3

Úly joryq Ashaly-Kórsaymen asyp, Taqiya-jynnan ary ketip, tómengi dalamen Shihugha bettegende, kýzde Nylqy týrmesinen bosaghan, qolbasshynyng biri Qazyhan qasyndaghy ondaghan adamymen Tәnirtauynyng asu bermes asqarynan jol taba, tótelep tartyp, jarty aishylyq jerdegi Manas, Sauan Kereylerine qaray sapar shegip bara jatty. Kiyimdi qamdap kiyip, bir-bir toq-jarau, myqty at mingenmen, osynau qús úshpas, qúlan ótpes, aspangha shanshylghan, tau-tastyng qúlazyghan asqaryn keze, jol shekken bir shoghyr jolaushy dәl bir jaratylystyng sonau ýstirttegi óz maqlúhattarynday edi dese bolatyn. Adam balasy basyp kórmegen shyghanda, jelden basqa yng etken serigi joq, iyen biyikting basymen jihan kezgen saparshylar beyne shoghyrymen joghalyp bara jatqan bireulerdey edi. Olardy Tәnirtau qabattary ertegining adamdarynday kóz kórmeske jútyp bara jatqan.

Tau perzenti ghana basyp óterlik jol mashahatyn óz moynyna alghan jortuylshylar maqsaty ondaghy qazaqtardy Shihudyng arghy jaghynan beri qaray qaptatu.

3

Úly joryq Ashaly-Kórsaymen asyp, Taqiya-jynnan ary ketip, tómengi dalamen Shihugha bettegende, kýzde Nylqy týrmesinen bosaghan, qolbasshynyng biri Qazyhan qasyndaghy ondaghan adamymen Tәnirtauynyng asu bermes asqarynan jol taba, tótelep tartyp, jarty aishylyq jerdegi Manas, Sauan Kereylerine qaray sapar shegip bara jatty. Kiyimdi qamdap kiyip, bir-bir toq-jarau, myqty at mingenmen, osynau qús úshpas, qúlan ótpes, aspangha shanshylghan, tau-tastyng qúlazyghan asqaryn keze, jol shekken bir shoghyr jolaushy dәl bir jaratylystyng sonau ýstirttegi óz maqlúhattarynday edi dese bolatyn. Adam balasy basyp kórmegen shyghanda, jelden basqa yng etken serigi joq, iyen biyikting basymen jihan kezgen saparshylar beyne shoghyrymen joghalyp bara jatqan bireulerdey edi. Olardy Tәnirtau qabattary ertegining adamdarynday kóz kórmeske jútyp bara jatqan.

Tau perzenti ghana basyp óterlik jol mashahatyn óz moynyna alghan jortuylshylar maqsaty ondaghy qazaqtardy Shihudyng arghy jaghynan beri qaray qaptatu.

Endigi soghys Shihuda jýrip jatqanda, ortada, bir býiirge әdeyi qaldyrylghan Taqiya-jyng ýiezi kónil-kýy jaghynan óz-ózinen qúldyraytyny beseneden belgili. Onday hal Taqiya-jynda ghana emes, Sarytaudaghy «Bukening jambyly» deytin ýiez de qaqpangha týsken qasqyrday, óz barmaghyn ózi kemirip jeumen jatty. Búl uaqytta aqsaqaly Taylaqbay, Kerimbek bastap jýrgen Sheru ruy Shihugha barmay, Ghany men Qarymsaq, Maqsúttardy qolbasy etip, sol ýsh polk bir bólinip, Ile jerining teristik iyghyndaghy Búratalagha qaray bettegen. Sol Sarytaudaghy Jympang shaharyn ainaldyra seypilmen qorshatyp alyp, ýiezdi basqaryp otyrghan Buke-qalmaq danqy jer jarghan, bir basynda on ýsh myng qoyy bar shonjardyng ózi. Búratalada ejelden jaylap kele jatqan, әzir myng ýidey qalmaq bar. Solarmen irgeles Naymannyng Qarakerey ruy qonystanghan. Barlyghy qosylyp Jympang ýiezi bolyp Bukening jambylyna qaraydy. Ileden Búratalagha asatyn jol - jerde qar bar kezde tek Kensay joly. Biraq onymen ótu jýriske qolayly bolghanmen, Talqy kezenin asqan son, Sayramnyng jazyghyna ilindirdi de, bara jatqan qosyndy Bukening dýrbisine kýnshilik jerden tartyp beredi. Sondyqtan jaz kezinde atpen jýretin tóte jol - Qiyatastyng asuy bar. Mezgil nauryzdyng ishi bolghanmen tau aimaghyn әli qar bekitip jatyr. Qiyatastyng qiynyna jetkenshe de jolda Shúbyrtynyng kezeninen shúbyryp ótip, onan «Aqbaytal» moynaghyn basyp baru kerek. Mine, sondyqtan ýsh polk әsker birneshe kýn Sheru ruynyng qonaghy retinde eru bop qaldy. Sebebi, Shúbyrty kezeninen bastap ýsh asudyng qarly jolyn kýrep ashugha tura kelgen. Sol jerding basyna aparyp ýiler tigip, soyys jetkizip, kýrek ústaugha shamasy kelerlik kәri-jas atauly is qamyna kirisken. Áskerding ózderi-aq, jolyndaghy qardy kýrep jyljy beruge bolar edi. Ári kir-qondaryn jughyzyp, eki-ýsh kýn ataqty Sheru ruynda tynyqsyn degen. Ár ýide besten-onnan qonaq bolyp jatqan әsker, әsirese, bala ataulygha qyzyqtyng qyzyghynday. Ár bireuining asynghan qylysh, myltyghy bar. Qoramsaq-qoramsaq oq tizbegin belderine samsatyp baylap tastaghan.

