Poema

Batyr bolyp qaru ústap jaugha shapqan ekensin, aldynda senen de asqan batyr baryna kýmәnsiz senuin kerek.Áytpeyinshe jeniske jetu mýmkin emes»

Ospan batyr Cilәmúly

ÁLQISSA

Qol ayaghy kisendeuli alyp túlgha batyr Ospan arayly,

Qaqpan basqan kókjal qasqyr sekildenip kók aspangha qaraydy.

Alpamsaday týkti keude, bilek, samay búlshynynan qan aghady

ony eshbir sezbegendey alasúryp jaraydy,

Manayynda oqty myltyq, sayman alghan saqshylardy

shoqtay janghan janarymen «sabaydy».

Engezerdey esil bitim er túlghasyn enkeytpeydi tikteydi,

Taugha qarap týneredi ózin de sol taugha balap tize belin, býkpeydi.

Jalt qaraghan qarasymen, oqys jyldam qimylymen

tobyrlargha ýrkek ýrey jýkteydi,

Endi aldynghy uaqyttan  tek ólimnen basqa eshteme kýtpeydi.

 

Qalay meyili qarasanda temir qúrsau tor qaptaghan týnek týrme, abaqty,

Búl týnek, tor kókke shapshyp alasúrghan qansha arystan azamatty

týkke túrmas qanshyqtargha talatty.

Tau taghysy Ospannyn da jan jaghynan

jau itteri abalaydy jýzdi almas jaraqty,

Ne qylasyn qúdireti kýshti taghdyr búl kýndi de algha tartyp

has erlikti qanatty ghoy qanatty...

Poema

Batyr bolyp qaru ústap jaugha shapqan ekensin, aldynda senen de asqan batyr baryna kýmәnsiz senuin kerek.Áytpeyinshe jeniske jetu mýmkin emes»

Ospan batyr Cilәmúly

ÁLQISSA

Qol ayaghy kisendeuli alyp túlgha batyr Ospan arayly,

Qaqpan basqan kókjal qasqyr sekildenip kók aspangha qaraydy.

Alpamsaday týkti keude, bilek, samay búlshynynan qan aghady

ony eshbir sezbegendey alasúryp jaraydy,

Manayynda oqty myltyq, sayman alghan saqshylardy

shoqtay janghan janarymen «sabaydy».

Engezerdey esil bitim er túlghasyn enkeytpeydi tikteydi,

Taugha qarap týneredi ózin de sol taugha balap tize belin, býkpeydi.

Jalt qaraghan qarasymen, oqys jyldam qimylymen

tobyrlargha ýrkek ýrey jýkteydi,

Endi aldynghy uaqyttan  tek ólimnen basqa eshteme kýtpeydi.

 

Qalay meyili qarasanda temir qúrsau tor qaptaghan týnek týrme, abaqty,

Búl týnek, tor kókke shapshyp alasúrghan qansha arystan azamatty

týkke túrmas qanshyqtargha talatty.

Tau taghysy Ospannyn da jan jaghynan

jau itteri abalaydy jýzdi almas jaraqty,

Ne qylasyn qúdireti kýshti taghdyr búl kýndi de algha tartyp

has erlikti qanatty ghoy qanatty...

I

Qytaydyn bar armiyasyn bastaghan

Alysty da, jaqyndy da aqylymen, aylasymen jasqaghan

Bar edi bir generaly

qulyq, súmdyq jan úyasy, jәne sheshen, tas taban

Ospan jayly kóp estigen búryn sondy basqadan.

 

Alghashynda kózge ilmegen:

«Qazaqtyn az qaraqshysyn

qas qaghymda joyaa salam» - dep sheshken,

Qanshama myn әsker saylap:

«Qúrtyp kel» - dep jarlyq berip

talay ret uaqytqa shek kesken.

Ózi daghy talay barghan

Biraq ayla taba almaghan,

er Ospannyn qarasyn da kóre almaghan. Sodan son:

«Átten qolgha bir týsirsem» - dep tistenip

kóz kórmegen qazaq ermen ólgendeyin kektesken.

 

Sodan beri kóp uaqyt ótti jortyp

dýniyenin dýrlikpesin eskermey,

Búl general shydamady «OSPAN» - degen kóshke ermey.

«Ospan sóitti:

Jýz әskerdi, myn әskerdi, býkil býtin qosyndy da

týgin qoymay jaypap ketti...» kýnde estildi des bermey,

Qalatúghyn esh shara joq óshtenbey.

