Qara basynan últ mýddesin joghary qoyghan halqymyzdyng birtuar perzenti Ahannyng (Ahmet Baytúrsynúly) ataghynyng ózi atan týiegi jýk emes pe? Ol últ-azattyq qozghalystyng kósemi, Alash partiyasynyn, «Alashorda» últtyq kenesinin, «Alashorda» ýkimetining negizin qalaushy, kórnekti memleket jәne qogham qayratkeri, lingvist, týrkitanushy, әdebiyettanushy ghalym, aqyn, audarmashy, «Qazaq» gazetining (1913-1918) úiymdastyrushysy әri bas redaktory, stalindik qughyn-sýrginning qúrbany boldy. Onyng túlghasy, qyzmeti, últ qamy ýshin kýreskerligi, dinge, dilge degen janashyrlyghy -  bilgenge - marjan, bilmeske - arzan.

31 mamyr - sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni qarsanynda Ahmet Baytúrsynúlynyng jan-dýniyesine, óresi men ósiyetine az-kem ýnilip kórgen edik. Últ janashyrynyng shygharmalaryndaghy qadau-qadau oi-pikirlerge, jyldar ótse de mәni men manyzyn joymaghan «Qazaq» gazetinde kótergen últtyq mәselelerge qayta soghyp, qúndy jazbalardy paraqtadyq. Atanyng aitary kóp.

- Últ qamyn uayymdaghan adam elding týzelgenin qalaydy. Biz eng aldymen isti neden bastauymyz qajet?

- Biz әueli eldi týzetudi bala oqytu isin týzetuden bastauymyz kerek. Nege desek, bolystyq ta, biylik te, halyqtyq ta oqumen týzeledi... Qazaq ishindegi neshe týrli kemshilikting kóbi týzelgende, oqu isimen týzeledi.

Qara basynan últ mýddesin joghary qoyghan halqymyzdyng birtuar perzenti Ahannyng (Ahmet Baytúrsynúly) ataghynyng ózi atan týiegi jýk emes pe? Ol últ-azattyq qozghalystyng kósemi, Alash partiyasynyn, «Alashorda» últtyq kenesinin, «Alashorda» ýkimetining negizin qalaushy, kórnekti memleket jәne qogham qayratkeri, lingvist, týrkitanushy, әdebiyettanushy ghalym, aqyn, audarmashy, «Qazaq» gazetining (1913-1918) úiymdastyrushysy әri bas redaktory, stalindik qughyn-sýrginning qúrbany boldy. Onyng túlghasy, qyzmeti, últ qamy ýshin kýreskerligi, dinge, dilge degen janashyrlyghy -  bilgenge - marjan, bilmeske - arzan.

31 mamyr - sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni qarsanynda Ahmet Baytúrsynúlynyng jan-dýniyesine, óresi men ósiyetine az-kem ýnilip kórgen edik. Últ janashyrynyng shygharmalaryndaghy qadau-qadau oi-pikirlerge, jyldar ótse de mәni men manyzyn joymaghan «Qazaq» gazetinde kótergen últtyq mәselelerge qayta soghyp, qúndy jazbalardy paraqtadyq. Atanyng aitary kóp.

- Últ qamyn uayymdaghan adam elding týzelgenin qalaydy. Biz eng aldymen isti neden bastauymyz qajet?

- Biz әueli eldi týzetudi bala oqytu isin týzetuden bastauymyz kerek. Nege desek, bolystyq ta, biylik te, halyqtyq ta oqumen týzeledi... Qazaq ishindegi neshe týrli kemshilikting kóbi týzelgende, oqu isimen týzeledi.

Balam degen júrty bolmasa, júrtym deytin bala qaydan shyqsyn. Balany úlsha tәrbiyelesen, úl bolmaqshy. Qúlsha tәrbiyelesen, qúl bolmaqshy. Moyyndaghy boryshty bilu - bilim isi, boryshty tóleu - adamshylyq isi.