Elding bir әngimesi - Qaynam batyr. Ol Kerimbek auylynda Ásemhan degen jigitting ýiine týsirilip, sonda kýtilgen. Osy ýsh kýnning aldynda qysyrdyng tayynan bie baylanyp, bappen ashytylghan qymyzdan Ghany sapar kesemen bir ishkende, art-artynan ýsh-tórteuin siltep salady. Sonyra «a-aq» dep kekirgende dausy selik etkizerdey. Ghany Sheru ýlkenderining meymandostyghyna yrza bolyp, attanarynda qosar attardyng ishindegi bir kýreng jorghany matauynan sheshkizip:

- «Jegjat mingizgen attyng jeti jyl kózi jýrse, jetpis jyl danqy jýredi», - deytin qazaq atannyng maqaly bar. Búl at jalghyz sening qadana ghana baylaghanym emes, tútas jomart eline degen qúrmetim, - dep ýy iyesi Ásemqangha shylbyrynan óz qolymen ústatqan.

- Bәrekeldi!

- Este qalarlyq sóz! - desip, atqa qonyp túrghan alqa-qotan el mynaday tórelikke qol jaya, birden shulap bata qyp, shyn sýiingen. Osy kezde ýy iyesi әiel batyrgha jol sybaghasyn әkele jatyr eken. Tútasymen asylghan jendi-bilektey biteu sary ala qazysy bar, sýrding eng tәtti-dәmdisinen dayyndaghan etin qúrt-irimshigimen qosyp, taza aq qaltagha salyp jetkize bergen. Biraq Ghany búl yrymdy әldenege jaqsygha sanamaghan synaymen:

- Jolgha jýrerde hotyn kisi er adamgha dalagha eshnәrse alyp shyqpauy kerek! - dep sózining ayaghyn jútyp, azyqty bir joldasyna qaray siltey salghan... Óz dastarqanynda danqty batyrdy kýtip, qoshemetke ie bolghan Shәmshihan deytin qaraqat kóz súlu kelinshek, kórineu maqtan retinde osylay kórnek bere kelgen. Teginde Ghany әiel jynysyn erkekten basy ashyq tómen kóretin. «Biz anadan tuyldyq. Anamyz - әiel zattan bolsa da aitayyn. Ony altyn taqqa otyrghyzyp ta jaralysyn erkekke tenestire almaysyn» deytin. Dýniyege tar, qatty adamdy adam qataryna alghysy kelmeytin bir minezi bar-dy. Búryn ózin eregestirip, yzasyn keltirgen baylardan úrlaghan jylqysyn bir jany ashyghan, ózi tәrizdes kedeyge soyyp bere salatynyn bilgen sybaylastary búnyng paydasyn bilmes aqymaq ekenin de, jomart ekenin de bilmeytin. Bәlkim, batyrlyq ta dýniyelikke kónli toq erding erinen shyghar.

* * *

«Bukening jambyly» onaylyqpen berilmedi. Ghany batyr osy joryqta jota tústaghy dәl omyrtqanyng basynan jaralanyp, Almatygha emdeluge әketildi. Búl soghysta ýsh polk partizandy úrysqa bastaghan Qarymsaq. Ýlken diviziya Ashalymen asyp, Taqiya-jyng jaqtaghy mashina jolyna ilingen habardy alghan son, Leskin polky da Talqyny tazalap, endi Qarymsaqqa kómekke jetken.

