadan shygharylghan edi, týrmede ýsh ay otyryp, jana bosanghan kezi edi. Beyimbet Maylindi tútqyndaghan kezde Mýsirepov «Kazahstanskaya pravda» gazetinde: Maylin - halyq jauy emes, kerisinshe, oghan jala japqandardyng ózi halyq jauy - degen maqala jariyalaghan bolatyn. Tútqyndaugha osy maqala sebepker bolsa kerek. Ghabit Mýsirepovting bosanyp shyghuyna A.Fadeev erekshe ýles qosqan. Mýsirepov týrmede jatqanda A.Fadeev «Pravda» gazetine Mýsirepovting әngimesin jariyalatqan. Respublika ókimeti sodan keyin týrmeden shygharady. Biraq partbiyletin qaytarmaydy. Ghabit Mahmúdúly 1957 jyly ghana partbiyletin qaytaryp aldy»

Tek búl tizimge Múhtar Áuezovting esimi jetispey, sholaq qayyrylyp túr.

IYә, ol nege oqshau qaldy?

Ár adamnyng mandayynda kezdeysoqtyqpen astasyp jatqan baq júldyzy, belgisiz qorghaushysy bar - degen dialektikanyng moyyndap-moyyndalmaytyn zandylyghy bar. Múhtardyng baqytyna oray «kezegi kelgen kezde» sol kezdeysoqtyq kýtpegen jerden taghy da «janyn oljagha» syilady. Eki-ýsh aidyng ishinde qazaq mәdeniyetining barlyq beldi qayratkerlerining sany kýrt siyrep, óner ormany asqan shapshandyqpen otalyp, jalanash qaldy. Ár jerde bir qarauytqan emenderding de týbi bosap, qúlaugha shaq túrghan. Endi sәl keshigip baryp tizgin tartsa, orny tolmas ókinishke úshyraryn angharmau mýmkin emes-tin. Basqa adamdy qaydam, Mirzoyan siyaqty jandar ol qasiretting orny tolmasyn bilgen.

Múhamedjan Qarataev: «Múhtar qalay aman qaldy deysing be? Men onyng anyq-qanyghyn bilmeymin. Áyteuir, qatty toryghyp, qaltyrap, ýreymen kýneltkeni ras. Sәbitti de, Ghabitti de, Múhtardy da ústamaqshy bolyp әrekettendi. Anyq-qanyghyna dәl kózim jetpeydi, biraq, Mirzoyan osy mәselege oray arnayy Moskvagha baryp, Stalinge jaghdaydy týsindirip: «Eger de osy betimen kete berse, onda qazaq mәdeniyetin órkendetetin tiri jan qalmaydy. Óner otynyng mýlde óship qalu qaupi tónip túr. Bútaqsyz, qorghansyz aghash siyaqty bop qaldy. Endigilerin mәdeniyet ýshin, halyq ýshin aman saqtayyq. Qolda ústayyq»,- depti-mys. Qazaq әdebiyetindegi aty atalghan osy ýsheui bolypty», - degendi estidim. Shyndyq boluy da. Áyteuir olardyng aman qaluyna sonday әngimening sebebi tiygen»,- dep tosyn jaqsylyqtyng nyshany qay jaqtan kelgenin megzedi.

Taghy bir jay: jiyrmasynshy jyldyng basynda Múhtar Áuezov pen Ejov Gubkomda birge istegen. Top bop týsken suretteri de bar. Osy tanystyq septigin tiygizbedi me eken dep te joramal jasaugha bolady. Áuezov pen Ejov ekeuining alghashqy tanystyghy Nikolay Anovtyng «jónsiz sýitketpesinen» bastalypty. Ol turaly N.Anov:

«Mening Múhtar Omarhanúly Áuezovpen tanysuym ýlken kerispen ayaqtaldy. Búl 1924 jyly jaz aiynda ótti, onda ekeumiz de Semey qalasynda túratynbyz. Men orys tilinde shyghatyn «Stepnaya pravda», al Múhtar «Qazaq tili» gazetinde isteytinbiz. Qysta ol Leningrad uniyversiytetinde oqityn da, jazghy demalysta ózining tughan qalasyna kelip, guberniyalyq gazetting redaktory Toqjigitovke qolqabys etetin. Janylmasam Múhtar qaladaghy jalghyz student bolatyn. Jap-jas, kelbetti, qalyng búira shashty, ózining «astanalyq» sәn ýlgisimen - kók kýnqaghary bar studenttik furajkasymen erekshelenetin. Onyng iyesi: «Men tek qana student emespin, men ýshin ghylym basty maqsat», - dep túrghanday edi.