Bir nәrseni istegende, sol isti istey biletin adam istese, shapshang da, jaqsy da isteydi. Búl jalghyz qol isi emes. My isinde de solay...

Búl kýndegi ýlkenderding kóbi bizding janalyq isimizdi jatyrqap, janalyq pikirimizdi týsinbey, aitqanymyzdy tyndamay, istegenimizge qosylmay otyr. Olar ótip, keyingi jastardyng da zamany jeter. Janalyqqa jastar moynyn búryp, qayyrylar, qalyq týzeluining ýmiti - jastarda. Sondyqtan jastardyng qalay oqyp, qalay tәrbiyelenui - bәrinen búryn eskirip, bәrinen joghary qoyylatyn júmys.

- Sóz jauapkershiligin arqalaghan jazushy qanday bolu kerek?

- Sóz jazatyn adam әri jazushy, әri synshy bolargha kerek. Sózding shyrayly, ajarly boluyna oidyng sheberligi kerek. Únamdy, oryndy, dәmdi boluyna synshyldyq kerek. Maghynaly, manyzdy boluyna bilim kerek.

- Osy rette Sizden súraghymyz kelgeni: sóz asyly degen ne?

- Sózding asyl boluy - únauymen. Sóz kónilge sipat jaghynyng kórkemdigimen, sóz maghyna jaghynyng kýshtiligimen jaghady. Sóz kórkemdigi әuezining әdemiligi men kestesining kelisti boluynan tabylady.

Sózding asyl bolatyn syryn bilgen adam sózdi synay biledi. Jýirik attyng belgili sipattary siyaqty asyl sózde de belgili sipattar bolady. Sóz sol sipattaryn dúrys kórsetumen asyl bolyp shyghady. Asyl sózding sipattaryn bilu tyndaushygha da qajet. Aytushy da, tyndaushy da sózdi talghaytyn boldy.

Daryndy sóz adamnyng oiyna óng beredi, kóniline kýy týsiredi...

- Jasyryp-jabary joq, bizder kóbine-kóp Abay atanyng sózin týsine bermeymiz? Búl bizding óremizding tómendiginen be, әlde Abaydyng tym terennen qalam terbeuinen be?

- Haqiqatty tanugha, terennen sóileuge boyyna bitken zerektikting ýstine Abay әr týrli Europa bilim iyelerining kitaptaryn kóp oqyghan... Sondyqtan Abaydyng tereng pikirli sózderin qarapayym júrttyng kóbi úgha almay, auyrsynady. Abaydyng sózin myng qaytara oqyp jattap alyp jýrgen adamdardyng da Abaydyng keybir ólenderining maghynasyna týsinip jetpey jýrgenderin bayqaghanym bar. Tipti «Osynyng maghynasy ne?» dep súraghandary da bar. Sol ólendi alyp qarasaq, aitylghan pikirde, aituynda esh kemshilik joq. Týsine almasa, ol kemshilik oqushyda...

Oghan oqushy týsinbese, ol Abaydyng ýzdik, ilgeri ketip, oqushylary shanyna ere almaghanyn kórsetedi. Abaydy qazaq balasy tegis tanyp, tegis bilui kerek.

- Sizdinshe, ar-namys, úyat syndy adamdyq qasiyetterding ólshemi qanday?

- Oq tiyip on ýshimde oy týsirip,

Bitpegen jýregimde bar bir jaram.

Aldanyp tamaghyma ony úmytsam,

Bolghanday jegenimning bәri haram.

Adamnan tuyp, adam isin etpey,

Úyalmay ne betimmen kórge baram?..

- Osy kýnde qazaqty asyl dini - Islamnan bezdirgisi keletinder bar. Siz ne deysiz?

