Amangeldi Ýderbayúly Imanovqa 150 jyl

Arhiv qorynda Áliby Jangeldinning bir esteligi saqtalghan. Qyzyl komissar sol esteliginde Amageldining ýsh qasiyetine arnayy toqtalypty. «Birinshiden, Amangeldi dindar jan edi. Bes mezgil namazyn qaza jibermeytin. Ekinshiden, kózi ghajap edi, qadalyp qaraghanda kózining núry ónmeninnen ótip ketetin. Amalsyzdan kózindi taydyryp әketuge mәjbýr bolatynsyn. Al kózdep atqanda, qúralaydy kózinen tiygizetin qas mergen edi. Ýshinshi, orta boyly, dónes múryndy, jay qaraghanda qalyng qazaqtan ózgesheligi joq siyaqty bolatyn» depti.

Ras, keshegi ótken Kenestik dәuirde Amangeldi Imanov turaly kóp jazylyp keldi. Mәselen, sol zamannyng úly qalamgerleri Múhtar, Sәbiyt, Ghabiyt, qart Jambyl taghyda basqa tanymal jazushylar men ghalymdar qalam sýikegeni býginde bizge belgili. Áytse de egemendik jyldardan keyin otandyq ghalymdar ótken ghasyrda batyrdyng ómiri synar jaqty zerttelgenin, ony tek tughannan revolusioner jasaugha әreket jasalghanyn, markstik-lenindik kózqarasty jamylyp, alash iydeologiyasy qara boyaumen jazylghan kezde batyrdyng ólimin alashtyng irge tasyn qalaghan úly adamdardy dattau ýshin paydalanghanyn, talay jan naqaq kinәlanyp, japa shekenderin aityp keledi. Sonday-aq sardarbek Amangeldi 1916 jylghy qozghalystyng jeke dara kósemi retinde kórsetilip, odan sol qozghalysta torghaylyq qazaqtar han kótergen Ábdighapar Janbosynovty, ataqty batyr, mynbasy, bir ózining ómiri tútas anyzgha ainalghan Keyki siyaqty erlerding esimin úmyt qaldyrghanyn eske salyp keledi.

IYә, keshegi Kenestik biylikting ayar jýiesi qazaq ziyalylary men belsendi azamattaryn, bas kóterer qaharmandaryn ózara jaulastyra otyryp, múqym bir últtyng taghdyryn talqygha salghanyn bizder eshqashan úmytpaymyz.

Biz qazaq tarihyndaghy eleuli taqyryptargha jatatyn 1916 jylghy otarshyl patsha ýkimetine tútas últ bolyp bas kótergen oqighagha oralsaq, Torghaydaghy Ábdighapar han, Ayjarqyn Qanaev han, Ospan han, Amangeldi jәne Keyki batyrlar, Jetisuda Bekbolat Áshekev, Áulieatada Aqkóz batyr syndy taghyda elimizding ózge aimaqtaryndaghy qazaqtyng qaysar úldarynyng esimderin atamay ótpeymiz.

Qazirgi qoghamda Amankeldi, keshegi jeke basqa tabynu kezinde oidan, qiyaldan tughan beyneme nemese «Qazaq Chapaevy» siyaqty jasandy túlgha emes pe? – degen qaltarystar da aitylyp jýrgenin kezinde akademik Manash Qozybaevta joqqa shygharmaghan.

Rasynda da biyl 150 jyldyq datagha týiisip túrghan ótken ghasyrdaghy Amangeldi Ýderbayúly Imanov kim edi? Búl saualdyng jauabyn biz eppen oi-elegimizden ótkizip, az-kem oqyghan-toqyghan, bilgen dýniyemizdi oqyrmanmen bólisudi jón sanadyq.