Komsomol-studentter kepki ghana kiyetin, kóbinese jalanbas jýretin. Óitkeni, ol kezde galstuk taqqan nemese shalbaryna bastyryla ýtiktelgen jolaq jýrgizgen jigitter men qyzdardy komsomoldan shygharyp jiberetin. Sondyqtan da Múhtardyng studenttik furajkasyn semeylik jurnalister jaqtyrmay qabyldady. Ol tústa Semey - әdeby qala bolyp tabylatyn: qazaq tilinde «Tan» jurnaly shyghyp túratyn, al orys jazushylarynyng birlestigi «Shahta» degen júqaltang múqabasha shygharatyn. Mening «Aydaghannyng segizinshi toqaly» degen bir әngimem sonda basyldy.

Múhtar Áuezovpen ekeumizding aramyzdaghy keris, mine, osy «segizinshi toqaldan» bastaldy. Oghan sebepker men boldym. Qazaq halqynyng túrmysyn bilmegendikten de, men ózimning әngimemde qazir de esime alsam betim qyzaryp sala beretin «qiyanpúrys qiyalgha» jol berippin.

Múhtar әngimeni oqyp shyghyp qatty renjidi. «Qazaq tili» gazetining redaktory Toghjanov «segizinshi toqal» basylghan jurnaldy aldy da, Áuezovti ózimen birge ertip gubkomnyng partiya hatshysy Nikolay Ivanovich Ejovqa kirdi, sol kezde onyng kabiynetinde ýgit-nasihat bólimining mengerushisi Turikov otyr edi. Hatshy Múhtardyng sózin ýnsiz tynday otyryp, ýsh betke basylghan kesirli әngimeni kózimen jýgirtip shyqty.

Áriyne, Ejovqa myrzasynghan qazaq únaghan joq. Áuezovti ol ýstirt qabyldap, myna shyjyq-byjyqtyng neden órshigenin týsinbegen synay tanytty. Múhtar barynsha janyghyp, barghan sayyn bastyrmalata sóiley berdi. Ejov ony:

- Toqta, toqta... Ózine ne kerek?,- dep toqtatty.

- Qazaqstan turaly múnday sandyraqty jariyalaugha bolmaydy. Búl әngime emes, baryp túrghan qiyaly ótirik. Qazaq - músylman halyq! Al islam sharighaty boyynsha músylmandar tórt әiel alugha ghana qúqyly. Sondyqtan da qazaqtardyng segiz әiel aluy mýmkin emes!

Ejov qabaghynyng astymen Múhtargha qarady da:

- Jurnal orys tilinde shyghady. Ony oqityndar da orystar. Olar sharighattyng zanyn bilmeydi, biluge mindetti de emes. Mysaly, senderding neshe әiel alatyndaryng maghan da belgisiz. Al isting anyghyna kóshsek, tórt әiel ala ma, segiz әiel ala ma, bәribir emes pe. Ózing aitshy, múnyng qanday aiyrmasy bar?

Múny estigende Múhtardyng kózi sharasynan shyghyp ketti.

- Búghan qosa aitarym, Aydaghan degen kim? Bay! Mynghyrghyn qoyy bar. Sony paydalanyp qoy qorasyn toqalgha toltyrghan eken. Al ol toqaldar kim jәne qaydan keldi? Áriyne, kedeyding qyzdary. Búghan, mine osylay taptyq túrghydan maghyna bersek, bәri de dúrys dúrys bolyp shyghady.

Gubkom hatshysy kenet «sizge» kóship, jymiya qarap::

- Kiygeniniz studenttik furajka, al mәselening týp tamyryn ajyrata almaysyz,- dedi.

Alayda, Múhtar onay berilgisi kelmedi. Múny bayqaghan Ejovtyng betindegi kýlki belgisi dereu suyy qaldy. Ol oryndyqtan túrdy da әdettegisindey jiyren shashyn jelkesine qaray ysyra qayyryp:

- Men júmyspen kelgen eken desem, qaydaghy bir qúlaq sasytatyn bolymsyz әngimeni qozghaysyn. Pravoslavtardyng zany boyynsha olar bir-aq әiel aluy tiyis, al shyndyghyna kelgende orystardyng әieli músylmandardan az emes. Bәri de anyq jәne týsinikti emes pe, - dedi.

Sodan keyin Ejov «Qazaq tili» gazetining redaktoryna moyynyn búryp:

- Osyny da ózing týsindirip bere almadyng ba? Redaktorlyghyna bolayyn, - dedi.