 

Osylaysha ol qanshama jyl qúrban shalyp qúr atyn,

Ózin ózi qorgha balap, ózin ózi basqa sabap úratyn.

Kýni boyy OSPAN dep ol aua jútyp,

al jatqanda OSPAN dep ol  basyn qoyyp jastyqqa,

Tan atqanda OSPAN dep ol

qara basqan óz týsinen  zәresi úshyp tóseginen túratyn.

Endi mine qúday berdi tau taghysyn kisendeuge

taghy da bir satqyn qazaq jol ashty,

Óitpegende batyr Ospan artyna ertip keter edi

barsha Qazaq alashty.

Onda sirә taudyn eli óz jaghyna shesher edi talasty,

Amal qansha Qytaylardyn aylasy men baghy asty

 

Sol general: «OSPAN QOLGhA TÝSTI» - degen

jaqsy habar kelgende,

Qoldy ayaqqa toqtamady

kóp baylanghan kónilinin búlty ashylyp shermende.

«Ózim baryp kórem - dedi, baryp «sәlem» berem - dedi,

batyr Ospan «jolaushylap» kelgende,

Ágәrәkim kórmey qalsam tynysh óle almaspyn men ólgende»

 

- dep habar sap bes qaruyn asynyp,

Er Ospangha kezdespekke ózi kelgen asyghyp.

Kele sala: «Aldyma ony ap kel dedi, jetektep,

Ol keshikpey menen shybyn janyn súrap

jalynghanyn kóresinder bas úryp...»

 

Jarlyq eki etilgen joq,

keshikken de joq әriyne uaqytty sanatyp,

Qanshama myn kópshilikti jinap qoyghan

aldyn ala jariyasyn taratyp.

Ýlken alan ortasyna qaruly әsker qorshap alyp keldi de,

Qúrsaulanghan er Ospandy otyrghyzdy

generaldyn qarsy aldynan qaratyp.

 

Sap-sarala sәndi bastyq

búrqyldatyp tarta otyryp shylymyn,

Sausaghymen taray túryp mandayyna entelegen túlymyn.

Tútqyn erdi bastan ayaq tintip shyqty kózimen,

Anyqtap bir almaq ýshin

búryn elden estip kelgen shala-sharpy úghymyn.

 

Auyzdardan auyzdargha jalghastyryp anyz etip

aytsa adamdar aitqanday-aq:

Anghal-sanghal alyp dene nar mýsin,

Ken pishilgen alyp túlgha kelbet pishin -

pash etkendey kóshpendi eldin ata baba arghysyn.

Qar boratqan týksiyinki qalyn qabaq

adam jetpes búlt ýirilgen qarly shyn.

Otyrysy, oqys shashpan qozghalysy -

jyrtqysh taymas ash qyranday ayqastyrghan shalghysyn.

Sosyn baryp kózin tiktep qarap edi tau úlynyn kózine,

Ol da tura tese qarap otyr eken ózine.

Kózderine kózi týsip ketken kezde

selk etkendey shoshyp qaldy general,

Qarsylastyn janarynan

eshqashanda qaytpaytúghyn ótkirlikti sezine.

 

Birden qarsy kep qalghan son

tez taysaqtap kete almady qytay jigit synaptay,

Kóp aldynda az múz ghana telmiristi namys tuyn qúlatpay.

Biraq, biraq

Qarsy aldynan tike salghan

jan shoshyrlyq qantalaghan eki kóz,

Onyn túla boyyn órtep bara jatty  shydatpay...

 

Jan shoshyrlyq qantalaghan sol eki kóz iship jeydi

has dyraumen qaq mandaydan úrghanday,

Teren, túnyq, kómir qara -

qarsy aldynnan qarap túryp qaterli tor qúrghanday.

Nege bolsa dayyn alghyr onysyn esh jasyrmay,

«Kel ekeumiz sayysayyq, taytalasqa týseyik» - dep túrghanday.

 

Búdan arghy taytalasqa qarsy túru qoldan keler is emesin týsindi,

Týsindi de kózin jyldam basqa jaqqa ala qashty

qaysarlyqtyn qúsyn boydan úshyrdy.

