Kitap: jazghyshbekter men jazghyshbiykeler

Songhy kezderi «Habar» telearnasynan «Jigit súltany» bayqauy kórsetilip jýr. «Ji­git­ke jeti óner de az» degendi tu etken aza­mattar bar ónerin salyp, bәigeden oza shabugha dәmeli. Dәl osy bayqaudyng ótken týsirilimine nazar audarghanda, kóz sýisindirer talantty jastardyng bar ekenine kózimiz jete týskendey edi. Biri jiyrma keli kirdi qym­synbay kóterse, endi biri qazaqtyng dәstýrli әnin dombyramen naqyshyna sala oryndap, kórermendi tәnti etkendey boldy. Alayda, kezek bilimin saraptaytyn saualdargha kelgende kóbi mardymdy jauap aita almay qinalyp, jer shúqyghanda kónilimiz su sepkendey basylghanyn nesine jasyrayyq. Sondaghy «Qasym Qaysenov kim?» degen saualgha mýldem jauap taba almay, iyghyn qiqang etkizgen bozbalany da, «Jeti Jarghy turaly ne bilesin?» degende «Kezinde biylerding hangha aitqan sózi» dep, ózining jauabyna senimdi týrde «al búnyma ne deysin» degendey, qasqayyp túrghan jasty da, «Aqyndardan kimderdi bilesin?» degenge «Abay...» dep bastaghan tizimine qosatyn esim tappay, әbirjigen jigitti de kórdik. Qazaqtyng jigit súltany atanugha ózderin layyqty dep tapqan azamattarymyzdyng jauaby osynday bolsa, ózgege ne joryq. Al Siz, qúrmetti oqushy, búghan ne deysiz?

Kitap: jazghyshbekter men jazghyshbiykeler

Songhy kezderi «Habar» telearnasynan «Jigit súltany» bayqauy kórsetilip jýr. «Ji­git­ke jeti óner de az» degendi tu etken aza­mattar bar ónerin salyp, bәigeden oza shabugha dәmeli. Dәl osy bayqaudyng ótken týsirilimine nazar audarghanda, kóz sýisindirer talantty jastardyng bar ekenine kózimiz jete týskendey edi. Biri jiyrma keli kirdi qym­synbay kóterse, endi biri qazaqtyng dәstýrli әnin dombyramen naqyshyna sala oryndap, kórermendi tәnti etkendey boldy. Alayda, kezek bilimin saraptaytyn saualdargha kelgende kóbi mardymdy jauap aita almay qinalyp, jer shúqyghanda kónilimiz su sepkendey basylghanyn nesine jasyrayyq. Sondaghy «Qasym Qaysenov kim?» degen saualgha mýldem jauap taba almay, iyghyn qiqang etkizgen bozbalany da, «Jeti Jarghy turaly ne bilesin?» degende «Kezinde biylerding hangha aitqan sózi» dep, ózining jauabyna senimdi týrde «al búnyma ne deysin» degendey, qasqayyp túrghan jasty da, «Aqyndardan kimderdi bilesin?» degenge «Abay...» dep bastaghan tizimine qosatyn esim tappay, әbirjigen jigitti de kórdik. Qazaqtyng jigit súltany atanugha ózderin layyqty dep tapqan azamattarymyzdyng jauaby osynday bolsa, ózgege ne joryq. Al Siz, qúrmetti oqushy, búghan ne deysiz?

Oqy­ghan men oqymaghan, sauatty jәne sauatsyz dep bóle jaryp qaraytyn bolsaq, kisi balasynyng bir-birinen aiyrmashylyghy jer men kóktey ekeni kózge úrady. Desek te, kórkem әdebiyet adamnyng ishki mәdeniyetine, býgini men ertenin tarazylaugha sep tiygizer basty qúral deytin bolsaq, oghan bey-jay qaraudyng saldary qanday? Býgingi әngime tórkinin osy tónirekte órbitudi maqsat tútyp, Qayyr QARAQÚLANMEN súhbattasyp, jergilikti jerlerdegi belgili azamattargha saualnama jýrgizgen edik.

- Teatrgha barmau, kórkem filimder kórmeu, dәstýrli әn tyndamau, kitap oqy­maudyng aqyry qayda aparady, yaghny osylay jalghasa beretin bolsa bolasha­ghy­myz qanday bolmaq? Jalpy, qazirgi últtyq talgham qay dәrejede dep oilaysyz?