Torghay dalasyndaghy qazaqtar 1916 jyly 25 mausymda resey imperiyasynyng patshasy Nikolay Orta Aziya, Qazaqstan jәne taghy birqatar regionnan 19 ben 43 jas aralyghyndaghy enbek jasyndaghylardy «qorghanys bekinisterin jәne әskery shepterin» jasaugha qara júmysqa alu turaly jarlyqqa qol qoydy. Osy jyldyng 28 mausym kýni ishki ister ministrligi men qorghanys ministrining «búratana halyqtardy» tyl júmystaryna «rekvizisiyalau» (mýlikti memleket qarmaghyna eriksiz alu turaly) búiryghy Qazaqstangha telegraf arqyly jetip ýlgerdi. Búratana elding azamatyn mýlikke tenep, kýshpen qara júmysqa alu turaly suyq habargha qorlanghan halyq lezde bas kóterdi. Ásirese, búl jarlyqqa qarsy bas kótergen Torghay ónirindegi qazaqtardyng qarasy qalyng boldy. Olardyng sany elu myngha jetip jyghyldy. Elge eleuli azamattardyng biri Ábdighapar Janbosynovty han kóterse, onyng sardarbegine Amangeldi Imanovty saylady. Mine bizding býgingi taqyrybymyzgha arqau bolyp otyran Amangeldi Ýderbayúly osy elu myng jasaqtyng bas sardary bolatyn.

Amangeldi qara dýrsin batyr emes, ailaly, últ-azatyq qozghalysynyng tarihyn, dәstýrin óte jaqsy biletin, qolbasshylyq dәrejesine dayarlyghy bolghan el aghasy bolatyn. Atasy Han Kenesarynyng sardarbegi bolghan ataqty Iman batyrdan daryghan qasiyeti bolsa kerek, Amangeldi óz zamanasynyng ataqty qolbasshysynyng biri boldy. Ol 1916 jyly býkil ortalyq Qazaqstannan aghylghan jigitterden azghana uaqyt ishinde, 50 myndyq qosyn jasaqtady. Patsha ókimetining jazalaushy qosyny sol zamannyng qaru-jaraghymen qarulanghanyn eskerip, partizandyq kýres әdisin shyndady. Býkil Torghay ónirin shenber-shenberge bólip, jau qolyn tosty, barlau úiymdastyrdy, telegraf liniyasyn isten shygharyp, jaudyng baylanys tobyn talqandady. Alayda patsha taqtan qúlap, aq-qyzyl bolyp azamat soghysy bastalghanda sayasy jaghday mýlde kýrt ózgerdi. Qazaqtyng azamattary ekige jaryldy. Biri uaqytsha ýkimetpen ymyralassa, ekinshisi qyzyldardyng eteginen ústady. Mine osy sayasy jaghdaydan keyingi ushyqqan әskery qatyghystardan song oryn alghan auyr jaghdaylar qazaq arasyna ýlken alauyzdyqtyng úryghyn septi. Osynday oqighalardan keyin tarihymyzda «Amankeldi jәne onyng dýniyetanymy» tónireginde býgingi kýnge deyin jalghasqan óte dauly mәsele bastalghan-dy. Búl «Amangeldining ólimine kim sebepker?» degen saual tóniregindegi dau-damay.

Tarihshy ghalym Manash Qozybaev: Barsha әdebiyette Alash iydeologiyasymen Amangeldi ýzildi-kesildi jau esebinde qaralyp keledi. Al shyndyghyna kelsek ghasyr basynda Álihan, Ahmet, Mirjaqyp, Múhamedjan Sealin bataghan alash qozghalysy – reformatorlyq aghym. Qazaq elining esti adamdaryna olardyng osy isi әser etkeni mәlim.Onyng ýstine Ahmet pen Mirjaqyp batyrmen eldes. Mirjaqyptyng «Oyan qazaghy» Torghay dalasyna keng taraghan shygharma. Amankeldi isti bolghan kezde Mirjaqyp talay ret qolynyng úshyn bergeni turaly qújattarda barshylyq. Kózi ashyq, kóniline núr sәulesi tógilgen Iman nemeresi osy bir aghymnyng qazaq halqyna shapaghaty taraluyna tilektes jannyng biri bolatyn. Al jol auyryq – bólinu 1916 jyly bastaldy. Alash iydeolgtary, «Qazaq» patshanyng jarlyghyna baghynugha, qan tógis jasamaugha shaqyrdy. Mine osy tústa Amangeldi Alash azamattarymen aiyrylysty, barrikadanyng ekinshi betine ótti» deydi óz enbeginde.

