Osydan birer jyl búryn qazaqtildiler men orystildilerding arasynda memlekettik til turaly zangha qatysty aqparattyq shayqas bolghan edi. Áli qabyldanbaghan zangha bola orystildi aghayyndar óre týregelip, júdyryqtay júmylyp, ministrlikti qorqytyp, ýrkitip, memlekettik tildi ýirenuge uaqyt súrap, qatty narazylyq bildirdi. Shyny kerek, atalghan jayt qazaqtildilerding әlsizdigin әshkerelep berdi. Mәdeniyet ministrligi «2013 jyldan bastap barlyq is-qaghazdar qazaq tiline kóshiriledi» degen bolatyn. Hosh deyik, 2013 jyldyng besinshi aiyn ótkerip jatyrmyz. Ministrlik orystyng ashu-yzasynan seskengen siyaqty, bergen uәdelerining oryndalyp jatqanyn bayqalmaydy.

Ministrlikti  qogham qoldauy kerek

Osydan birer jyl búryn qazaqtildiler men orystildilerding arasynda memlekettik til turaly zangha qatysty aqparattyq shayqas bolghan edi. Áli qabyldanbaghan zangha bola orystildi aghayyndar óre týregelip, júdyryqtay júmylyp, ministrlikti qorqytyp, ýrkitip, memlekettik tildi ýirenuge uaqyt súrap, qatty narazylyq bildirdi. Shyny kerek, atalghan jayt qazaqtildilerding әlsizdigin әshkerelep berdi. Mәdeniyet ministrligi «2013 jyldan bastap barlyq is-qaghazdar qazaq tiline kóshiriledi» degen bolatyn. Hosh deyik, 2013 jyldyng besinshi aiyn ótkerip jatyrmyz. Ministrlik orystyng ashu-yzasynan seskengen siyaqty, bergen uәdelerining oryndalyp jatqanyn bayqalmaydy.

Ministrlikti  qogham qoldauy kerek

Esterinizde bolsa, Mәdeniyet ministrligi iygi bastama kóterip, «QR-nyng keybir zannamalyq aktilerine memlekettik til sayasaty mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» zang jobasyn qabyldamaqshy bolyp jýrgende orystildilerding qatty qarsylyghyna úshyrady. Zang boyynsha 2013 jyldyng qantarynan bastap, memlekettik qyzmetke qabyldau turaly ótinish tek qazaq tilinde toltyrylyp әri osy jyldan bastap memlekettik organdar men jekemenshik mekemelerde is-qaghazdary tek qazaq tilinde jýrgizilip, memlekettik qyzmetkerler men poliyseylerdi, әskeriyler men sot oryndaushylaryn, múghalimder men dәrigerlerdi basqa da budjettik sala qyzmetkerlerin jәne memleketting qatysy bar kompaniya qyzmetkerleri qazaq tilinde sóileuge mindettemek bolghan edi. Alayda, BAQ-ghy u-shudan son, Mәdeniyet ministrligining qarqyny su sepkendey basyldy. Keyinnen  ministrlikting jauapty hatshysy Janna Qúrmanghaliyeva: «Songhy uaqytta til turaly zang jobasyna qatysty kóptegen mәseleler tuyndap otyr. Toqtala ketetin jayt, internet-resurstardyng birinde internette silteme jasalyp jýrgen zang jobasy Ýkimet pen Parlamentke úsynylatyn songhy núsqa emes. Búl barlyq memlekettik organdargha, qoghamdyq birlestikterge joldanghan zang jobasynyng qarapayym júmys mәtini ghana. Búl mәtin Ádilet ministrligining vedomstvoaralyq komissiyasynan da ótken joq» - dep kesip aitqan edi. Al, QR mәdeniyet viyse-ministri Ghaziz Telebaev: «Búl әli kýnge deyin dayyn joba emes. Áytse de zang jobasy qabyldanady jәne onyng konsepsiyasy ózgermeydi. Óitkeni, atalghan zannyng qajettiligi bәrimizge ayan. Tilge qajettilik tudyru maqsatyna biz osyghan jetuimiz kerek... Zang jobasyna qarsy shyqqandargha týsindire aituymyz kerek. Mening týsinbeytinim, sayttaghy qazaq azamattary nege olargha úrsyp, yaky qarsy shyghyp emes, jay ghana týsindirip aitpaydy. Elimizde «kópúlttylyqtan» keyin eng kóp «týsindirilgen» mәsele qazaq tilining auyr hal-ahualy ekeni eki bastan ayan. Endigi kezekte ony myjy beruding esh qajeti joq» - deydi de, Resey men Latviyanyn, Moldova men Estoniyanyn, Gruziya men Qyrghyz Respublikasynyng tilge baylanysty zanynan ýzindi keltirip: «Biz janadan velosiyped oilap tauyp otyrghan joqpyz», - degen tújyrymgha keledi. Alayda, velosiyped oilap tabu bylay túrsyn, sol ózge elderding tәjiriybesine sýienip jasalghan zang konstitutsiyamygha sol boyy engizilmey qaldy. Basty sebep, orystildilerding basymdylyghyna kelip tireledi. Rasynda, óz elimizde ózimizding qúqyghymyzdy taptatyp qoya bermekpiz be?

