Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Janalyqtar 5443 0 pikir 17 Shilde, 2013 saghat 18:14

Lira Qonys. Murakamy fenomeni

Qara qalamnyng kiyesi aghylshyn men nemisten, orys pen jóitten mәngi kóshpek emes dep kim kesim aitady. Órkeniyetke jantalasyp úmtylghan ozyq damudyng әseri me әlem shyghysty jer jaratylghaly beri oqyp kele jatsa da, sonyng ishinde japon jazushylarynyng kitaptaryn qaytara janygha paraqtay bastaghan. Runoske Akutagava, Yasunary Kavabata, Yukio Misima, Kendzaburo Oe, Kendzy Nakagamy shygharmalarynan son, ghalamdyq «Murakamy fenomenin» qalyptastyrghan Harukiy...
Murakamy fenomeninin» basty ghajayyby – geografiyalyq shalymy, Aziyalyq tanym aqiqatyn mýldem basqasha týsindirui, shygharmalaryna oqyrman qay tilde kóz jýgirtse de japonsha oqyp otyrghanday әserde qalatyny, kitaptarynyng múqabasynyng ózinen dәstýrli japon mәdeniyetining móri anyq tanylatyny. Tuyndysy qay tilge audarylsa da qazir AQSh-ta túratyn Haruky myrzamen edenge tóselgen jalang dzabuton ýstinde otyryp erkin әngimeleskendey kýige týsiretini bar.
Murakamy fenomenining tamashasy - japon mәdeniyetin әlemdik órkeniyetpen baylanystyruynda, sәikestendiruinde.
Murakamy fenomenining keremeti - әlem oqyrmanyn japon әdebiyetine beyimdeuimen, әlemdik kitaphanagha japon jazushylaryn tartudan kórinedi.
Murakamy fenomenining ereksheligi – kópsalalyghymen tanqaldyruynda. Haruky jalghyz jazushylyq daryn iyesi ghana degenge til bara ma: Ol sheber rejisser - oqyrmandy shygharmalaryna ýnildirip-aq tamasha kinolar kórsete alady.

Qara qalamnyng kiyesi aghylshyn men nemisten, orys pen jóitten mәngi kóshpek emes dep kim kesim aitady. Órkeniyetke jantalasyp úmtylghan ozyq damudyng әseri me әlem shyghysty jer jaratylghaly beri oqyp kele jatsa da, sonyng ishinde japon jazushylarynyng kitaptaryn qaytara janygha paraqtay bastaghan. Runoske Akutagava, Yasunary Kavabata, Yukio Misima, Kendzaburo Oe, Kendzy Nakagamy shygharmalarynan son, ghalamdyq «Murakamy fenomenin» qalyptastyrghan Harukiy...
Murakamy fenomeninin» basty ghajayyby – geografiyalyq shalymy, Aziyalyq tanym aqiqatyn mýldem basqasha týsindirui, shygharmalaryna oqyrman qay tilde kóz jýgirtse de japonsha oqyp otyrghanday әserde qalatyny, kitaptarynyng múqabasynyng ózinen dәstýrli japon mәdeniyetining móri anyq tanylatyny. Tuyndysy qay tilge audarylsa da qazir AQSh-ta túratyn Haruky myrzamen edenge tóselgen jalang dzabuton ýstinde otyryp erkin әngimeleskendey kýige týsiretini bar.
Murakamy fenomenining tamashasy - japon mәdeniyetin әlemdik órkeniyetpen baylanystyruynda, sәikestendiruinde.
Murakamy fenomenining keremeti - әlem oqyrmanyn japon әdebiyetine beyimdeuimen, әlemdik kitaphanagha japon jazushylaryn tartudan kórinedi.
Murakamy fenomenining ereksheligi – kópsalalyghymen tanqaldyruynda. Haruky jalghyz jazushylyq daryn iyesi ghana degenge til bara ma: Ol sheber rejisser - oqyrmandy shygharmalaryna ýnildirip-aq tamasha kinolar kórsete alady.
Ol suretshi: kitaptaghy japondyq naqyshtaghy boyaulardy aitpay-aq qoyghanym dúrys, bastysy ol oqyrmandy keyipkerine ainaldyratyn qylqalamshy. Ony oqyp bitken son, ózinizding bambukten nemese sabannan tigilgen jazdyq ayaq kiyim kiyip, jaydary jymiyp otyrghanynyzdy bayqaysyz.
Haruky jannyng emshisi: adamzat minez-qúlqy qaynarynyng basynda otyrghan, ýstinde aq halaty bar meyirimdi psihiatrdy kórmeseniz, maghan keliniz.