Olar kabiynetten shyghyp ketkennen keyin Ejov temekisin tartyp túryp ýgit-nasihat bólimining mengerushisine:

- Osynday qyrt sharuamen gubkomgha keluding ózi úyat emes pe,- dedi.

Áuezov pen Ejovtyng arasyndaghy búl kezdesu turaly keyinnen menimen jaqsy dostasyp ketken Nikolay Arsenievich Turikov egjey-tegjeyli aityp berdi.

Múhtardyng renishi eshqanday da nәtiyje bermedi, bәri de óz orynda qaldy, alayda, mening kónilimde tereng daq týsirdi. Qatty mazasyzdanghan men redaksiyagha kelgennen keyin Múhtardyng aldynda ózimning kinәmdi moyyndadym»,- dep, esine alady.

Al búdan keyingi olardyng arasyndaghy baylanys qalay damydy, ol jaghy bizge beymәlim. Áriyne, dostasyp kete qoymaghan. Alayda gubkomnyng tóraghasy, Qazatkomnyng sayasy hatshysy mindetterin atqarghan qayratkermen eseptesuine tura kelgeni anyq. Kensesine shaqyryp, estelikke suretke týsui, otyz altynshy jyldary Semeydi esine alyp, «Músa aqyndy» (Isany) izdetip, ony ordenmen marapattauy soghan sendiredi. Degenmen de Múhtardyng ózi tenegen «jeti basty jalmauyzdyn» betin qaytarghan Mirzoyan degenge ilanghymyz keledi. Ókinishtisi, onyng qolynan jazyqsyz jәbirlengenderding barlyghyn aman alyp qalu, arashalau kelmedi. Ol mýmkin de emes-tin.

Al sonsha adamdy qúrbandyqtan saqtap qala alatynday adam bar ma edi? Bar edi. Ol - Stalinning ózi bolatyn. Onyng kósemdik atyna kólenke týsirgisi kelmegender: «Stalin isting naqty barysyn, auyrtpashylyghyn kesh bildi»,- dep laqap taratty. IYә, laqap, biraq shyndyq emes. «Daqpyrt pen qasiret» atty monografiya arqyly Stalinning sayasy portretin jasaghan D.A.Volkogonovtyng payymdauynsha, Joghary Sottyng predsedatelining orynbasary V.V.Ulirih pen Vyshinskiy ekeui sot prosesi men ýkimning oryndalu barysy jóninde túraqty týrde Stalinge (sonymen qatar Molotov pen Ejovqa) mәlimdep otyrghan. Óndirilgen kómir men astyqtyng mólsherimen qosa jazagha tartylghan adamdardyng sanyn da Stalin kýn sayyn esepke alypty. Partiyanyng HH sezinde jasaghan bayandamasynda N.S.Hrushev búl qasiretti:

«Bizge onyng istegen әreketterin shekten shyqqan despottyng әreketi edi dey almaymyz. Ol partiyanyn, enbekshi búqaranyng mýddesi ýshin, revolusiyanyng jenisterin qorghau ýshin osylay isteu kerek dep týsindi. Eng basty qasiret osynda!»,- dep negizgi mәseleden aulaqtatqysy da keldi.

Qanday maqsatty kózdese de, ol - sol partiyany qúrghan bolishevikterdi, sol enbekshi búqaranyng ókilderin qúrban etuge eshqanday da qaqysy joq bolatyn. Kýndelikti baspasózdegi halyq jauyn әshkerelegen tergeu júmystary turaly habarlargha kózi týspeui mýmkin emes-tin. Tipti, «ziyankestikpen egin ektirip, ziyankestikpen mal baqtyrdy» degen sózding astaryndaghy arandatudy angharu ýshin oilanudyng ózi artyq.

Sonday tergeuding biri Qazaqstanda da ótti. Tergeu - Semey oblysy Ýrjar audandyq partiya komiytetining hatshysy men atqaru komiyteti predsedatelining jәne basqa da kolhoz basqarmalarynyng ýstinen jýrgizildi. Búl audannyng erekshe nazargha iliguining basty sebebi - kezinde ókimet komissiyasynyng qúramynda Halyq Komissarlar soveti predsedatelining orynbasary Úzaqbay Qúlymbetov, Oraz Jandosov, Sәken Seyfullinder osynda kelgen eken. Tergeuding Sәkendi aiyptaugha tikeley qatysy bolghandyqtan da sәl ghana ýzindi keltiremiz. Eshqanday búrmalaugha úrynbas ýshin әdeyi týpnúsqagha iyek arttyq. Tergeu isi «Prosess antisovetskoy nasional-fashistskoy bandy v Urdjarskom rayone» degen atpen «Kazpravdanyn» birneshe sanyna jariyalandy. Tergeuding súraq-jauabyn jariyalaudaghy maqsatyn gazetting ózining bas maqalasynda:

«za nih spinoy stoyat gnusneyshie ubisy, Yaponskie shpiony - Kulumbetov, Jandosov, Sadvakasov, J.Nurseytov, Sәken Seyfullin y drugiye... Vseh, kto podnimaet ruku na nashu prekrasnui Rodinu, my budem besposhadno unichtojati, kak beshenyh sobak»,- deptýsindirdi.

Zady, aiyptaushylardyng ishki yza-zapyrany sharasynan asa kópirshise kerek, «biday eguge núsqau berdi» degenning ózin «ziyankestikpen istetti» deydi. Mýmkin, qoldan jasalghan jala shyghar. Sonda da jalpy jaghdaydan tolyq maghlúmat alu ýshin de asa qajet. Tergeu isinen:

«Predsedatelistvuyshiy: Y vy zaverbovany v kontrrevolusionnui organizasii nasionalistov?

- Da, - Nurseitov skazal, - chto v sostav organizasiy vhodyat Kulumbetov, Djandosov, Nurseitov. Pozdnee ya uznal ot Djandosova chto Jurgenov, Moldajanov, Sadvakasov Janaydar, tak je yavlyaytsya chlenamy organizasiy vhodit Saken Seyfulliyn, dobaviv pry etom, chto o drugih chlenah organizasiy nichto skazati ne mojet, v vidu neobhodimosty sohraniti strojayshuy konspirasii».

Prokuror: Chem on (Kulymbetov - T. J.) u vas zanimalsya?

Matchanov: - Glavnym obrazom interesovalsya postanovkoy vrediyteliskoy raboty v nashem rayone, pobyval v kolhozah, gde ego zadaniyem byl proizveden vrediyteliskiy posev hlebov y unichtojalsya obobshestvlennyy skot. Tam je poznakomilsya s nashimy ludimi, zanimavshimsya vrediytelistvom.

Prokuror: Izvestno ly Vam chto skazal Kulumbetov Elemesovu?

Matchanov: Kulumbetov obeshal emu perevesty 10 tysyach rubley yakoby dlya remonta shkoly. Krome togo, Kulumbetov dal zadaniya Junusovu razdati obobshestvlennyy skot v lichnoe polizovanie kolhoznikov. Eto zadanie namy chastichno bylo vypolneno v kolhoze «Eltay» («Kaz. parvda», 30. IH. 37 g.).

Shydamnyng da shegi bar, tózim de tozady. Sot tóraghasynyn, prokurordyng súraqtarynyng óte dәldikpen qoyylyp, aiypkerlerding esh kýmәnsiz yghyna jyghyla jauap berui qanshalyqty shyndyqqa jaqyn - ony sarapqa salmay-aq qoyalyq. Biraq ta; «pobyval v kolhozah, gde po ego zadaniyem byl proizveden vrediyteliskiy posev hlebov», «tam je on poznakomilsya s nashimy ludimi, zanimavshimsya vrediytelistvom», «Kulumbetov obeshal emu perevesty 10 tysyach rubley yakoby dlya remonta shkoly» degen sóilemderdi: «Ol túqym seuip eginshiler arasynda boldy», «sol arada manday terin tógip jýrgen bizding adamdarmen tanysty», «Mektepti jóndeuge 10 myng som bóluge uәde berdi» dep ózgertse, shyndyq óz ornyna keler edi. Bәrin býldirip jýrgen «ziyankestik» degen jalghyz sóz.

Jalghyz-aq sóz. Biraq qanday jeksúryndyq mindet atqaryp túr desenshi.

Tergeushilerding óz kýshine sengendikteri sonday, egin egu de qylmys bop shyqqan. Sonda olardyng ózderi nemen kýn kórerin, nannyng qaydan keletinin bilmegeni me? Zady, Yaroslav Gashek te múnday parodiyany Shveikting auzyna sala qoymaghan shyghar. Búl jerde jazushynyng qiyalyna tergeushining qalamy shanyn da ilestirmey ketken.

Ómir mysqyly, ómir әjuasy degen osy. Múnday sottan qanday әdilettilikti kýtuge bolady? Eshqanday.

Qasiretting eng ýlkeni sonda.

(Jalghasy bar)

Abai.kz