Ishtey sheksiz tamashalap tanyrqady

órt pen tastan jaratylghan tanghajayyp mýsindi,

Rәsimiy eki ýsh súraq úsyndy:

«Kimsin - dedi, ne qylmyspen keldin» - dedi

zili sóngen aybarmenen aqyrdy,

«Jauap ber» - dep qolyndaghy tapanshasyn

shoshandatty sús kórsetip batyldy.

Sosyn taghy eskertti oghan:

«Eger bizge óz erkinmen basyndy iyip

qyzmet etsen jәne erlik kórsetsen,

Ýlken syilyq beriledi, qolbasshy bop saylanasyn.

Búl әriyne saghan bergen zor mýmkindik aqyrghy.

 

Kәzir maghan jauabyndy ayt oy jibermey basqagha,

Sózin maghan únar bolsyn,

onda qysta kók baldyrghan gýl egesin tasqa da.

Eger sózin únamasa jәne menin aytqanyma kónbey jatsan

osy alanda, osy halyq aldynda,

Erten týste atylasyn. Al kәnekiy sóile» - dedi,

múrtyn sipap keude kerip mastana

 

Sonda ghana batyr Ospan orynynan kóterildi

manghazdana kóz jiberip alysqa,

Ashu, yzy jәne mysqyl tebindegen

ón kelbeti bekingendey úzaq úly jarysqa.

Alan toly kóp qalayyq tym tyrys bop ishke tartyp demderin,

Qarap túrdy alyp túlgha arysqa.

 

Manghaz batyr az túrdy da najaghayday jalt búryldy

masattana saual qoyghan dúshpangha,

Ór minezin toghystyryp sabyr salmaq ústamgha:

«Ói, aqymaq, ne dep túrsyn sandalyp,

Tanymasan Qazaq degen bir halyq bar - ór halyq

Ólse daghy ol bas iymeydi sen syqyldy tyshqangha.

Sol biyikten kóterilgen men kókbóri Ospan degen erlikpin,

Jýzi dep bil órttiliktin, órliktin.

Kóp dúshpangha qolym tiydi, oghym tiydi tar jolynda tendiktin,

Narqy osynday, parqy osynday bop keledi erteni asqaq eldiktin.

Qylmysym sol:

Janynan da, arynan da biyik qoyyp as qamyn,

Álin bilmey jayyn elge qol kótergen shapyrlardyn

qanyn suday shashqanym,

Laylamay tazalyqtyn, úlylyqtyn bastauyn,

Biyikterden asqanym.

Sendey sayqal qaydan úqsyn

onday asqar asqaqtyqtyn astaryn.

Jәne taghy ne dedin sen:

«Eger bizge basyndy iyip erlik etsen syilyq berem» - dedin be,

«Al óitpesen atylasyn teginde...»

Ói bayqús - ay ólim degen sender ýshin qorqynysh ә,

al biz ýshin oyynshyq,

Kók taghysy qyran býrkit

inge kirip kýn kórmeydi, kóz júmady kóginde.

 

OSPAN degen - ordaly eldin qolgha ústaghan

qynaby joq qylyshy,

Ol iyilse el synady, shayqalady yrysy.

Óitip myna túghyrly eldi

tútqyn etip satqyn ómir keshkenshe,

Túlpar keudem oqty myltyq auyzyna

qarsy túryp tamamdalsyn, dúrysy.

Erlik degen dúshpanyna bas iiuden bastalad dep

qanday әken núsqady,

Sen jaqsylap úq mynany

bizder sirә jalghamaymyz jamaugha әkep qysqany.

Taudyn eli taugha ghana bas iyedi,

tileydi olar qúzar biyik úshpany,

Qatyndargha qatyn bolyp jaryq kóru

sen sekildi sýmelektin ústamy.

Ólimmenen tausylmaydy

batyrlardyn mandaydaghy baq keni,

Has qyrannyn qanatyna tarlyq eter

jaymashuaq jat kógi.

Batyr bolsan qolymdy shesh qylysh ústat

jekpe jekte basyndy ber erlikpen,

Oghan dәtin jetpeydi eken qymsynbaymyn

qarsy aldymnan qarap túryp at meni.

Áy bilmeymin oghan daghy dәtin jetpes

sende jalyn kórinbeydi aq almastay jarqyldar,

Onday jalyn sende bolar jóni de joq

әlmisaqtan taban jalap tamaq tabar saltyn bar.

Qol ayaghym baylauynda

qol, tizendi qaltyratyp atsan mýmkin kóz júmyp,

Menin erlik erkindigim kýnde senin týsinde kep

tyshqan alghan mysyqtay bop alqymdar.