Ilening Ashalyny asyp, jazyq dalagha enistep ketken aldynghy joryq-Sherui sonau kýlórteng saharagha týsip baryp, nauryzdyng ayaghyna jetkizbey Shihudy da alghan. Shihu әskerining kýshi qys boyyna kóp bólingeni mәlim. Búl uaqytta Shәueshekten Jaghda bastaghan partizan qosyny kómekke jetip ýlgergen. Tarbaghatay eline biylghy qys týspey habarshy bolyp ketken Ákim bastap soltýstik batys shekeden әkelip kiyliktirgen.

Shynjandy basqarghan imperator U júng shynyng qys boyghy ýstin-ýstin bergen qatal әmirimen Shihu әskery kazarmalary óz armiyasyn Taqiya-jyngha deyin mashinamen tasyghan. Sodan әri Ilege qaray Ashalyny asyru ýshin tek at qana kerek. Al Taqiya-jyng uezining taudaghy qos-qos attaryn Fujemen tildesken manghúldar birden shauyp, talap alghany belgili. Sonymen jartylay atty, jartylay jayau shúbyryp, art-artynan barghan sherik Ashalynyng shygha beris auyzynda Ábdikerim Abbasúghlynyng dayyn jemi bolghan.

Partizan jasaghynyng aldy endi Shihudan ary Manas, Sauangha bet týzegende, qúral-jaraq jaghynan kemeline kelgen az últtyq әsker shebinen bir qol jasaq bólinip, keyin qalghan Taqiya-jyngha búrylghan. Búl kezde myna jaqtan «Buke jambylyn» qaratyp bolghan tórt polk Taqiya-jyngha qaray ekinshi shetten kiymelep kele jatty. Búlargha Búratalanyng jergilikti halqynan qosylyp alynghan Qarakerey men qalmaghy da mol edi. Osynday bolyp ortagha tyghylghan Taqiya-jyn, onsyz da qys boyyna tamaghyna iylektenip tyghylghan asty týiinshektep jútyp, óz haupin eki kózi tórt bola kýtken uezd. Áskerining teng jarymy Ashalynyng auyzynda qarghanyng jemi boldy.

Basqa ýiezderden Taqiya-jynnyng alynuy ózgeshe qyzyq. Búl ýiezge jaushy jýrdi... Qolyna úzyn sapty, jarymy aq, jarymy qara tu kótergen adam jaushylyq belgisimen ýiezding «Úly Esigindegi» avtomat kezegen qarauyldargha momaqan, jay jýrispen jaqynday berdi. Qarala tuyn jayqap, búlardy mýlde tandandyryp kele jatqan jeke attyny kórgen kýzetshiler dereu әsker basysyna habarlaghan. Ýiez bastyghy ishte jatyp ala tulynyng aldynan qarama-qarsy adam shyghartqan.

Jaushy qolynda mór basylghan kuәlik qaghaz bar... «Taqiya-jyng uezining shyani gony Lyng jy joldasqa!» - degen, qytaysha dana jazylghan qatynas - Ýrimjiden... Mazmúny: «Ontýstik Shynjang bizge qarsy soghys ashqan joq. Kóterilip otyrghan - tek osy ýsh aimaq qazaqtary! Al ontýstik úighyrlary búnan bylay da soghys ashpaq emes. Biz әzir olarmen kelisimge keldik!.. Múnan bylay ýkimet jartylay az sandy últtyn, jartylay bizding qolymyzda bolady... Shynjang elin birlesip basqaratyn kezge jettik. Osy sebepten qazirge deyin soghyspaghan oryndar, uezder sol boyynda ontýstik Shynjannyng qarauyna ótkiziledi. Altay, Tarbaghataydaghy birneshe uezdermen qosa Manas-Sauan, Taqiya-Jyng siyaqty býlinshilikten aman delingen ýiezder kelisimning ishine alyndy! Búl oryndar últtyq armiyagha oq shygharmastan qaraydy, beriledi. Shart qatynas aparghan jaushygha nanymdy qúrmet kórsetesinder... Jәne solardyng yqpalyna kónip ózderindi aman qorghap qalugha tyrysasyndar... Solardyng erik-kýshimen bizding qolgha kelesinder...» delingen.

Qazirgi jaghdayda dәl búlay bolyp shyqsa, búlardyng kókten tilegenin jerden bergeni. Qatynasty qolyna alghan, shәpkisin shekshiytip kózine kiygen, at ýstinde qoqyrayghan, úzyn podpolkovniyk, janynda tәsilqoy polisiya mayory jәne búl ekeuining adiutant-tilmashy bolyp, myna iske óz ishterinen óte tanyrqap túryp:

- Búlay bolsa, bizben birge jýresiz!