- Qazaq dinge nashar kýiden ótken, endi qazaqty basqa dinge audaramyn deu qúr әureshildik. Qazaqty dininen aiyrugha bolmasa, jazuynan da aiyru bolmaytyn júmys. Dinmen baylasqan jazu din joghalmay, joghalmaydy...

- Biz keyde jeke basqa, mýddege kelgende, óz maqsatamyzdy oilaghanda, júrt júmysyn, halyq qyzmetin, últ qamyn shetke syryp, el, úrpaq aldyndaghy amanatty hәm jauapkershilikti sezinbey jatamyz. Últqa degen janashyrlyqqa nemqúrayly qarap jýrgen myna bizderge, úrpaqqa nendey ósiyet yaky aqyl-kenes aitasyz?

- Halyqtyng isi mashinanyng tetigi emes, búrap qalsa, basqa jónge týsetin. Júrt júmysy - qúmyrsqanyng iyleuindey júmys siyaqty. Qúmyrsqasha jabyla tynbay istesek ónedi. Biri ony, biri múny istep, iyleude qarap túrghan qúmyrsqa bolmaydy. Júrt júmysyn da solay istese, algha basady. Ár qúmyrsqa bәrine kerek iyleuding ósui ýshin kýshi jetip kótergen shópshegin aparyp salady. Últyn kerek qylyp, qalyqqa qyzmet etemin degen qazaq balalary qazaq júmysyna qolynan kelgeninshe qarap túrmay kirisip istey berse, últ júmysy úlghayyp, tolyqpaqshy.

- Qazaq eline ne qajet? El bolyp qalu ýshin ne kerek?

- Júrtqa keregin biletinder kóp, isteytinder az. Bilushilerimiz bilgenimen qoymay, isteuge kirisse eken. Bilushilerimiz isteushi bolsa, olardy kórip, ózgeler de ister edi. Sóitip, kósemder kóbeyse, erushiler de kóbeyer edi.

Qazaq keregining kóbi әrkimge-aq maghlúm ghoy: biz keyin qalghan qalyq, algha basyp, júrt qataryna kiru kerek. Basqadan kem bolmas ýshin, biz bilimdi, bay hәm kýshti boluymyz kerek. Bilimdi bolugha - oqu kerek. Bay bolugha - kәsip kerek. Kýshti bolugha - birlik kerek. Osy kerekterding jolynda júmys isteu kerek.

- Demek, biz isti ózgeden talap etpey, ózimizden bastauymyz kerek deysiz ghoy?

- Ghamalyndy týzet, týzemesen, eshkimge kinә qoyma! Beti jamannyng ainagha ókpeleui jón be? Talap joq, ýmiti mol bir halyqpyz... Enbeksiz egin shyqpaydy, terlesen, tering tegin qalmaydy. Telmirip alghan tengeden, ter sinirgen tiyn júghymdy... Ózimizge ókpelemesek, ózgege ókpeler bet joq. Niyeti jamannyng Allagha ókpeleui jón be?»

- Alashqa aitarynyz bolsa...

- Qazaqtyng bas adamdary! Áueli sizder adaspanyzdar, adaspas ýshin aqyldasyp, oilanyp, yntymaqpen is qylyndar. Alashqa aty shyqqan adamdar! Kósemdikterindi adaspay, týzu istender. Sender adassandar, arttarynnan alash adasady. Arttarynnan ergenderding obal-sauabyna sizder qalasyzdar.

Ahang aitqan asyl sózder

■ Halyq túr Qúdaydan song saghan senip...

■ Jigitter bile bilsen, anang - halyq,

Keliniz ana sýtin adaldalyq.

■ Jigitter, jalghyz-jalghyz attanbalyq,

Bizderdi halyq bayghús kózim dedi,

Halyqtyn, kel, shyghalyq ýmitinen.

Últ janashyrynyng shygharmashylyghymen syrlasqan

Aghabek QONARBAYÚLY

QMDB-nyng baspasóz hatshysy

Abai.kz