- Búl súraqtar eng aldymen, әriyne, hal­qymyzdyng bolashaghy - jastargha qatys­ty aitylghany aidan anyq. «Teatrgha barmau, kórkem filimder kórmeu, dәstýrli әn tyndamau, kitap oqymau» degendi bir sózben «jastardyng óner ataulydan qol ýzui» dep týsingen dúrys shyghar. Búl qúbylys, bir jaghynan, myna zamanymyzgha, onyng barghan sayyn ýder­gen, adamdardy birining iyghyn biri júlyp jeuge mәjbýrlep jatqan tegeurini men ekpinine tikeley baylanysty. Ruhany ómirdegi múnday betbúrys osylay jal­gha­sa berse, búl, әriyne, adamzat qoghamyn «úsh­paqqa» shygharmaydy - әrkimnin-aq jan dýniyesining jútandyghyna (mýmkin, tipti, qayyrshylyghyna), toqyraugha úryn­dy­rady. Adam eng aldymen, ózining sol ishki әlemimen, onyng abzal qasiyetterimen: izgiligimen, tiri tabighat týgili, óli tabighatqa degen qamqorlyghymen, janashyrlyghymen, qiratushy, joishy emes, býtindeushi peyi­li­men, әrdayym jasampazdyqqa úmtyluy­men - adam. Eger osy abzal qasiyetteri jo­ghalsa, adam tek qana jyrtqysh ma­qúlyq­qa emes, tabighat bergen miyna, aqylyna sýienip, eng zalym da zúlym, qanqúily monstrgha ainalady.
Endi «Jaraydy, solay-aq bolsyn, biraq sonda búl qaterge qarsy túra alatyn kýsh bar ma?» - desek, onday kýsh bar eken. Ol kýsh, barlyq jer jýzi boyynsha ótken zamandardaghy, býgingi aqyl-parasat iyelerining payymdauynsha, jan-jaqty tereng bilim men san-salaly, óresi de, túghyry da biyik óner delinip jýr. Býgingi qazaq qoghamy osylardan qúralaqan ba? Joq, qúralaqan emes.
Búl arada bir aityla ketetin nәrse - tirshilikte, sonyng ishinde, qogham ómi­rin­de de, jýzden jýz úpayly progress te, jýz­den jýz úpayly regress te bolmaydy eken. Qazaq dep atalatyn halyqqa, onyng basy­nan ótkizgen tarihynda ghasyrlar boyy tartqan azaby men kórgen qoqanayy azday-aq, taghy da ólsheusiz kóp taqsiret alyp kelgen jiyrmasynshy ghasyrdyng әitkenmen de búiyrtqan syiy bar. Ol syy - halqymyz myna jana ghasyrgha, ke­shegi Kenes Odaghynyng shenberimen esepte­gen­de eng sauatty (orystardyng ózderinen de kósh ozyq) últtardyng biri bolyp ilikti. Sonymen birge, últtyq ónerding de (olar­dyng ishinde san janrly kórkem әdebiyetti erekshe bólip ataghan dúrys) Qúdaygha shýkir, dengeyi biyik, mereyi ýstem. Eger biz osy mýmkindikti dú­rys paydalana alsaq, tegeurindi negatiyv­ke qauqary odan esh kem emes pozitivti kýshterdi batyl qarsy qoya alatyn últpyz dep oilaymyn.
«Dәl býgingi kýni últtyq tal­gham qanday dәrejede?» - degen súraqqa qapysyz tú­shymdy jauap beruge tәuekel etpes edim. Últtyq sana - ol bar. Últtyng tynys-tir­shiligine, ónerine degen ynta da - kópshi­ligi­mizding jýregimizde saqtalghan. Bi­raq taghy da zaman aghymymen jәne bas­qa da qaqpa-soqpa әr týrli sebeptermen dey­miz be, últtyq sana túrghysynan kosmopolit (әitpese, tipti, óz últyn jek kóretin sat­qyn), al ónerdegi talgham túr­ghysynan dýbәra, shәltýrish bolyp ketken qandas­tarymyz da jeterlik...
- Endi osylardyng ishinde kitap oqy­may­tyn bozbala, kitap oqymaytyn boyjetken... ata-ana, múghalim, she­neu­nik dep jeke-jeke qarastyratyn bol­saq, onyng saldary qanday?