- Ýlken kisining ózimen didarlasuynyz kerek! - desip, birden ishke qaray әketpek niyetterin kórsetken. Jaushy ayaq tartqan joq... Kelisken jýzben atyn tebinip ózi aldygha týsken... ýiez biyleushisi teginde qytay emes, Shapshal ýiezining býkil Ilege aty әigili, qazaghuar, ataqty sibesi Lyng jy - osy bolatyn. Ol sózdi sozbay, taza qazaqshalap:

- Ózin, degenmen, mýiiz jýrek ekensin!.. Jazym bolmas pa ekenmin dep qoryqpay, bizge senip kelgening ghajap-aq!.. Jalghyz-aq, bylay shygha: «qayda kórdim qasqa esek» - dep shetke taman shygha bermeysing be?! - dedi.

Mýmkindigi ólsheuli, taryqqan adamnyng synayymen ananyng ishinde ne baryn tereng barlap, kózinen kózin almay qadalyp qarady.

«Jaushy» atanyp «kelisimge» kelushi adamnyng núsqasy búlardy eriksiz qauiptendiredi. Ol bet keskini asa bir qaysar adamdy tanytatyn, jauqabaqtanghan jigit Aryppay bolatyn. Kýzde Kerimbek pen Qarymsaq Ákbar batyrdyng jasyryn úiymyn qorghalau ýshin elden bezip shyqqanda, Taylaqbaygha da tyqyr tayanghan. Kerimbekti tabu ýshin Kýre endi sony ústaugha kisi shygharady. Sol habar qúlaqtaryna ilinisimen Taylaqbaydy Aryppay bastap qashqan-dy. Qazir ózi Maqsút polkynda. Ol qazir Lyng jynyng kýdiktenuinen saspay:

- Men qasynyzda emespin be. Áskerinizben alyp shyqqan jerimde ózgeler qolynyzgha týspese de, bir maghan shamalarynyz keledi ghoy. Qarayghan qazaq ishindegi óz janyn tastay almay jýrgen sayaq men dep túrsyz ba?! - dep jauap berdi.

Beti men moyny tútasqan, kózi syghyrayghan, múrty auzyn japqan Lyng jy men janaghy ofiyserler myna qazaqqa nanaryn da, nanbasyn da bilmegen. Biraq óz qoldaryndaghy janaghyday generaldyng belgi-móri basylghan qaghazben qosa jaushy úsynghan taghy bir kuәlik bar edi. Ol Ýrimjidegi qazaqsha baspadan shygharylyp, Ólkelik shtabtyng qazaq eline qaratyp jazylghan, alaqanday tanbasy basylghan «tilek talaptarynyzdy oryndaymyz...» degen qysqa maghynaly - «toqtam» qaghazgha qarap daghdarysta bolghan. Ras, ózge aila-lajy bolmaghandyqtan, jauabyn bir tәulikte beretin bolyp, qazaq ókilin qaqpadan shygharyp saldy.

Sonymen erteninde ýiez әskeri men polisiya qúramy sap týzep bolghan saghatta keshegi jaushy qolyna ala tuyn alyp, «Úly Esikten» qayta kelip kirdi. Áskerding aldy on shaqty atty, qalghany jayau edi. Biraq adam bitkendi ghajapqa qaldyryp, kóp jyldan búlardyng bas iyesindey bolghan Lyng jy býgin joq bolyp shyqty. Jaushynyng eki jaghynda keshegi podpolkovnik pen kózi alandap, tәsil baqqan mayor poliysey. Qys boyyna ýiez seypilining qaqpasyn manghúldyng qaruly myqty kýzeti tyrp etkizbey, baghyp kelgen. Sol alystan baghyp kýzetip jatqan qarauyldardyng kózine týspey, qaqpannan qútylghan kóksholaq arlanday ýiez bastyghy sytylyp ketken.

Lyng jynyng qashqany keyingi qalghan myna tóreshikter ýshin bir jaghynan zәrelerin ketirgenimen jәne bir jaqtan ózderining endigi abyroyy osy tәrizdenip kóringen. Basshysy qashqanmen búlar «opasyzdyq» etpegeni. Búl jaltaq, ýrkek qalyptaghy soqyr ýmit shylauy. Jaushy podpolkovnik bastaghan armiyany «Úly Esik» qaqpasynan alyp shyqty. Aulaghyraq jerde attarynyng basyn osylay qaratyp, sap týzegen partizan qosyny. Qazaqtar dauylpazdaryn dabyldatyp, úighyr jaghy úzyn moyyn kerney-syrnaylarymen «dar» oiynynyng yshqynghan kýi-sazyna salyp qarsy aluda.