Murakamy fenomenining tәbet asharlyq iyisi men dәmi bar: Bir uaqytta oqyrman ózining japon ashanasynda ishine shókimdep qana shóp-shalam salynghan aldyndaghy onshaqty úsaq tabaqqa qarap otyrghanyn bayqap, selk ete týser.
Murakamy fenomeni turaly aitqanda onyng tartylys kýshine toqtalu lәzim. Tipti búl nәrseni arbau turaly úghymmen almastyrsaq pa eken?..
Haruky Murakamy kitapqa ghashyq boludy ýiretetin, ony jaqsy kórudi nasihattaytyn jazushy.
Baghzydaghy danqy -  shyn, túrqy - zanghar dep baghalanghan әdebiyetting dengeyin býginde sәnning ólshemimen shamalaymyz, týpki maghynasy әlem-jәlem modany tyqpalamaytyn jer qalmapty-au, aqyrghysy jazbageriniz de modnyi... Osylay sóz saptaytyndardyng tilimen jetkizsek, Haruky asa sәndi qalamger. Óitkeni, asa mәrtebeli proza da ayauly «art» tendensiyalarynyng shenberine kirigedi. Murakamy kitaptarynyng tamasha iyisi bar, pәlen degen gýlding iyisi degendey anyqtama da aita almaymyn, qaydan shyghatyny belgisiz, qanday júpar ekeni de angharylusyz jaghymdy bir samal, sirә, týisikting anqymasy. Onyng kitabyn kórseng keudende quanysh gýli ónedi. Songhy sóilem meniki emes, Marhabat Bayghút aghamyzdiki: «...jazu jaghynan japyryp barady. Jarty әleminizdi biylep aldy. ...әldebir әueni әldiylep kete barar. Siqyrlay jetektey jóneler. Kitabyn kórseniz, quanyp ketesiz»,-dep Murakamy fenomenining baghasyn әdemi berip edi.
Búl japon sonshalyqty ne jazyp qoyyp edi deysiz ghoy, kәduilgi ómir: keyipkerleri kәduilgishe djinsy matasynan tigilgen kiyimder kiyedi, kәduilgi syralardy simiredi, qúlaqty kýnde kemirip jatqan әuender tyndaydy, kino kóredi, bardyng biyik ýstelinde ayaghyn aiqastyryp otyrady. Biraq, ishte bir týitkil bar, olar barlyq jerden ÓZIN izdeydi. Harukidyng qúpiyasy osynda jatyr. Murakamy keyipkerleri әldeqashan joghalyp ketken ózderin izdeydi nemese ózi sekildi joq izdegen bireuge tauyp beruge kómektesedi. Meyirbandyqty ayalaugha, airylyp qalmaugha, keshiru men qayghylargha kóndiguge ýiretedi. Bastysy, olardy aldan ýlken jaqsylyqtar kýtip túrghanyn údayy sendiredi. Osy túrghydan alghanda Murakamy fenomeni – medet berushi, jaqsylyqtarghy silteushi kýsh retinde de tanylady. Onyng shygharmashylyq kredosy -  jaqsylyqtargha senu men sezu.
Murakamy keyipkerleri óz oilaryn ashyq aitpaydy, isharamen, úyalshaq kózqaraspen, ym, nazar arqyly jetkizedi, aitpaqshy, olar ýshin kókeydegisin sózben jetkizuden góri hatqa jazyp jóneltu onay. Onda hat jazu ssenalary kóp úshyrasady. Hat jazu daghdysy onyng keyipkerleri ýshin ýmitting qúraly. Sal auruymen auyratyn jәne eshqashan jazylmaytynyna senetin on jeti jasar qyz óz sýiiktisine arnaghan hatyn radionyng tikeley efiyri arqyly oqidy nemese ómirden qoshtasqanym dúrys dep tújyrghan jigit songhy saghattarynda Kennediyding kezdeysoq ólimin eske týsirip otyryp, ózi dosym dep sanaghan әldebir taksy jýrgizushisine arnap hat qaldyrady.
Haruky ómirdi jazumen qatar, ólim stiyline de erekshe oryn beredi. Onyng keyipkerleri ólimdi ómirge qarama-qarsylyq retinde emes, ómirding qúramdas bóligi retinde, tipti ómirden de mәndirik qúbylys dep bayyptaydy.
Murakamy notamen emes, әriptermen saz jazatyn tamasha muzykant, әrbir sóileminen synghyr esedi, oqyrman auamen emes, muzykamen tynystap otyrghanyn sezbeydi de, túnyq jәne sonshalyqty aqyldy әuen oinap túrghan qúlaqqapty qapsyra kiyip ony paraqtay bermek. Onyng barlyq shygharmalary әn salyp túrady.