- «Kórkemdik - әlemdi kýireuden ara­shalap qalady» kredosy bekerden-beker ýzbey aitylyp jýrmese kerek. Jәne búl jaryq dýniyege kýni keshe ghana emes, erterek kelgen әri kózqaras, әri ýmit. Gu­ma­nist-oyshyldar, belgili ghalym-qayrat­kerler adamzatty alda kýtip túr­ghan óte auyr synaqtardyn, qauip-qaterding bar ekenin kýnilgeri sezip, olardyng zardapty әserin barynsha júmsartu jayyn óte erte zamannan beri oilaghan, tolghaghan. Sol izdenisterinde olar, ónerge, sonyng ishin­de, әsirese, kór­kem sózge, әdebiyetke ýl­ken ýmit artqan. Óner adamdy mýlde basqa qalypta - biyik sapada tәrbiyeleydi: jogharyda aitqany­myz­day, onyng jan dýniyesin izgilik pen meyi­rimge degen qúsh­tar­lyq­qa toltyryp, júmsartady, asqaq arman­dargha jeteleydi, óreli de ozyq isterge qúl­shyndyrady, tughan halqy men elining mýddesin óz mýddesinen kóshkó­rim ilgeri qonggha iytermeleydi. Balany, jas adamdy osynday etip tәrbiyeleu isi tek qana san-salaly atadan múra ónerdin, әdebiyetting belsendi de ýzilissiz kómegi arqasynda sәtimen jýzege asuy mýmkin.
Danyshpan jazushy, úly gumanist Lev Tolstoydyng «Óner degenimiz ne?» («Chto ta­koe iskusstvo?») atty enbegi bar. Ózi ony «monografiya» dep atapty. Búl avtor­dyng әlgini ghylymy enbek dep eseptegenin kórsetedi. Sol shygharmasynda jazushy, ónerge anyqtama beredi. Lev Tolstoydyng berik seniminde, óner - sol óner iyesining basqa adamdargha, әlgi tuyn­dyny pay­da­lanugha tiyis oqushy-estu­shi-kórushige, ózining jan dýniyesining sol shygharmany dýniyege keltirip otyrghandaghy qalpyn, neshe týrli shamyrqanghan, biri­men-biri astasqan qat-qabat sezimderin júghystyru, beru, tasymaldau tәsili. Áli dýniyetanymy, oi-pa­ra­saty qalyptasyp, bekip ýlgermegen jas adam, týn qatyp óte talantty jazushynyn, meyli shaghyn bola bersin, bir ghana hikayasyn oqyp shyqqanda, ol әlgi birneshe saghattyng ishinde barlyq kýiinish-sýii­ni­shimen, ar­man-tilegimen, qúlshynys-kýre­simen basqa bir adamnyng býkil ghúmyryn nemese sol ghúmyrdyng sýbeli bir kezenin óz basynan ótkergendey kýy keshedi eken (Teatrda talantty da sәtti qoyylymdy tamashala­ghandaghy kórermenning kýii de dәl osynday bolady). Sóitip, onyn, әlgi oqushynyng nemese kórermenning jan dýniyesi tazarady, ol kóptegen pendeshilik úsaq oy men kýiki tilekterden arylady, armany biyikke sam­ghap, sharyqtaydy, ózining búrynghy is-qylyqtaryna basqa, qytymyr kózben qaraytyn bolady, jýregi júmsaryp, meyirim men keshirimge tolady. Endi osynday óner tuyndylaryna kelgende sezimi túl, taskeren, әsirese, tabyluy da, pay­da­lanyluy da onay kitapqa da selqos, nemqúraydy qaraytyn ata-ana men ústaz atyn qúr bosqa jamylyp jýrgen miskin jayly ne aitugha bolady. Olar elimizdin, últymyzdyng erteni - jas úrpaqqa ruhany maydanda nәdege asatyn qanday azyq bere alady?! Óner atau­lydan, sonyng ishinde, kórkem әde­biyetten beyhabar, býkil sanaly ghúmy­rynda «biytin sala» túshynyp, bir kitap oqymaghan sheneunikting de elge tiygizer paydasynan ziyany basym: onday adamda nәzik sezim, ózgege degen ayaushylyq, kemtargha qol úshyn beruge qúshtarlyq siyaqty abzal sezimder әdette bolmaydy...
Men, shygharmashylyqtyng jay-jap­sary bolmasa, óz jeke basym jayynda әngime qozghaghandy únatpaytyn adammyn. Alayda, dәl osy joly әli balang kezimde basymnan ótken, myna sóz etip otyrghan mәselemizge tikeley qatysy bar bir epizodty әngimeley ketkim kep otyr.