Ýiez әskerining artqy saby kýdik oilay ma, joq pa, әlde ras senim artumen kele jatyr ma, belgisiz. Al biraq, alda bastap kele jatqan podpolkovnik pen polisiya bastyghy siyaqty irikti toptyng ónderi qu shýperektey. Qalayda bar shoghyrymen ýreyleri úshyp kele jatqany aitpay bilinedi.

Ras, búlargha qaray qazir oq shygharghan eshkim joq. Saly sugha ketken sherikter shebi ózderin kýtip alushy qosyngha jaqyn keldi. Bylayyraq iyek artpa qabaq astynda jasyryn partizandar toby túrghan. Pulemetter men avtomat, myltyqtylar. Qarama-qarsy eki әskerding aralyghy jýz metr shamasynday qalghanda jaushy tilmash arqyly:

- Endi osy jerge toqtaysyzdar, týgel qúral tapsyrasyzdar! - degen. Sol sәt podpolkovnik bastaghan top tildi alar-almastaryn bilmey, bir-birine úrlanyp qarasqany shalyndy. «Búl qalay bolady?!» desip ýreyleri úshyp ketken.

Anyghynda jaushy aparghan «qatynas» qaghazdyng ekeuin de Maqsút pen Qarymsaq basqarghan partizannyng ózi jibergen. Birinshisi - Ýrimjide qazaqsha may baspadan shygharylyp, ortalyq shtabtyng tarbayghan tanbasy basylghan, kýzdegi ólke ortalyghynan Ilege kelgen generaldan «alty qaraqshygha» qaratylyp berilgen qaghaz. Al songhy qytay tilinde súlu jazylghan «kelisim» «toqtam hat» qolgha týsken qytay ofiyserine jazdyryp, jәne sol bayaghy ólgen Ýrimjilik generaldyng qalta mórimen «bekitilgen». Lyng jy ólkelik generaldyng ózin tanymaghanmen onyng ólgen sebebin biletin. Jәne búrynghy bir dokumentten sonyng basqan mórin kózi shalghany bar-dy. Jaushy әkelgen qaghazdar jasama dokument ekenin aldynghysynan angharmaghan bolsa da, ekinshisindegi generaldyng móri kózine ottay basylghanda jýregi zu ete týsken. Túla-denesi u jaylaghanday, tóbe-qúiqasyna deyin shymyrlap, kiyizdey tútyp qalghan. Sony birden bile túrsa da, týsinen eshkimge syr shaldyrmay, jaushygha aldymen onyng ózin maqtau sóz saptap sóilep, soghan qosa «bylay shygha qayda kórdim qasqa esek dep shetke shygha bermeysing be» dep, útqyr oy aitqan. Jәne әlgi eki qatynas qaghazgha «kelisip» qol qoyyp bergen. Ásirese ózi sezik, kýdigin birde-bir jangha bildirmey, jeke joghalghanyn bilgen júrt qanday minezge jatqyzaryn bilmey, Lyng jy sibening júmbaq syryn kóp uaqyt sóz etisken.

Jaushy janaghyday «qúral tapsyru» jayyn búiyrghanda ýiez әskeri daghdarysta kidire týsken. Sebebi, ózderining Lyng jyday saraayaq basshysynan ajyrap qalulary búlargha senimsizdik tudyrghan.

Mine tap osy uaqytta qabaq astyndaghy sayma-say jasaq sau etip shygha keldi. Manadan muzykalatyp, «qarsy alushy» otryadty ghana kórsetip, ózderi boy tasalap túrghan qarulylar betti ashyqqa saldy. Endigi uaqyt yhyrar bolsa da, bolmasa da qarusyzdanu, tek tәsilim bolu sәti ghana ekenin podpolkovnik te úghyna berdi. Jaushynyng qolyndaghy qarala tudyng týbine jaraq tapsyru bastaldy. Jer әli qarly bolghandyqtan partizandardyng týiege artylghan shatyr-palatkalarynyng brezent jabulary alanqaygha jayylyp, tóseldi. Eski anyzda «jylan kóshedi» demeytin be edi. Aughan jylan aldynda basqa bir jylan patshalyghynyng ókili jol ezuinde basyn jerden qarystay kótere, qadalyp túrady da sapargha betteushiler әlgining kóz aldynan ótip, susy beredi deytin. Sony eske alghyzyp ýsh qatar sherik ózderining ýsh jayau «әriptesine» boyyndaghy qaru-jaraq ataulysyn týgelimen ótkizip óte berdi. Boy qaruynan sympiyp qútylghandar sol saptary boyynsha qarsy aldygha tizile bastaghan. Endigisi aidaghan qoyday kóngeni.