«...meni qyzyqtyrghany - ondaghy eski djaz plastinkalarynyng ghajayyp kolleksiyasy. Djaz plastinkalarynyng eski kolleksiyalaryna qatysty sóz bolghan kezde, sybyzghy dauysyna arbalghan kobragha úqsap, qarsy túrar bar erik - kýshimdi joghaltamyn» («Leksingtandaghy elester»),-deydi ol.
Bólmeler әdette as ýi, jatyn, qonaqjay, balalar bólmesi, júmys bólmesi, kitaphana dep bólinedi, ary ketse dәuletti adamnyng ýiinde sportpen shúghyldanatyn, kino qaraytyn bólme boluy mýmkin. Al, Harukidyng muzykagha qúmarlyghy sonshalyqty onyng keyipkerining ýiinde muzyka bólmesi bar: «Uaqyt tasqynynyng tynysyn sezdirer búl muzykalyq bólmede saghat tili bayaghyda toqtap qalghan. ...bir jaq qabyrghasyn alyp túrghan stellajda alfavittik tәrtip boyynsha tizilip qoyylghan eski plastinkalar túr, olardyng naqty sanyn tipti Keysy de bile bermeydi. Ol bar bolghany shamalar: Alty nemese jeti myn, shamamen osynday» («Leksingtandaghy elester»). Bajaylaghangha jeti myng degen súmdyq dýnie emes pe, al, avtor ýshin búl az, tipti týk te emes. Sondyqtan keyipkerding auzyna «Taghy da dәl osyndayy karton jәshikterde buylyp, tóbedegi shatyrdyng astynda jatyr» («Leksingtandaghy elester») degen sóz salady. Jazushy bala kezinen muzykanyng talghampaz tyndarmany edi jәne әuenge degen yntyqtyghy jasy jiyrmagha jetkende Tokionyng tynysh jatqan bir aimaghynan djaz-bar ashugha múryndyq bolghan. «Piyter Ket» dep atalatyn búl orynnyng әli kýnge bar-joghyn bilmeymiz, biraq, onyng barlyq sýiikti oqyrmandaryn sakura aghashy gýldegen bir keremet kýni solay qaray jol týsiruge jazsyn.
Álemdik mifologiyanyng jalyna jarmasyp alyp jasap kele jatqan jazushylar mol. Biraq, asa mәrtebeli maestro olardyng tobynan emes. Buddanyng japon aghymy әlsiz sezilgenimen, jazushy búl quattan da qaryzgha eshteme almapty. Óz sezimi, óz qiyaly – tәtti ótirikter jәne týgel oidan shygharylghan, biraq, sonshalyqty shynayy hәm senimdi sujetter. Ol oqyrmandy tanqaldyru men tandandyru ýshin ghana jazady. Ara-túra qorqynyshty transformasiya aurasyn tuynatyp, ýreylenuge de rúhsatyn bergen.
Tegi japon degenge Murakamy mistikalaryn Buddanyng anyzdaryna aparyp oilanbastan tely salatyndargha ókpem bar, búl avtor dayyn mifty qashan paydalanyp edi, tipti, búrynnan bardy iyekemdegen kezi de az, dúrysy ózi jasaydy. Myna bir әngimege qaralyq, mektepting týngi qarauyly óz kýzetin minsiz atqaryp, ýrker aughanda ghimaratty aralap kele jatqan. Kenet ýlken ainadan búghan qarap túrghan ózin kóredi. Artynsha búl jerde eshqashan ainanyng bolmaghanyn, qabyrghadan tap ózi sekildi bireuding qarap túrghanyn bayqaydy. Aytuynsha mistika degenimiz – adamnyng ózi. Ózin-ózi izdeui, ózin-ózi tanuy, eles degenimiz negizi adamnyng óz qiyalynda jatsa kerekti degen oi. Sondyqtan onyng bauyr tósegen janryn «psihologiyalyq triller» dep tek batystyq jana әdebiyetke balap tastau qiyanat bolar, mistikalyq personajdar Chehovtyng qara kisisi, Bulgakovtyng jyn-jybyrlary, Dostoevskiyding delqúlylary bolyp sonau jyldary-aq klassikalyq әdebiyetke kirip edi ghoy...