«Qazaqstan Respublikasynyng keybir zannamalyq aktilerine memlekettik til sayasaty mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» zang jobasyn qoldauda bizge birlik jetpegen ras. Birer gazetterding betinde orystildilerge qarsy jauap retinde maqalalar jariyalanghanymen, olardyng әrqaysysy әrtýrli dengeyde bolyp, birlestikteri bayqalmady.  Ókinishke qaray, internet-forumdaghy jan alysyp, jan berisken soghysta qazaq tilinen góri orys tili ýstem týsedi. Mәdeniyet ministrligining mamandary әzirlegen zang jobasyna orys tildilerding osqyryna qarauy biylikting berekesizdiginen bolyp otyrghandyghy da jasyryn emes. Jiyrma jyldan astam uaqytta últtyng eng basty mәselesi - tildi mәselesin sheshe almay jaltaqtauymyz osyghan dәlel. Ózgelerding qit etse úlarday shulap sala beruine, eng aldymen, ózimiz de kinәlimiz. Biylik óz aldyna bir basqa, biylikting istey almaghanyn halyq bolyp júmyla isteuimizge de bolar edi.

Kezekti bir súhbatynda jauapty hatshy Janna Qúrmanghaliyeva: «Ziyaly qauym jәne últtyq úiymdargha, sonday-aq qazaq tilining soyylyn soghyp jýrgen jastarymyzgha aitar bir nazym bar. Memlekettik tilge kelgende eng birinishi biylikti synaymyz, zarlaymyz, jylaymyz. Jiyrma jyldan astam uaqytta tilimizding kósegesi kógermedi dep. Áytse de ashyq pikir talasta orystildilerding týsinbegen jerlerin týsindirip, úqpaghan jerlerin úqtyrugha biylikti synaytyn qauym barmaydy. Osy bes kýnning ishinde orystildi internet-resurstarda bes mynnan astam pikir bildirildi. Bizding birde bir qazaqtildi BAQ auzyn ashqan joq. Ne búrys nemese dúrys degen joq. Syn kózimen tasadan «Mәdeniyet minstrligi ne isteydi eken» dep qarap otyrdy» - deydi. Rasynda, jauapty hatshynyng sózining jany bar. Biz jappay, bir auyzdan memlekettik tilge qatysty zandy qoldaghanda, bәrimiz birdey BAQ-ta pikir bildirgende, mýmkin zang qabyldanar ma edi?

Biyldan bastap barlyq is-qaghazdar qazaq tiline kóshirilui mýmkin edi. Degenmen, osylaysha orystildilerding ýlken qarsylyghyna úshyrap, zang jobasy sol boyy qalyp qoydy. Resmy mәlimetterge sýiensek, memlekettik organdarda resmy tilding qoldanyluy sol bayaghy 80-90 payyz bolsa, memlekettik tilding qoldanu ayasy nebәri 10-20 payyzdy ghana qúrap túr. Al, keybir shendilerimiz memlekettik tilde is-qaghazdardyng jýrgizilui 40%-gha jetkenin aitady. Alayda, búl naqty emes. Eldegi memlekettik tilge baylanysty berekesizdikti seyiltu ýshin búl mәlimetti jalghan jariyalay saluy mýmkin.

Zannyng qabyldanbauy ýshin orystildiler ne istedi?