IYә, Reseyde qandy qol patsha taqtan qúlatylyp, azamat soghysynyng oty tútanghanda qazaqtyng dalasy shayqas alanyna ainalmasyn dep qauiptengen alash arystary sol kezde qazaq jigitterinen alash jasaghyn jasaqtaudaghy qyzmetti jedeltete týsti. Álihan, Ahmetter qauiptengendey qazaq saharasy aqtar men qyzyldyng soghys alanyna ainaldy. Aqtar da, qyzyldarda jazyqsyz qazaq auyldaryna asa qatykezdik tanytty. Biylikke talasqan qos anarhiyalyq kýshter tipti key auyldy enkeygen qartymen qosa, enbektegen sәbiyge deyin qyryp saldy. Mine osynday jantýrshigerlik oqighalar belen alyp bara jatqanda alash qayratkerleri qol qusyryp qarap otyra almady. Alash әskery kenesi jedel sharalar qoldanyp Kolchak jәne bolishevikterding әskerimen aiqasugha tura keldi. Alashordalyq qayratkerler zardap shekken halyq ýshin barlyq jaghdaygha bardy. 1917 jyldyng 25 qazanynda Sankt-Petorborda bastau alghan qazan tónkerisi anarhiyalyq sipatta azamat soghysyna ainalyp qazaq dalasynda jalghasty. Qazaq últynyng azat el boluyn kóksegen Alashorda ókimeti kýnnen-kýnge san qúbylghan azamat soghysyndaghy sayasy jaghdaydy baghamday otyryp, birde Aqtarmen odaqtasyp, keyde aqtardyng sayasy túraqsyzdyghynan bolisheviktermen ymyralasuyna mәjbýr boldy. Óitkeni, soghysyp jatqan aq pen qyzyldardyng kesirinen qazaq halqynyng joyylyp ketu qauipi tudy.

Búl kezde de qazaqtyng sýiegine sinip qalghan aiyqpas dert «alauyzdyq» degen jegining әserinen qayratkerler men belsendilerding arasy mәz emes bolatyn. El ishindegi ziyalylar men atqaminerler eki topqa aiyrylyp, biri aq, endi biri qyzyl bolyp soyyl kóterip, qaru kezenip, búryn birin-biri ókpege qisa da, ólimge qimaytyn qazaq, endi óz-ózin qazagha úshyratyp jatqan zaman bolatyn. Bizding maqalamyzgha arqau bolyp otyrghan Amankeldi batyr osy zamananyng qúrbany.

Bolishevikter ýstemdik qúrghan dәuirde búl ólimning jauapkershiligin últ ústazy Ahmetke audarugha talay әreket jasaldy. Keyin búl qazanyng kinәsin alash ardaqtysy Mirjaqyptyng moynyna arqalatyp jiberdi. Sodan beri týiini sheshilmegen dau-damaygha ainalyp keledi.

Ras, alash qozghalysy bolishevizmge belsenip, kýres jolyna shyqqan kezde Torghaydaghy  Alash-Ordanyng әskery kenesining sheshimimen 1916 jyldyng qaharmany Amangeldi batyr ólim jazasyna kesilgen. Endeshe búl Alashtyng әskery kenesining sheshimi, ony bir kisige arqalatugha bolmaydy. Mysaly, akademik Manash Qozybaev dәl osy jaghdaydy bylay bayandaydy: «Ol kezde oyaz әkimshiliginin biyligi Omar Almasovta bolatyn, onyng belsendi kómekshisining biri Múzafar Qasymovtyng esimi 1919 jyldyng ayaghynda atalghandy. Basy ashyq mәsele Ahmet Baytúrsynúly bolisheviktermen kelissóz jýrgizu ýshin Mәskeuge attanghandy. Búl kezde ýkimdi oryndap, batyrdyng týrme ishinde moynyna qyl arqan salyp, at qúiryghyna sýiretken 18 jasar alashordanyng 2-atty polkining vahmistri B.Siysekenov, 10 jyl jazasyn keyin týrmede ótegen» deydi.