Men ýshin Radlov pen Potanin qazaq, qazaq atamnyng bel balasy, últym ýshin qyruar enbek qaldyrghan, dúrysy maghan jany ashyghan, ertenim ýshin dep ejelgim men kónemdi jiyp-terip bergendi nege bólekteuim kerek? Sol sekildi, qazaq prozasynyng songhy jyldardaghy jaqsy shygharmalarmen tolyghuynda Murakamy tuyndylarynyng ýlesi joq dey almassyz. Túlghanyng ekige jaryluyn, jarmaqtanudy (T.Ábdikting «Ong qolynan» tamyr tartatyn «Gharasat maydanyn» aityp otyrmaghanyma seniniz) janalyq kórseniz, әueli Harukidyng «Strane Chudes bez tormozov» dep atalatyn fentezy janryndaghy tuyndysyna kóz jýgirtiniz. Paralelidi ómir sýretin adamdardyng ortasyna top ete týsesiz.
Al, Haruky ýshin sujetting nashary joq. Siz jaman-jәutik degen sujetting ózi onyng qalamynda týrlenip, jarqyray núr shashyp ketedi. Álgi oqighanyng biz kórmegen, biz tipti de nazar salmaghan bir qaltarysyn tauyp alady da, oqyrmandy da tәp-tәuir tamsandyryp qoyady. Onyng «Kengru ýshin sәtti kýn boldy» deytin әngimesining arqauy hayuanattar baghyna qúrbysyn ertip barghan jigitting hod-dog jep, kola simirip túryp qaydaghy bir kengrudyng jana tuylghan balasyn tamashalauy. Bireuding dýniyesin jasyryp qap qaytemiz, oqighanyng bary osy-aq. Biraq, naq osy tústa avtor tabighatty ýzdige surettemey-aq, kisining aq shashynan bastap, topyliynyng túmsyghyna júqqan batpaqqa deyin sanamalap portret jasamay-aq, pәlsapagha úrynyp qalmay-aq adamdar ómir sýretin ortany jaqsy jazugha bolatynyn kórsetedi. Onyng ýstine kengrudyng jana tughan balasyn tamashalau ýshin mysyghyn tamaqtandyryp bolghan son, bastaryna kýnqaghar kepeshterin kiyip, elektrichkamen hayuanattar baghyna jetken, dýngershekten balmúzdaq alyp jep, sonyra syra ishuge bet alghan ekeu turaly jazu ýshin suretteu de, portret te, pәlsapa da kerek emes qoy...
Murakamy barlyq uaqytta, barlyq talgham ýshin quanysh dep aitqan joqpyn, onyng keybireuler ýshin osal jazbalary da bar: Súrghylt, dymqyl, ayanysh ta tughyzbaydy, eshqanday da jaqsylyq ta sezinbeysin, boyynnan ókinishti de bayqamaysyn, әiteuir birinshi sóileminen bastap, songhy nýktesine deyin sozylmaly bayandaulardy oqyp shyghu ýshin sen de birneshe kýn boyy sýiretilesin... Bos pәterde otyryp úrynargha qara tappaghan jas, kósheden úshyratqan beytanys qyzdy tósekke qalay shaqyrghanym dúrys dep bas qatyrghan nәpsiqúmar, әldebir elektrondy gitardy sabalap otyrghan shala talantty, maghynasyz sayahattar men ertengilik as turaly jazbalardan song kitapty mýldem qolgha almau turaly oilar bas kóterui de mýmkin. Ol shygharmashylyq tónkeris jasaymyn degen oimen osy saladaghy keybir qúndylyqtardy qúldyratyp ta alghan. Roman-popsa, sentiymentaldy roman janryndaghy dýniyeleri búghan dәlel. Jazushy qay zamanda da adam bolmysyn aiqyn kórsetuimen ekshelse, onyng key shygharmalarynda ruhany shekarany esten shygharyp, keyipkerdi tym qatty «sheshindirip» jiberetin tústary da bar. Mysaly «Norvejskiy les» romanyndaghy Vatanabe studentting arsyz isteri. Tap osy roman arqyly oqyrman Naokony ghana emes, Harukidyng ózin de joghaltyp alghan synayly kýy keshedi (Sondyqtan, óz basym Murakamidy oqudy osy kitappen bastamaugha kenes beremin).
...Biraq, Siz ýshin, Ol ýshin, taghy bireu ýshin búl shygharmalar ghalamat dep baghalanady. Búl-daghy, Murakamy fenomenining bir erekshiligi, ol barlyq adamdargha jәne barlyq jastaghylargha arnap jazady. Sóite túra, oqyrman onyng keyipkeri shattansa quanyp, qayghyrsa múnayyp, The Beates tobynyng әnderin birge tyndap, soya túzdyghyna bóktirilgen qiyardy da birge jegendey kýy keshedi.
Haruky Murakamy týisikting jazushysy.

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2256
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3530