1949 jyldyng qantar aiynyng alghash­qy kýnderi - mektep oqushylarynyng qys­qy kanikulynyng qarsany edi. Ol kezde men Jayyqqa jaqyn jatqan shaghyn auylda, besinshi synypta oqitynmyn. Kýtpegen jerden qyruar oljagha keneldim de qaldym: mening qolyma qomaqty kitap - әsirese, sol kezderi aty dýrkirep túrghan ýlken jazushy Sәbit Múqanovtyng latyn әripterimen terilgen «Júmbaq jalau» romany týsti. Kitaptyng oghan deyin oqyla-oqyla eskirgeni sonsha, tura it ta­laghan balpaqtay bolyp ketipti. Alayda, onyng betteri, kópshiligining jiyekteri jyrym-jyrym bolghanymen, týgel edi. Qysqasy, men soghan deyingi de, sodan ke­yingi de ómirimde eshqashan әlgi el jappay ashqúr­saq jalanashty qytymyr qystyng on kýnindegidey baqyt pen shattyqqa kenel­meppin. Sol on kýn boyy údayy men roman­nyng keyipkerleri Asqarmen, Bota­góz­ben, Amantaymen jәne basqalarymen «miday aralasyp», birge boldym, shattandym, nalydym, kýldim, jyladym, qys­qasy, ózgelerding janqiyar kýreske toly yzy-qiqy, shym-shytyryq ómirin óz basymnan ótkizdim. Sol jolghy tapqan eng ýlken oljam - men ózimdi dәl sol kezden bastap, әli ózime de aiqyn emes әldene ýshin «basymmen» jauap beruge tiyis adamday sezinetin boldym...
Ekinshi jaghynan, ónerge, eng bolmasa sonyng bir salasyna qúshtarlyq - baqytty ómir sýrgisi keletin kózi ashyq, kókiregi oyau әr adamnyng jan azyghy: әlgi adam sol sýigen ónerining «sólinen», nәrinen susyndap, búl qalyptyng ýzilmey, jal­­ghasa beruin qalap túrady, sodan tayanysh, sýienish tabady, onday adamdarda ruhany toqyrau, ómirden týnilu degen nәrseler atymen bolmaydy. Adal enbekpen ta­byl­ghan baylyq, әriyne, jaqsy. Alayda, tek qana jalang barlyq baylyq, kóbinese adamdy qapysyz baqy­tqa jetkize almaydy. Maqtansýigishtikpen, eserlikpen, әdeyi allegoriyagha baryp aitqanda, qazan astyna aqsha jaghyp as pisirgen talay shirigen baylardyng key­bireu­lerining aqyr sonynda ózin-ózi óltiruge deyin barghany - jogharydaghy tújyrymnyng aqiqattyghyna búltartpas dәlel ghoy dep oilaymyn.
- Jogharyda últtyq talgham jayyn tilge tiyek ettik. Endi kórkem shygharma oqu túrghysynan alghandaghy talghamgha kelsek. Sizdinshe, qazirgi jastar qanday kitap oquy kerek?
- «Myna kitapty oqy, al mynany oqy­ma» dep, әlbette eshkimdi mәjbýrley almaysyn. Al jalpy, qazirgi kórkem shy­ghar­magha qoyylar talapqa kelsek, onday shygharma, mysaly, prozada kólemi ja­ghynan meylinshe shaghyn jәne qyz­ghylyqty oqighagha negizdelip jazylugha tiyis. Osy arada men býgingi qazaq prozasyna tәn, beleng alyp ketken birer kem­shilik jayly aita ketkim keledi. Olardyng birinshisi - kópsózdilik, yaghny kósiltip, erkin jazamyn dep, shama-sharyqty oilamay shalqyp, manyp ketu. Al ekinshisi - janr­dyng taza­lyghyn, ereksheligin saq­tamau; aita­lyq, bolashaq әngimege ne­me­se novel­lagha at tandap, aidar taghyp qoyyp, taghy da bas-kóz joq esselete beru...
- Songhy kezderi, әsirese, jastar jaghy dinge qatty den qoyyp, sonyng ke­si­ri­nen týrli aghymdargha ilesken júrt ata-anadan, tuys-bauyrdan bezude. Búnyng týpki sebebi nede dep oilaysyz? Jәne osynday jaghdayda últtyq bol­mys­tan ajyrap, ózgeshe yqpalgha boy al­dyr­ghan adamnyng on-solyn tanyp, bas­tap­qy kýiine qayta oraluy mýmkin be?