Boldy menin sózim bitti,  ne qylasyn qylaryndy qyla ber,

Jýz jyl mýmkin ótse daghy meni úmyt qyp óshirmeydi

altyn Altay qyrqasy men qúba bel.

El basyna onaylyqpen baq qonbaydy

esilderi janyn pida etpese,

El jeri ýshin janyn qighan qyrshyndaryn

mәngi baqiy qúrmetteumen tynady el»

 

Osylay dep batyr jigit aitar sózin aytyp әbden bolghasyn,

Qarsy qarap kýlimdedi, basyn shayqap mýsirkedi qol basyn.

Sosyn sona-au múnar túnghan

kók aspangha úzaq qarap kýrsindi de búrylyp,

Shynjyr kisen qúrsaulyryn sýiretip ap jýre berdi

jau ishine qaldyrghanday joldasyn.

 

Kópti kórgen әkki bastyq qozghalmady, týk demedi

ashulanyp airylmady narqynan,

Ospan batyr kóz aldynda

úzap bara jatty aynymay batyrlyqtyn shartynan.

Arlan tóbet kók bórige alys shetten abalaghan

itterindey auyldyn,

Jan jaghynan

myltyq sayman qarularyn shoshandatyp

bir top saqshy erip ketti artynan.

 

Qytay sardar bólmesine kelgen son da kóp otyrdy sarylyp,

Jaltarmaytyn qaysarlyqty jauyp qoyyp jaysandyqqa, salynyp.

Qúlaghynan óshpey qoydy әlgindegi kekke toly ashy shyndyq taby nyq,

Kóz aldynan ketpey qoydy

ólimnen de taysalmaytyn taugha tartqan taghylyq.

 

Ol oilady:

«Áy adamzat bizder nege osyghúrsha jaulasamyz tistesip,

Aqyl oydyn talghamyn da ary ketken aram tamaq kýsh kesip.

Ardyn tuy sekildengen әlgi batyr azamatta

alty atamnyn qandy qúny ketken joq,

Ne jetpeydi aghamday ghyp artyna erip aralassam ishtesip.

 

Ol da erten atylady,

men de bir kýn oqty myltyq auyzynda jan berem,

Osylaysha jalghasady

jalghan namys tamaqtanyp tan atyrar qanmenen.

Menin de әlgi qúrsaulanghan has batyrdan ayyrmam ne

quyrshaqpyn kýn ótkizgen jarlyqpen,

Amal qansha qoldan kelse erkin berip:

«Asqar biyik taularynda

Arqar, Kiyik sekildenip oynaq salyp qal» der em.

Ne shara bar onda erten men túramyn dar aghashtyn astynda,

Jan beruge bolar edi qoldan kelmes bógeu salu

qynyr qisyq «SAYaSAT» dep atalatyn tasqyngha.

Endi senin kelbetindi kóruge de menin dәtim jeter emes

qúday jazsa o jalghanda dotasarmyz armansyz,

Jolyn bolsyn has túlgha»

 

- dep kýbirlep taghy biraz otyrdy da:

«KELINDER» dep dauystady,

keldi jetip jarlyq kýtken jaqyndar,

«Bylay bolsyn - dedi, sardar:

Álgi qazaq batyrynda menin bólek qaqym bar.

Tilese eger mayly tamaq et berinder,

tynysh úiqtap shyqsyn býgin manayyna barmandar,

Erten týste sauyt sayman kiyindirip,

qaru jaraq asyndyryp jalghyz oqpen atyndar»

 

(kýbirledi: Qoldan kelgen bar kómegim osy boldy

dәtke quat dәri bolyp kónilimde saqtalsyn,

Dәrmensizdik dәu basyma qúlama shyn shatqalsyn.

Qandy tariyh qas qaghymnyn qaltarysyn qate qylmay qattarsyn,

Taudyn taghy tarlan úly tary ómirden batyrlyqpen attansyn)

 

- dedi bastyq jalandaghan jarlyq ary jalghasty da jymdasty,

Ór Altaydyn ór shyndaryn artqa tastap kýlimdegen kýn qashty.

Aynalany týnektenip týn basty.

Múnar túnghan qúm tóbeler

myn jyl búryn jer bop ketken molalarmen múndasty.

(Jalghasy bar)

Abai.kz