Últynyng ertenin oilaghan jan úrpaghynyng býginine qam jasary haq. Úly Múhtar Áuezov «Halyq pen halyqty, adam men adamdy tenestiretin -bilim» dese, atam qazaq «Bilekti birdi jyghar, bilimdi myndy jyghar» demep pe edi. Biz býgin ózgeden oq boyy ozbasaq ta, artta qalmastay tenestik pe? Bilegimizben emes bilimimen qanshalyqty beldese alar býgingi úrpaq?

Talayymyzdyng basymyzdy shayqap, talayymyzdyng barmaq shaynap tómen qararymyzhaq. Sebebin ait desek, ózimizshe Abayda halqyn synaghan dep halyqty synay jónelemiz, (Biraq, ózimizding Abay emestigimizdi, ol túrghydan synaugha әlimiz jetpeytinin, sol halyqtyng ókili ózimiz ekenimizdi úmyt qaldyramyz) tek jamyray syn aitu bәrimizge borysh sekildi, týzetu jaghyn qarastyrmaymyz keyde.

Ózimiz de sol qatargha týsip ketpey túrghanda Ahmet Baytúrsynúlynyng myna sózine oralayyn: «Halyq týzeluining ýmiti jastarda. Sondyqtan, jastardyng qalay oqyp, qalay tәrbiyelenui bәrinen búryn eskerip, bәrinen joghary qoyylatyn júmys!». Sol jastardyng býgingi tәrbiyelenui men bilim aluyna ózindik oy tolghamymyzdy ortagha salyp, býgingi úrpaqtyng ertengi keleshegi ýshin alandaytyn jaqtarymyzdy algha salyp synymyzdy týzetsek, minimiz týzeler.

Últynyng ertenin oilaghan jan úrpaghynyng býginine qam jasary haq. Úly Múhtar Áuezov «Halyq pen halyqty, adam men adamdy tenestiretin -bilim» dese, atam qazaq «Bilekti birdi jyghar, bilimdi myndy jyghar» demep pe edi. Biz býgin ózgeden oq boyy ozbasaq ta, artta qalmastay tenestik pe? Bilegimizben emes bilimimen qanshalyqty beldese alar býgingi úrpaq?

Talayymyzdyng basymyzdy shayqap, talayymyzdyng barmaq shaynap tómen qararymyzhaq. Sebebin ait desek, ózimizshe Abayda halqyn synaghan dep halyqty synay jónelemiz, (Biraq, ózimizding Abay emestigimizdi, ol túrghydan synaugha әlimiz jetpeytinin, sol halyqtyng ókili ózimiz ekenimizdi úmyt qaldyramyz) tek jamyray syn aitu bәrimizge borysh sekildi, týzetu jaghyn qarastyrmaymyz keyde.

Ózimiz de sol qatargha týsip ketpey túrghanda Ahmet Baytúrsynúlynyng myna sózine oralayyn: «Halyq týzeluining ýmiti jastarda. Sondyqtan, jastardyng qalay oqyp, qalay tәrbiyelenui bәrinen búryn eskerip, bәrinen joghary qoyylatyn júmys!». Sol jastardyng býgingi tәrbiyelenui men bilim aluyna ózindik oy tolghamymyzdy ortagha salyp, býgingi úrpaqtyng ertengi keleshegi ýshin alandaytyn jaqtarymyzdy algha salyp synymyzdy týzetsek, minimiz týzeler.

Álemning ekinshi ústazy atanghan Ábu Nasyr Ál-Faraby eskertken «Tәrbiyesiz berilgen bilim - adamzattyng qas jauy» degen týiindi eskerip, tәrbiyemen tәlimdi úshtastyrsaq, bizding úrpaqtyng alymy men daryny talay eldi tanday qaqtyrary sózsiz edi. Álemning ekinshi ústazy tuylghan halyqtyng úrpaghy úsaq bolmasy anyq edi.

Úrpaq ýshin tolghanyp, últ ýshin oilanu úly múratymyz bolghandyqtan da býgingi kýnde Ahmet aitqan jolmen jýrip úrpaq tәrbiyesine az da bolsa septigimizdi tiygizbek niyette talay mәrte oiymyzdy ortagha saldyq. Múnyng bәri kóz qaraqty oqyrmannyng oiynda bolar. Jәne múnyng bәri kezek kýttirmey qolgha alugha tiyisti mәseleler, býgin sonyng bir parasy oqytu jýiemizde qalyptasqan ýlken bir qatelikti sarapqa salghym keldi.

Adamnyng adal enbegin istegen tirligine qarap emes tapqan aqshasyna qarap baghalaytyn, saralaytyn býgingi qogham bilim qughan balalardy da óz әlinshe saralaytyn boldy. Saralaghanda salmaghyna da sanlaghyna da emes, ózining irikteu «erejesine» say.

Erejesi qanday kórelik.