- Búl súraqtyng mәtinindegi «Songhy kezderi, әsirese, jastar jaghy dinge qatty den qoyyp, sonyng kesirinen týrli aghym­dargha ilesken júrt ata-anadan, tuys-bauyrdan bezude» dep keletin tújyrym­men men mýlde kelispeymin. Barlyq pәle «dinning kesirinen» emes, sol dinimizding ata-babalarymyz birden-bir haq, aqiqat salasy dep qúp alghan tarmaghy - әhly sýn­net uәl-jamaghat ahidasy men Hanafy mәzhabyna býgingi tanda bәrimiz júmyla moyyn búryp, adal bola almauymyzda bolyp otyr. Kezinde qasiyetti Paygham­barymyz Múhammed (s.gh.s.) jaryqtyq: «Yahudiyler 71 topqa, hristiandar 72 topqa, ýmmetim de 73 topqa bólinedi. Osy 73 toptyng bireui ghana jәnnatqa barady, qalghan 72-si tozaqtyq bolady», - degen eken. Sonda qasyndaghy sahabalardyng bireui: «Ya, Rasullah! Jәnnatqa baratyn top qaysysy?» - dep súraghanda, Paygham­barymyz (s.gh.s.): «Mening jәne ashabymnyng jýrgen jolymen jýrgender», - dep jauap beripti. Basqa bir derek kózderi boyynsha, Allanyng Elshisi búghan qosa: «Ol - mening ýmmetterimnen eng kóp qoldau tapqan jol», - depti. Osyghan baqqanda, býgingi tandaghy býkil jer jýzi boyynsha jalpy sany 1,7 mlrd. dep eseptelinetin músyl­mandardyng jartysynan artyghy túty­natyn janaghy Áhly sýnnet uәl-jamaghat ahidasy men Hanafy mazhabyn eng abzal (elimizding qauipsizdigi ýshin de eng úrymtal) jol dep esepteuge negiz bar. Onyng ýstine, búl joldy bar-joghy tórt-bes kópshiligi úsaq últtardan ózge barlyq týrik tektes halyqtar atam zamannan beri ústanyp kelgen. Keyin ne boldy? Keyin әsirese, elimiz tәuelsizdik alghan alghashqy jyldary «Al endi dinge den qoyayyq, onsyz bolashaghymyz bú­lynghyr, kýnimiz qarang boluy mýmkin» delindi de, el óte zәru din qyzmetkerlerin tezdetip dayarlau isi qolgha alyndy. Alayda, ol kezde dinge qatysty biylikting tútqasy da keshegi partnomenklatura - ateiys­terding qolynda bolatyn. Al olar ózderi týk bilmeytin mәse­lede kóp bas qatyryp jatpay (dúry­sy - bayaghy ópirem ózim­bilemdikpen), jastardy jer-jerge, әr týrli arab elderi men Týrkiya, Pәkistangha degen siyaqty, oqugha jibere bastady. «Apyray, jasta­ry­myzgha qay elde, qanday bilim, tәrbie be­rer eken?!» - degen oy әlgi noqaylardyng milaryna kirip te shyqqan joq. Nәtiy­je­sin­de ne boldy? Álgi jastarymyz keyin elge Islamnyng әr týrli salalarynyng janashyrlary, na­sihat­shy­lary bolyp oralady. Bolghan-bitkeni osy ghana! Sóitip, ainalyp kelgende, barly­ghyna da ózimiz kinәlimiz. Yqy­lym zamannan belgili kep - «Baq­paghan ógizin ólti­redi». Onyng bergi jaghynda «Al kelinder, biz­ding elding esigi barlyq dinder men konfessiyalargha ai­qara ashyq, sebebi, biz - zayyrly mem­leketpiz» degen ústanym jәne shyqty!..
Shyndyghynda, Hanafy mәzhabynyng negizgi ereksheligi men kýshi, tartymdylyghy sonda - ol din taratushylargha, eger mú­syl­­mandyqqa bet búrghan últtar men úlys­­­tardyng ata dәstýri, salt-sanasy, әdet-ghúrpy Islamnyng negizderine, irgeta­syna qayshy kelmese, olardy joqqa shygharmaudy, atqaryluyna kedergi kelti­r­meudi, qayta kerisinshe, olarmen kirigudi, odaqtasudy mindettegen. Son­dyqtan (men múny әsirese, qadap aitqym keledi) Islam­nyng ata-baba­larymyz bizge múra etken beybit sala­synyng talaptary men bizding bayyrghy últtyq tәr­biyemizding talaptary arasynda esh­qanday qayshylyq joq, qayta dәlme-dәl úqsastyq, ýndestik bar. Mysaly, ata-anagha әrdayym zor qúrmetpen qarau, tuys-bauyrlarmen tatu bolu, ghaybat sóz, ósek-ayang aitpau, taghysyn taghylar - Islamnyng tek qana kenesi emes, qatang talaptaryna jatady. Endi biz ýshin sol dinge arqa sýiep, ýmit artudan basqa jol joq. Búdan bәrimiz birdey taqua bolyp ketpespiz, biraq haq senimnen aua jayylghan basqa joldardyng bәri bizdi tek qana qúrdymgha alyp barady.