Al Mirjaqyp Dulatúly 1929 jyly OGPU tergeushilerin bergen kórsetindisinde: «Kelisim jýrgizu ýshin Torghaygha Baytúrsynov jәne men bardym. Kelisimning nәtiyjesinde biz uaqytsha kenes ókimeti jaghyna shyghatyn boldyq, al bizding týbegeyli sheshim qabyldauymyz ýshin Baytúrsynovty Moskvagha jiberu kerek dep sheshtik, kelesi kýni Baytúrsynov Moskvagha jýrip ketti. Kelisim boyynsha Torghay qalasyna kirdik, óz otryadymyzdy jergilikti qyzyl armiya otryadymen biriktirdik, bizding biraz adamdarymyz sovdepting qúramyna kirdi. Búl 1919 jyldyng kóktemining bas kezi edi. Torghay uezine barymtashy retinde aty әigili bolghan Amangeldi Imanov degen bireu әskery komissar bolyp taghayyndalypty. Birde bizding nazarymyzgha: Imanov bizdi tútqyndaghaly jýr eken, onyng ýiinde Qostanay jaqtan kele jatqan әldebir otryadtyng barlaushysy túrady eken degen mәlimet týsti. Osy mәlimetti alysymen Biz Imanovty jәne onyng ýiinde jatqan belgisiz adamdy tútqyndadyq ta, ózimiz jasaqtyng bir bóligin ertip Torghaygha bettep kele jatqan otryadtyng qarsy aldynan shyqtyq. Qaueset shyn bop shyqty, Búl Tarannyng partizan otryady eken, Al Ianovtyng ýiinde jasyrynyp jatqan belgisiz adam – Tarannyng ózi eken. Torghaydan shyqqan song otyz shaqyrymday jerde әlgi otryadpen betpe-bet keldik, eshqanday qaruly qaqtyghys bolghan joq, olardy kazak polkining qughyndap kele jatqanyn sol jerde bildik. Biz, alashordalyqtar, búl otryadty qaytpek kerek dep ózara kenestik, egerde ony Torghaygha qaray ótkizip jibereyik desek, Imanovtan seskendik, óitkeni әlgi otryad bizden góri solardyng sózine senedi de, Imanov oiyndaghysyn jýzege asyryp tynady. Búl bir. Mәselening ekinshi jaghyna keletin bolsaq, egerde biz otryadty Shalqargha qaray eshqanday úryssyz әri shyghynsyz ótkizip jibersek, onda olardy ókshelep kele jatqan kazak polki jergilikti halyqty sózsiz qyryp-joyar edi de, eng birinshi kegin bizden alar edi. Osynyng bәrin aqylgha salyp, biz otryadty qarusyzdandyryp, adamdaryn óz erkimen qoya bereyik degenge bәtualastyq jәne solay istedik te. Sharasyzdyqtan mәjbýr bolghan búl әreketti sol arada otryadtaghylargha týsindirdik. Kelesi kýni Torghay qalasyna keshtetip jetkennen keyin ghana bizden bólinip qalghan jastar alasapyran kezinde Imanov pen Tarandy mert etipti. Osydan keyin biz kazak polkining keluin ýreylene kýttik, sebebi, bizding jasaghymyzdyng sany 400-dey ghana adam edi, onyng kópshiligi әli әskery shayqasqa qatyspaghan tәjiriybesiz jasaqtar edi» dep týsinikteme bergen.

Ne desekte qym-qighash qiyanatqa toly qiyn kezende osynday auyr jaghdaylardy keshegi kenes ókimeti útymdy paydalandy. Qazaq myng ólip, myng tirildi. Óltirgen jat elding otarshyldary, qayta tiriltken qazaqtyng sol bayaghy arystay er minezdi azamattary. Meyli olardyng nәsili bir últ bola túra sayasy iydeyalyq qarama-qayshylyqtan tughan pikirler ayasyndaghy kelispeushilik bolsyn nemese jeke bas arazdyghy bolsyn derlik bәribir de búl óz últyna, óz otanyna qyzmet etken túlghalar retinde tarihtan alar orny bar ekenderin úmytpauymyz kerek. Al býgingi uaqytta «batyrdyng qazasyna naqty kim kinәli» degen dauly mәselege nýkte qoyatyn kezimiz keldi-au dep oilaymyn. Tasada túryp, túlghalargha tas ata beruimizdi, aruaqtarmen aitysuymyzdy dogharghanymyz jón.

Madiyar Eralyúly

Qazaqstan jurnalister odaghynyng mýshesi    

Abai.kz