Orystildiler ózderining birlikterining qanshalyqty myghym ekenin kórsetip berdi. Internet-portaldar bylay túrsyn, basylymdarynyng ózi búl mәseleni shet qaldyrghan joq. Eng aldymen,  olar BAQ pen ghalamtor betterindegi «Qazaqstan Respublikasynyng keybir zannamalyq aktilerine memlekettik til sayasaty mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» zang jobasyna qatysty qyzu pikirtalasty tughyzdy. Orystildi BAQ-tyng kóptigin eskerip, barlyghy bir auyzdan oghan qarsy shyqty. Ásirese, baspasóz betterinde bir kisidey birlik tanytyp, qoghamdyq komissiya qolyndaghy búl zang jobasyna belsendi qarsylyq kórsetti. Búl taqyryptaghy jariyalanymdardyng astarynan mәseleni sheshuding jolyn izdeu emes, týrli batyl talaptarmen resmy organdargha qysym kórsetushilik anyq bayqaldy. Mәdeniyet ministrligining abdyrap qaluy da, sol qysymnyng kesiri. Aqyry, sol qysymnyng kesirinen zandy qabyldatpay qoydy emes pe?

Olar orys tilining qamy ýshin «elden kóship ketemiz» deuden de tayynbady. Ministrlikting qolynda túrghan zang jobasyn «Qazaqtandyru turaly» zang dep atap, «búl zang orystardy Qazaqstannan Reseyge yghysugha mәjbýrleydi» dep jazdy «Ruskiy miyr» portalyndaghy maqalasynda Anna Rogachyova. Sonday-aq, avtor qazaqstandyqtardyng arasynda memlekettik tildi paydalanushylardyng ýles salmaghy 20 payyzgha jetpeytindigi jóninde jalghan aqparat oilap tabady. Yaghni, olar orys tilin qorghauy ýshin jalghan, ótirik aqparat beruden de bas tartpaydy.

Qazaqstannyng memlekettik til mәselesi otandyq BAQ-ty bylay qoyghanda, kórshi Reseydi de qatty alandatty. «Orystardy diskriminasiyalau Qazaqstannyng memlekettik sayasatyna ainalyp bara ma?» degen taqyryppen dabyl qaqqan edi reseylik Km.ru portaly. «Qazaqtar dayyndap jatqan zang jobasy boyynsha, kez kelgen balabaqsha men oqu ornynda qazaqtildi toptardyng ýles salmaghy 50 payyzdan kem bolmauy kerek» degen tirkeske shýiligedi. Osy kýnge deyin «biz kenestik zamanda tughan adamdarmyz, endi bizdi qazaqsha sóiletu mýmkin emes» dep uәj aitushylardyng balasyn da memlekettik tilden alshaq ústaudy kózdeuin memlekettik sayasatqa qarsy shyghu dep qana baghalaugha bolady. Reseylik basylymdardan búl taqyrypty Ria Novosti, Lenta ru, Rosbalt jәne taghy basqa bedeldi sayttar men merzimdi basylymdar jarysa jazdy. Qazaqstandyq aqparat alanynyng Reseyge jәne orystildi qauymgha tәueldiligi basym ekenin eskerip, til turaly zang jobasyndaghy jaghymdy ózgeristerding bolmauyn sol kezding ózinde sezgen edik.

Orystildilerding arandatushy jazarmandary el ishindegi arandatularymen Qazaqstandy Reseymen de shaghystyraugha bardy. Kez kelgen mәselede týrli kózqaras bolady. Alayda, orystildi BAQ-tardyng barlyghynyng birdey qasang qarsylyq kórsetui bizding ashuymyzgha tiygeni anyq. Sol sebepti, kóp til janashyrlary naqty derektermen emes, emosiyagha boy aldyrghan materialdar jazdy. Onyng ýstine mysqyl men mazaq pikir aralasqan orystildi pikirlerding emin-erkin jariyalanuy tipti  yzamyzdy keltirdi. Múnyng bәri qazaqtildi BAQ-tyn, til janashyrlarynyng әlsizdigin anyq bayqatty.

Mәdeniyet minstrligi memlekettik til mәselesinde osylaysha eki ottyng arasynda qaldy. Áriyne, ministrlik zang jýzinde basym týsken toptyng nemese kópshilikting talabyn oryndaytyny belgili. Orystildiler memlekettik tildi ýirenu ýshin taghy ondaghan jyldar kerek ekenin aitady. Olardyng búl talabyn eskersek, memlekettik tilding mәselesi 2020 emes, 2050 jylgha deyin sozylatyn sekildi. Biraq, biz búghan jol bermeuimiz kerek. Zang shenberinen shyqpay, memlekettik tildi elimizdegi әrbir azamat bilu kerek ekenin talap etuimiz qajet. Eng bastysy, bizge bir auyzdan birlese sóz aitatyn «birlikti» nyghaytu asa qajet.

Abai.kz