- Negizsiz sóiley salu, bireuding syrtynan ghaybat sóz aitu nemese kerisinshe, sertinde túru, jaqynyn satpau, ósek ait­pau syndy qasiyetterding dúrys-bú­ry­syn ýiretetin últtyq tәrbiyeden bý­ginde ajyrap bara jatqan joqpyz ba? Kórkem әdebiyetti oqyghan adam osynday jaghdayda boyyn aulaq ústaydy desek, búl da ruhany jútandyqtyng kesiri emes pe? Jalpy, jastardy әde­biyet­ke ja­qyn­datudyn, kitapqa baulu­dyng qanday joldaryn úsynar ediniz?
- Men bir kezderi jappay kitap oqy­ghan qauymnan býgingi tanda kerisinshe, esh­tene oqymaytyn qauymgha ainalyp bara jatqan últymyzdy búrynghy qal­pyna qaytarudyng jolyn, әriyne, bil­mey­min. Jalghyz-aq, azdy-kópti «júbanysh», búl - qazir býkil jerjýzilik, әlemdik tendensiya bolyp otyr. Mýmkin kóp ke­shik­­pey bizding aqparatty, eng aldymen qaghaz­gha týsirip, paydalanatyn tәsilimiz qol­danystan shyghyp qalar. Onday jagh­day­da biz kompiuterlerge, ghalamtorgha ghana qarap qalamyz. Biraq múnday tәsil de mәngilik bola almaydy. Sebebi, ýnemi elektromagnittik tolqyndar men sәuleni paydalanu adam aghzasyna, әsi­re­se, kóz ben jýikege, qalay saqtana ber, bәri-bir ziyandy. Mýmkin bir kezde, qazirgishe aitqanda, әidik bir tomdyq materialdy, informasiyany qas-qaghymda týgeldey «jútyp» alyp, kelesi sәtte miymyzgha «qúiyp» beretin qúraldar shyghatyn shyghar.
Alayda, býgingi tanda, әzirshe, kitaby­myz, Qúdaygha shýkir, bar. Jastardy sol kitapty әrdayym oqu daghdysyna qalay bauludyng tóte jolyn úsyna almaghanmen, sol baghytta jedeldetip sózsiz iske asy­rylu­gha tiyis birer sharany ataghan dúrys pa deymin.
Meninshe, jas úrpaqty kitapqúmar­lyq­­qa baulu tәrbiyesi otbasynan, kesheuil­detpey, olardyng óte shiyki kezinen bastalyp, balabaqshada, mektepte jal­­ghas­tyrylugha tiyis. Búl ýshin әlgilerding jas erekshelikterine sәikes qyzghylyqty әdebiyet jetkilikti mólsherde jәne bay mazmúnda tezdetip shygharyluy shart. Bala, әsirese, kishkene kezinde ýzdiksiz taqpaq jattap, ony mәnerlep aityp, qysqa әngime, júmbaq, ertegilerdi «emip» ósse, búl is ýrdiske ainalyp, qas qaqpay baqylansa, onday adamnyng eseygen kezinde de kitapqa nemqúraydy qaray almaytynyna men senimdimin.
Búl orayda taghy bir tezdetip iske asyryluy qajet manyzdy shara - kitap әlemi qazirgi kóp «qoqystan» tazartylugha tiyis. Qazir kim kóp - jazghyshbek pen jazghysh­biyke kóp, ne kóp - kitap kóp jәne әlgi kitap neghúrlym nәrsiz, dәrmensiz (al av­tory «meshel») bolsa, kitaptyng syrtqy týri, dizayny soghúrlym әsem, tartymdy bolyp keletinin qaytersin!..
Aqyr sonynda, men jastarymyzdyng teatrlardaghy qoyylymdargha den qoyyp, ýzdiksiz baryp túrularyn tiler em. Qazirgi kezde teatrlarymyzdyng «janyn» shyn mәninde saqtap jýrgender - studentter men mektep oqushylary ghana. Al ýlkender olay qaray attamaydy desek te bolady. Nege? Mýmkin búlay jalghasa bermeui ýshin әlgi óner ordalarynyng ózderining júmys tәsilderin ózgertkenderi, jarna­magha dúrystap den qoyghandary dúrys shyghar. Jarnama dep men búl jaghdayda әnsheyin jer-jerge ilinip qoyylatyn qatyrmalar men taqtayshalardy aityp otyrghan joqpyn. Nege teatrlar, әsirese, jyly mausym - kóktem, jaz kezderinde kóshedegi shaghyn ashyq sahnalarda kópshilikke arnap repertuarlaryndaghy qoyylymdardan tegin ýzindiler kórset­peydi, nege gazet, teledidardy paydalanyp, belgili-belgili әrtisterding shyghar­ma­shylyghyn nasihattamaydy, nege balalar men jasóspirimder ýshin әr týrli shetel­dik qoyylymdardy qizalap, qaytala­ghan­sha, halqymyzdyng ólsheusiz bay múrasy - ertegiler men anyzdardy sahnalamaydy? Týsiniksiz!..