Alghashqy sýzgi

Alghashqy qadamdyq irikteu әr dengeyli mektepterge, búl balanyng baghytymen emes baghymen. Oqushylardy eng aldymen ýzdik dengeyli mektepterge irikteydi, at-ataghy joghary mektepterge «aldynghy qatardaghylar», qalghany tirkeui boyynsha ketedi. Aldynghy qatardaghylar daryndy bala, tuma talant iyesi bolsa - búl qúptarlyq jayt. Biraq sonyng bәrine shyn daryndy ketip jatyr degenge bizding qoghamda eshkim de senbes.

Keybir mektepterding týlekteri últtyq birynghay testten bosatylatyny jóninde sheshim shyqqannan beri senbeytin jayt tipten kóbeydi. Biraq, sol bylyqtar men shylyqtar ertengi kýni sol mektepterding shynayy bilimin týsirmese iygi delik.

Búlardyng bәri derlik bizding baghdarlamamen nemese bizding oqulyqtarmen oqymaydy. Ministrlikten ne istese de óz aldylaryna isteuge bolatyn zandary bar. Kóp sandysynyng bilimi de sapaly әri jýieli de (tәrbiyesi basqasha bolghany bolmasa). Biraq, búl elimizdegi oqushylardyng az bóligi ghana.

Qosh, daryndy balalardy, tuma talanttardy bólip alyp jeke mektepte oqytu әlemdik tәjiriybede bar qúbylys. Dúrystyghy dәleldengen qúbylys. (әriyne, eger irikteu әdil ótse).

Liyseylik (giminaziyalyq) sýzgi

Biraq, ol az bolghanday, mektep ishinde әr dengeyli synypqa jәne irikteydi, liysey (gimnaziyalyq) synyp, auyzeki tilde matematikalyq synyp. Sonymen dәrejesine qaray tómendey beredi, tómendey beredi. Eng sony jay synyp atty «nasharlar» synyby dep atalatyn synypqa iriktelip toqtaydy.

Eng songhy «nasharlar» atty synypqa sabaq beru mún. sebebi olar ózgelerding esebi boyynsha da, óz oilary boyynsha da tek 3-ke nemese 2-ge oqityndar, qarabayyrlau aitsaq iyis almastar.

Sol ýshin de olar ýshin esh múghalim terlemeydi, tepshimeydi, mektepting de, basqanyng da bar oiy tek aman-esen mektep bitirtu. Atam qazaq aghash aghashtan mәue alady, adam adamnan tәlim alady demeushi ma edi, al búl irikteudegi úrpaqtyng ýzdikteri ýshin, tәlim alary mol, al "nasharlary" ýshin olardyng qaraytyn, aldynda talpynatyn synyptasy joq, bәri ózi sekildi. Búl olardy tәrbiyeleu emes, mәngilik orgha jyghu! (Kim bilsin sol ýshin de býgin qoghamda qylmyskerler sany asyp ketken shyghar!)

Synyptan synyptyng nesi artyq?

Attan attyng nesi artyq, adymdap basqan izi artyq, dep salystyrmaushy ma edi atam qazaq, bizde salystyralyq synyptan synyptyng nesi artyq?

Artyqtardy tizgilep kórelik:

Birinshi: oqityn saghat sany artyq

Iriktelgen liysey (gimnaziyalyq) synyp oqushylary aptasyna 42 mindetti saghat, odan syrt baghdarly kurstardyng barlyq saghattary derlik sol synyptyng ýlesinde. Al, jay synypta aptasyna 30-33 saghat. Biraq, olarda eshqanday baghdarly kurs bolmaydy. Ýirenerin osy 30 saghatta ýirenip qaluy kerek.

Ekinshi: sabaq beretin múghalim artyq

Mektepting manday aldy múghalimderin, tәjiriybeli, nәtiyjeli múghalimderi liysey synyptargha, al, jas maman nemese mektep múghalimderining sanyn ghana toltyryp jýrgen múghalim nemese kóp uaqyty joq múghalim jay synyptargha sabaq beredi.

Ýshinshi: bólingen kónil artyq

Mektepting atyn da, ataghyn da shygharatyn sol liysey (giminaziyalyq) synyptar bolghan song da olargha degen kónil basqasha, jay synypqa jasalmaghan jaghdaydyng bәri derlik liysey synyptargha jasalady. Olardyng aq degeni alghys, qara degeni qarghys. Al, jәiding ýni jәy ghana estiledi.

Keyde qazaqy saltpen liysey synyptaryn «bәibishening balalary», jәy synyptyng balalaryn «toqaldyng balalary» dep ataytyn da bolyp jýr.

Paydasy hәm ziyany

Áriyne, kez-kelgen isting eki jaghy bolady, paydasy hәm ziyany.  Tarazynyng qay basy bassa, sol jaghyna oiysary haq, tarazylap kórelik. Paydasy:

Payda tek liysey synyptary ýshin, olar tek ýzdikter jinalyp oqidy, aptasyna ózgelerden sabaq alatyn saghattary mol, jaqsy múghalim jaqsy shart-jaghday. Oqimyn degen oqushygha jol ashylghan, tosqyndyq joq. Bolashaghy jaqsy.