Taqiya-jyndy aludyng osynday taktikasynda jauyngerler ortasynan ózine senip bel bughan Aryppaydy osy saghattardan bastap júrt auyzgha erekshe alysqan. Batys býiirden kelip ilingen: Qarymsaq, Maqsút jәne Ghany batyrdyng qúrama polkin qosa basqarghan Leskin bolyp keneskende, jaushylyqqa jýretin naghyz jaujýrek adamdy Maqsút óz polkinen shygharyp, aghasy Aryppaydy tandap bergen. Ári búl kýn Maqsúttyng ózgeshe bir quanyshty kýni bolyp, Qamardan hat jetti.

4

Hat sәlemin joldaghan adamy osy úrys maydanynyng ózinen baryp kelgen kisi... Kýzde Tәnirtaumen tóte asyp ketken Qazyhan Manas, Sauan jaghynda bayaghy ataqty Kýre ýiezining súraqshysy men Mamozynyng inisi Rahimnyng ózderin qolgha týsire almay, bir dýngenning ýiinde olar bekitip ústaghan Gýlnazymdy izdestirip tapqan. Tútqynnan endi әreng ajyraghan qyzdy Shihu soghysy jýrip jatqan maydan manyna jolatpay, salt atpen basqa jaqty ainaldyryp ótkizip el shetine ilindirgen. Qyz aghasy Ákim óz qasyna avtomatty bir jas, myqty partizan alyp zorgha tabylghan qaryndasyn sheshesi Qәnikening qolyna tiygizgende, Qamar jýgirip jetip atqosshy әskerden Maqsútqa hat joldapty. «Soghys!» degen jamanat, suyq habar dýnk etip estilgennen beri, qys boyynda birde-bir kýn, birde-bir saghat jany sýigen Maqsútty esinen shygharmay, ózining lýpildegen, ýrkek jýregimen jat qorqynyshty kýige týsken jas qyz bar-dy. Ákbardan bastap, maydandaghy erler oqqa úshqan ayausyz jamanat art-artynan dýmpildep jetken sayyn jýregi sulap jýrip, búl hatyn sonday ýnsiz jýdeu qalpymen joldaghan. Mine, osynday kezdegi dәrmensiz qyzdyng bar tynyshsyzdyghyna medeu bolyp, aldarqata alghan nәrse, Maqsút óz qolymen búghan berip ketken bir kitap... Kýndiz-týni birdey basyna jastanghan qalyng kitapty qúran dúghasynday qasterlep, qayta-qayta oqyp, sonymen múndasushy edi... Ol 1944-jyldyng qazanynda «Shynjan» baspasynan arab әrpimen basylyp shyqqan «Abay» romanynyng birinshi kitaby! Teginde ózi әnshi, ólenshi Qamardyng birer jyl búryn, nebary on jeti jasynda jalghyz aghasy qaytys bolghanda aitqan joqtauy el auzynda sóz bolghany bar. Úzaq joqtaudyng bir túsynda:

«Qanqyldap qonghan qaz ba eken,

Qaz kelgeni jaz ba eken...

Atan tartpas Qamardyn,

Qayghy-derti az be eken!» -

dep qosyp, qarshaday qyz kelgen eldi jylatpay qaytarmaytyny anyz bolghan. Ózi hat tanyp, es toqtatqannan bastap kishi әkesi Qarymsaqtan «Qyz-Jibek», «Áset pen Rysjannyng aitysy» siyaqty ghana qoljazbalardan basqa ýlken tom kitap oqyp kórgeni osy bolsa da, әsirese Abay men Toghjannyng sýiispenshiligine shógip boylay týsken sayyn búnyng sezimpaz jany mýlde basqasha týlegen-di. Búl ýshin, tipti barsha әlemde osy kitaptan lәzzatty, dәl búdan asyp keterlik tәtti múng joq bolyp kóringen. Sol syrqúmar qyzdyng Maqsútqa degen sәlemi eki auyz ólenmen týsipti. Sýigen jýrek ýnimen zorgha tolyp tuylghan jyr:

«Tappaghanda Toghjan súlu Abayyn...

Men qalaysha shyn baqytty tabayyn?..

Qorqa jýrip, ýrke jýrip tileyin,

Armanyma jetkizsin dep talayym.

Aq tilekpen tileyinshi ylayym,

Sonan basqa qanday laj qylayyn.