Óz basym, eger meni bireuler qonaqqa shaqyrsa, qazirgidey «auyr» dastarqan ba­synda saghattar boyy sireskennen góri, әueli teatrdaghy qoyylymgha nemese konsertke shaqyrylyp, sonynan әlgi ýide nemese meyramhanada qúrylghan «jenil» ghana dastarhannan dәm tatqandy qalar edim...
- Ángimenizge rahmet.

Ertay AShYQBAEV,
aqyn:
- Qazir kitap oqymaytyn kisini syrtynan tanyp alu, aitalyq, kitap jazbaytyn kisini syrtynan ajyratyp alumen birdey asa qiyn sharuagha ainalyp ketti ghoy. Kýni keshe redaksiyagha eki egde kisi enip shyqty, biri - avtor, ekinshisi - avtordyng kitaptary jýdә tәuir nәrse ekenin dәleldeushi atqosshy. Ólenmen de, qara sózben de nygharlanghan, múqabasynyng kórkemdigi kóz toyarlyq eki kirpish kitapty sharshap qalmay kóterip әkelgenderge, eng bolmasa, sart meziretpen qútty bolsyn aitugha da tilimiz iykemdelmey dinkelep, «oypyrmay, mynaday kóp dýniyeni qalay jazyp tastaghansyz, bizding bar jazghan-syzghanymyz bir kitaptan aspaydy-au» dep dalbasaladyq. Avtor: «Eshtene etpeydi, әli ýlgeresinder, erteng pensiyagha shyqqan song óstip jazasyndar ghoy», - dep júbatty. Mysaly, osy kisini kitap oqymaytyndardyng sanatyna kirgizuge bolatyn siyaqty.
Ony qoyghanda, basqa emes, osy ózinning de kitap oqitynyna kýdiktenetin kezdering kezdesedi. Pәlenbay ólkening pәlenbay degen myqtysy qay rudan shyqqanyn ayaq astynan estip, tang qalyp otyrghanynda, sóz iyesi: «Ói, sony da bilmeysing be, pәlenbaydyng pәlen degen kitabynda jazylghan ghoy, sirә, oqymaghansyn-au», - dep úyaltyp tastaydy. «Endi... onday kitap qolgha týse bere me?» - dep kýbijiktep qalasyn.
Qazirgi kitap pen qazirgi oqyrman shamamen osynday bolyp keletin siyaqty.
Al klassikalyq dýniyelerdi, nebir asyl múralardy oqityndardy tap basudyng aqtóbelikterge esh qiyndyghy joq. Aqtóbe, qalay deseniz de, iygere almaytynday asa zor qala emes, halqy negizinen, biri-birimen tanys qala, sol sebepti týsinikti qala. Eng tәuiri, bizding oblys ortalyghyndaghy kitaphanalarymyz, bәlkim, basqa qalalarda da solay shyghar, kitapqa, óz júrtymyzdyn, arghy-bergi elderding aqyn-jazushylaryna qatysty sharalardy kóp ótkizedi jәne sol basqosulargha osy kitap oqidy-au degen ziyalylardy mindetti týrde tizimdep shaqyryp otyrady. Mysaly, qayratker Amangeldi Aytaly, ghalym Júbanazar Asan, mekeme basshysy (búrynghysha aitqanda, bastyghy) Qanatbay Eleusiz... Onyng ýstine kez kelgen mektepting nemese oqu ornynyng til men әdebiyet pәnderinen sabaq-dәris ótkizetin múghalim-oqytushylary da, qazaq bolsa Abay men Múhtardy, orys tildi bolsa Pushkin men Tolstoydy oqityny kýmәnsiz ghoy. Kitap oqymaytyndardyng da birqataryn tanimyz, biraq olar da, kitap oqymaytyndary bolmasa, jap-jaqsy-aq adamdar.
Mine, osynday jaghdaylargha baylanysty bizding Aqtóbede kitap oqymaytyndardy syrtynan ajyratamyn dep әure boludyng qajettigi az. Tek dekan inimiz Sabyrjannyn: «Búryn filologiya fakulitetining birinshi kurs studentterinen «songhy oqyghan әdeby shygharmandy aitshy» dep súraytyn edik, qazir «qanday әdeby shygharma oqydyn» dep súraytyn boldyq», - degen sózi esimnen ketpeydi. Bolashaqtyng sәuegeyleri solardyng kitap oqityn, oqymaytynyn qalay ajyratyp alar eken?..