Ziyany(búny birmen jaba almaymyz sanau kerek).

Birinshi: Tabighat zandylyghyna keri úghymnyng ózi qate ekenin bildiredi.

Tabighat zandylyghy boyynsha malshylar maldardy semiz aryqtyghyna qaray irikteydi, aryq malgha jyly qora salyp semizderge qaraghanda jyly júmsaqty kóbirek solargha beredi. Solardyng ólmesi, mal artynda qalmasy ýshin. Kóbirek shóp beredi, erterek semirui ýshin.

Al, biz she adamdardy iriktep alyp kerisinshe isteymiz, ózi alghyr bir aitqandy qaghyp alatyn jaqsy oqityndargha asyqpay eki-ýsh ret jaqsylap aitatyn mýmkindik beremiz. Al, «toqaldyng balalaryna» estiseng estip qal, estimeseng ekinshi qaytara joq nemese bolmasang borday toz.

Ala-qúla oqyghan oqushynyng últtyq birynghay testte birynghay test tapsyratynyn eskersek әdiletsizdikti әu bastan jasaghanymyz esimizden kóterilmesin.

Tabighattyng ózi dәldep ketken úghymgha qarsy shyghu aqymaqtyq desek sol tirlikti jasap otyrghan biz she?

Ekinshi: Kirpi balasyn júmsaghym deydi, qargha balasyn appaghym deydi.

Kim óz balasyn nashar oilaydy, әr ata-ana óz balasyn joghary dengeyden kórgisi keledi. Sol ýshin, әr ata-ana ýzdik dengeyli synyptargha balasyn otyrghyzghysy keledi. Búdan baryp bireu baylanysyn, bireu ailasyn salady. Oqushy balalardyng aldynda tensizdik pen әdiletsizdikti kórsetemiz. Bireu nәtiyjesi jaqsy kire almay týniledi. Bolashaghyna qiyanat jasaymyz.

Osyndayda Rýstem Qayyrtayúlynyng bir aitystaghy:

«Bap shaba ma, deushi edi, baq shaba ma?

Búl kýni tek, shauyp jýr aqsha ghana», - degen sózin ishinnen aityp otyrasyn.

Ýshinshi: Úlym jaqsy bolsyn desen, úly jaqsymen kórshi bol.

Atam qazaq, batyrdyng artynan balasy ergenge quanbaushy ma edi, al, býgingi halyq ta balasy jaqsy synypqa otyrsa quanady. Biraq iriktelgen synyptaghy nasharlar arasyna týsken balanyng basqagha qarap talpynary joq, tәlim alatyny joq. Olargha dýniyening bәri qaranghy.

Osyghan deyingi ústazdyq tәjiriybemen aitsam osynday synyptargha týsken az jaqsy oqityn balalar mýlde oqymaytyn bolyp, tәrtipti balalar tәrbiyesiz bolyp ózgergenin kóz kórdi. Yaghni, synyptastaryna qarap boy týzeytin oqushy jasyndaghy jetkinshekting әdeti - hәm zandylyq.

Tórtinshi: psihologiyalyq soqqy.

Sender nashar synypsyndar dep bólingen song qasqyrdyng auzy jese de qan, jemese de qan degendey, olar oqysa da, oqymasa da nasharlar bolyp sanay beretin tensizdikten keyin, bәribir bizding qoldan eshtene kelmeydi, biz topaspyz, bizding basymyz istemeydi degen qalyng túiyqtalumen bala mýldem ózin joghaltady. Búl ómirde balalardy shabyttandyryp otyru kerek deytin ómirding óz zandylyghynyng keri mәni.

Besinshi: mektepting mindeti tәrbiyeleu emes, eptep qútylu.

Mektep múnday synyptan 9-synypty bitirer-bitirmesten qútylugha tyrysady, shamasy jetkenderinshe quady, qua almaghandaryn 10-synypta jәne bóle qarap, ala qyrqady. Oqimyn degen oqushyda da, onday synypqa jetekshi bolghan múghalimning de sýikimi joq. Aman-esen mektep bitirse bolghany odan keyin, ne bolsa sol bolsyn. Kim jauapty búl balalardyng taghdyryna? Oilanayyq...

Toghyz auyz sózding tobyqtay týiinin aitsaq, irikteuden útarmyzdan útylarymyz kóp. Osyndayda bir múghalimning sózimen sonyn qoyghym keledi. Men býgin bilmegen baladan emes, bilgisi kelmegen baladan qorqamyn,- deydi.

Biz iriktep alyp bilmeytinning bәrin bilgisi kelmeytin, ómirge kerenau qaraytyndar qataryna aparyp meyirimsizderding qatarynan etpesek eken! Bizding tilek úrpaqty bilimdi ham tәrbiyeli boluy. Úrpaqqa ong kózben qarayyq, óitkeni, ol - bizding bolashaghymyz, bizding últtyng - bolashaghy.

Abai.kz