Eki kózim oiylghansha jylayyn,

Aman-esen kezdestirer dep, qúdayym!»

Úly jazushynyng ruhynan osynday janghyryq alghan Qamardy, ziyndy Qamardy oilaghanda, Maqsút ózin qayda qoyaryn bilmegendey boldy. Dәl osy kýni qoly qalt ete qalsa, ishki tós qaltasyndaghy túmarday qasterlegen hatty alyp, qaytalap oqumen shekteledi. Tipti janaghy óleng joldarynyng qalay jattalyp qalghanyn da andaghan joq. Endigi jalghyz tilegi «Soghys tez bitse eken! Tezirek jeniske jetsek-au» degendey bir ghana armangha úlasty. Tyqyrshytqan ansarly tilek armanynday.

Taqiya-jyng ýiezining orynbasary soyau qara podpolkovnik óz qorghanynyng ishine qayta kirgizilgen Ashaly soghysyna barmay tiri qalghan myngha tarta, endigi qúry qol әskerin bastap kirgen. Aldymen tórt-bes polk partizan basshylary iske kirisip, qamal ishindegi oq-dәri, qaru-jaraq qoymalary siyaqty orynnyng barlyghyn múryndyqqa tizgendey etip syrtqa kóshirip shygharghan. «Úly Esik» auzyna partizan qarauyly túryp, ýiezdi tútasymen tútqynda ústady.

Endigi soghystyng tez jýrgeni sonshalyq, nauryzdyng ayaghyna jetpey Manas, Sauan alynyp bola berdi. Biraq mine dәl osy kezde júrtty birden an-tang etip, auyzdan-auyzgha guildegen jalghyz sóz tarady. «Soghys toqtatyldy»... degen tosyn habar dýnk ete týsken... Anyghynda, búl órisi endi shyndap keneyip, kýn sanap qanat jaya, arshynday bastaghan partizan diviziyasy ýshin «әttegene-ay!» degizip, barmaq tistetken, óte bir ashynarlyq oqys әreket edi... Maydan talabynyng kenetten búlay sheshilui az últ armiyasy ýshin biregey ghajaptyng dәl ózi bolyp qalghan. Búnyng sebebin júrt keyin bildi. Búl uaqytta býkil Qytay elinde ishki oqigha qiyndap, kýrdelilene týsken kezeng ekenin bylayghy el sonyra úghyndy. Ýlken derjava syrtqy jaudyng qaupine úshyrap, Japoniyanyng ataqty «Quanton» armiyasynyng bir million әskeri legimen kirip, Qytay elining shyghys-soltýstik alty ólkesin (provinsiyasyn) tútastay basyp alugha ainalyp, san jetpes, qara-qiqym jau shebi qandy túmsyghyn saghat sanap ishke qaray súghyndyra týsken. Mine, osy tústa Qytay halyq-azattyq armiyasy men gomindang partiyasynyng ekeuining de oilanuyna tura keldi... Qytay kompartiyasy bastaghan halyq-azattyq armiyasynyng bas qolbasshysy Judege Shynjannyng da kýshi qajetting qajeti bola bastaghan. Eger Shynjandy az últtyq armiya tútas qaratyp alghan bolsa ghoy, Jude oilaghan mәselening týiini qiyndyqsyz-aq sheshiler edi. Shynjannyng barlyq partizan armiyasyn birden-aq, shúghyl kómekke shaqyrary sózsiz. Al qazir Ontýstik Shynjandaghy ejelgi «alty shahar» atanghan aimaqtar: Qashqar, Aqsu, Yarkent, Qotan, Qúmyl, Qarashәr gýberniyalary bolsa týgelimen Ýrimjidegi gomindang biyleushisi U júng shynnyng qolynda. Sol sebepti, qolbasshy Jude Shynjannyng az últ armiya diviziyasyn Qytay Kompartiyasynyng halyq-azattyq armiyasynyng qataryna bólip shaqyra almaydy... Osylardyng barlyghyn oilastyra kelgende Mao szy dúng men generallissimus - Jang qay shy qyzyq týrdegi ýsh týrli shartqa ózara kelisuge mәjbýr boldy. Ekeui ishki soghysty uaqytsha toqtatudy jýzbe-jýz kenesti. Soghan sayatyn ýsh kelisim shart: 1. Japonnyng «Quanton» armiyasyna qarsy birlesip soghys ashu. 2. Soghys barysynda myzghymas birlikpen dostasqan eki әsker: halyq-azattyq armiyasy men gomindang әskeri bir-birine qastyq oilamau. 3. Úly eldi Japon kapitalisterining qúzghyndarynan azat etken son, tiri qalghan әskerleri men qaru jaraqtaryn әdildikpen bólip alyp, búrynghy soghysty qayta jalghastyru. Mine, osy kelisim boyynsha parlament mýsheleri endi Shynjang mәselesin qalay sheshu kerek ekenin aiqyndaghan. Ol ýshin az sandy últtan qúralghan, partizan diviziyasyna tiyispey túryp, ontýstik Shynjandaghy alty gýbernening otyz shaqty ýiezderining әskery kýshin týgelimen ishki birlesken soghysqa shaqyru sharasy ghana qalghan. Búl ýshin Shynjannyng әzirgi ýkimet basshysy general U júng shyndy taqtan taghy da taydyryp, ornyna az sandy últpen әli de Gomindang shonjarlary birlikte basqaratyn jana ýkimet qúru. Shynjannyng jana taghyna ishki jaqtan kelip minetin adamnyng erki Jang qay shygha berilgende, ol oilanbastan general Jang jy júng degen әskery aq sýiek tórening baratynyn birden belgilegen. Ertegidegi «Qap tauynan» kýrkirep shyghatyn qanatty diiday samoletpen úshyp ketetinine deyin Qytay kompartiyasyna jariya etken. Shynjang gomindanshylarynyng әskery kýshi Jang qay shygha kómekke kele almay, osy ólkening ózinde búghaulanyp túruy múnan búryn marshal Jude ýshin óte tiyimdi sheshimning biri bolyp kelse de, endi amalsyz syrtqy jaumen birlesip shayqasu ýshin búghan da kónuine tura keldi.