Temirhan ÁDILHAN,
Aqtóbe oblysy,
Temir audanynyng mektep diyrektory:
- «Kisi tildeskenshe, jylqy kisineskenshe» - demekshi, adamnyng ishki qasiyetterin, onyng bolmys-bitimin anyqtap, bilu ýshin onymen mindetti týrde tildesken dúrys. Adam men adam tildeskende onyng mәdeniyeti, dengeyi, payymdauy birden bayqalady. Al gazet-jurnaldarda, baspasóz betterinde jariyalanghan maqalalardy, kórkem shygharmalardy oqu - adamnyng oi-órisin, til baylyghyn, ishki mәdeniyetin ósiredi. Oqymaghan adammen birinshiden - týsinisu qiyn, ekinshiden - sóilesu auyr, ýshinshiden - tili jútan, tórtinshiden - oiy oyan. Oqyghan adam kez kelgen jerde әngimege aralasyp, pikirin bildiredi, ózining oqyghanynan mәlimetter keltiredi, pikirlesip, emen-jarqyn әngimelese alady. Al oqymaghan adam shorqaq, qorqaq, bireuden estigenin, kózben kórgenin aitady, ózi qolyna alyp oqymaghannan keyin óz-ózine senimsiz bolady. Onday adamgha kóp nәrse týsiniksiz, kóp nәrse júmbaq bolyp kórinedi. Sondyqtan jәy túrmystyq tirshilikte de, resmy oryndarda da, kóshede de onday adamnyng kózining aldy kýngirt, joly belgisiz, aldy-arty payymdausyz, dýniyede bolyp jatqan jәitqa paryqsyz, kóp nәrselerdi ólshey almaytyn, bayybyna bara almaytyn, saraptay almaytyn, oidyng týbine jete almaytyn bolyp qalady.

Seriktes TOQQÚLOV,
injener-qúrylysshy:
- 1960-1970 jyldardaghy adamdar kórkem әdebiyetti, gazet-jurnaldardy izdep jýrip, tauyp oqityn. Al 1990 jyldan beri qarayghy jastardyng kóbi kórkem әdebiyetti oqymay, internet pen teledidar qaraydy. Eger salys­tyrmaly týrde qaraytyn bolsaq, eki úrpaqtyng arasy jer men kóktey. Minezderi de ózgeshe. Búrynghy adamdardyng minezi júmsaq, adamgershiligi mol, bauyrmal bolatyn. Qazirgi jastardyng boyynda ózimshildik, elikteushilik, tereng oidyng joqtyghy anyq seziledi. Adamnyng oqyghan-oqymaghandyghyn osydan-aq bayqaugha bolady. Degenmen, songhy kezderi jastardyng kórkem әdebiyetke degen qyzyghushylyghy oyana bastaghan synayly. Ózimning balalarym da Abaydyng qara sózderin jatqa aitady. Sondyqtan jastar ózderining ishki súraqtaryna kórkem shygharmalar oqu arqyly jauap taba alatynyn, jalpy, әdebiyetting qajettiligin sezine bastaghan siyaqty.
Qazir latyn әrpine kóshemiz dep jatyrmyz. Meninshe, búl kórkem әdebiyetke ýlken núqsan keltiredi. Yaghny búryn jazylghan әdeby shygharmalardyng 70-80 payyzyn joghaltyp alu qaupi bar. Sebebi, latyn әrpine barlyghyn kóshirip jazyp shyghu - onay sharua emes. Osynyng saldarynan oqimyn degen adam izdegenin taba almay qaluy yqtimal. Onyng ýstine, shygharmashylyq tuma talanty joq adamnyng latyn әrpimen shygharmalaryn jariyalaytyn bolsa, al kónekóz jaqsy tuyndylar audarylmay qalsa, oqyrmandy shatastyryp, talghamyna ziyan keltirip aluymyz mýmkin.
Songhy kezderi dýniyejýzinde, әsirese, Resey men Qytayda әdebiyetke basymdyq beru qajettiligi jii aitylyp jýr. Onyng birden-bir sebebi - әdebiyetting adam tәrbiyesine manyzy zor ekendiginde. Sondyqtan jastardyng әdebiyetke degen qyzyghushylyghyn oyatyp, ol ýshin kórkem әdebiyetti, onyng ishinde, jaqsy-jaqsy tuyndylardy, jazushylardy halyqqa nasihattap, kezdesulerdi kóptep úiymdastyryp, jaryq kórgen jana kitaptardy barynsha jarnamalap, halyqqa tanys­tyru qajet dep esepteymin.

Dayyndaghan Aygýl SÁMETQYZY.

«Qazaq әdebiyeti» gazeti