Sonymen az últ partizan qosyny Ýrimjini endi eki kýnde qaratyp alamyz dep, qys boyghy soghystyng qortyndy esebin shotqa salyp túrghanda, myltyq ýni su sepkendey tynyp basyldy. Partizan armiyasy endi osy Sauan-Manastyng ózinde jatyp, qaratyp alghan jerge Últtyq armiya qúru júmysyn da qolgha alu kezenine jetken. Sóitip, bes aigha sozylghan qyrghyn soghys ayaghynda, 1945 jyly 8 sәuir kýni Ile, Tarbaghatay aimaqtarynyng resmy Últtyq armiyasy qúrylghany jariyalandy. Keneske Altay aimaghynan shaqyrtylyp Dәlelhan Sýgirbaev ta qatystyryldy.

IYә, osymen, Shynjandy endi soghyssyz, tynyshtyqpen birlesip basqaru shartyna amalsyz kelisim bergen az últ partizanynyng er jýrek basshylary qyrghyz: Ysqaqbek Mininúly, tatar - Fatih Mýslimov, qalmaq Fuje, úighyr - Ábdikerim Abbasúghyly, qazaq - Maqsút Kerimbekúly bolyp Últtyq armiyany tómendegi satymen qúrdy.

Búghan Tarbaghatay aimaghynyng ókili retinde qatysqan, sol guberniyany azattyq soghysyna bastaushy qazaq jigiti Atalyqúly Jaghda. Negizgisi Ile aimaghynyng tónkerisshileri. Osylar dýniyege әkelgen Últtyq armiya qúramy:

1. Sýidin atqyshtar polki.

2. Qúlja atqyshtar polki.

3. Komendant eskadron.

4. Altynshy Tarbaghatay atqyshtar polki.

5. Onynshy dýngen polki.

6. Besinshi Toghyztarau atty polki.

7. Divizion (atty әsker).

8. Manghúlkýre atty polki.

9. Leskin brigadasy, qúramynda ýshinshi Kensay atty polki, tórtinshi Dórbiljing atty polki.

10. Tórtinshi Qúlja zapas polki.

11. Birinshi Shihu atqyshtar polki.

12. Shihu eskadrony. Jәne «Artilleriya diviziyasy».

Manas-Sauanda jatqan partizan legine býkil qytay elining qazirgi pozisiyasyn Ýrimjiden beri qaray jetkizushiler, sol Ýrimji qalasynda jasyryn úiymmen túryp, Ile soghysyn jandandyrushy, negizgi tirek basshylar: Ahmedjan Qasymov, Búrhan, Shahidi, Seypidin Áziz siyaqty Shynjannyng basty ziyaly adamdary bolatyn. Osynday kelisimmen qorshaudaghy Taqiya-jyng ýiezining myng әskeri úzyn, qara-sora podpolkovniygimen birge aidalyp, Ýrimji qalasyna shyghynsyz ótkizilip berildi.

(Jalghasy bar)

Abai.kz