Álemdegi eng alpauyt derjavalardyng basshylary jana hobbiymen ainalysa bastady. Ol - Ortalyq Aziya preziydentterin optom jinap alyp sammit ótkizu. Qytay tóraghasy Sy myrza oilap tapqan, Resey preziydenti Putin de testilep kórgen format edi. Endi AQSh preziydenti Djo Bayden osy jolmen jýrip ótpek.

Múnday sammitterdi «S5+1» dep ataydy. Yaghni, sentral eyjanyng 5 preziydenti + qarsy alushy (jarylqaushy) alpauyt preziydent. Ortaq pikir almasu (qorghanys, Aughanstan, esirtki trafiygi problemasy, aimaqtaghy su mәselesi) bitkennen keyin, ekonomikalyq profit әkeletin negizgi shara – ekijaqty kezdesuler raundy bastalady.

AQSh-qa Qazaqstannan ne kerek?

AQSh-qa Qazaqstannyng batys iydeologiyasy, erkindik pen demokratiya forvaterinde jýrip, ekinshi jaghynan Kaspiyde múnay óndirip jatqan Shevronmen dos bolyp qala bergeni kerek. Ortalyq Aziyadaghy aimaqtyq qauipsizdik mәselesinde AQSh Ózbekstangha kóbirek senim artady. Sebebi, Pentagon Qazaqstanda Reseyding әskery pozisiyasy әli saqtalyp otyr dep esepteydi. ODKB, Bayqonyr kesheni men Sary-Shaghan poligony oghan әriyne dәlel.

Qazaqstan Vashingtongha ekonomikalyq jaghynan qaraghanda, sayasy túrghydan kóbirek kerek. Eger AQSh Ortalyq Aziyany Resey men Qytaygha qarsy mayatnik retinde qoldanghysy kelse, onda búl rólge eki alpauytpen de shektesetin Qazaqstan ghana tura keledi. Ázirge AQSh Qazaqstandy Reseyding parallelidi importyna kómektesuin mýmkindiginshe toqtatqysy kelip otyr. Kelesi jyly Qytay Tayvanigha qarsy joryq bastaghanda AQSh mindetti týrde Qazaqstangha qosymsha talaptar qoya bastaytyn bolady. Bastysy – Qazaqstan baqylaudan shyghyp ketpeui tiyis.

Qazaqstangha AQSh-tan ne kerek?

Bay jigit pen kónildesi arasyndaghy shema siyaqty, Qazaqstangha AQSh-tan dollar kerek. Dәlirek aitsaq – investisiya. Odan da dәlirek aitsaq, endi shiykizatqa emes, dayyn ónim óndeuge degen investisiya qajet bolyp túr. Dollarmen qosa, tehnologiyalar kelip jatsa tipti jaqsy. Qarapayym tilmen týsindirsek, Qazaqstan AQSh bizge kelip, Apple, Tesla, IBM siyaqty kóp kýshti zauyttar salyp, onda kóptegen otandastarymyz jaqsy jalaqygha júmys istese eken dep armandaydy. Sonda bizding kedeylik pen budjet problemasy sheshiler edi. Sondyqtan osy kezdesuden keyin simvolikalyq, psihologiyalyq kedergi bolyp túrghan «Djekson-Venik týzetui» alynyp tastalady degen oy bar.

Qazaqstan ýshin AQSh nómiri birinshi sauda seriktesi emes. AQSh ýshin Qazaqstan tipti 60-shy oryndarda deuge keledi. Olar bizge tauarymyzdy alatyn elden kóri, investisiya qúyatyn el retinde baghaly. 1993 jyldan beri AQSh-tan bizge kelgen investisiya kólemi 62 milliard dollardan asqan. Sonda da, bir qyzyghy investisiya boyynsha AQSh birinshi orynda dey almaymyz. Kóp shulamaytyn Niyderlandy memleketi 30 jyldyng ishinde bizge 110 milliard dollar qúiyp tastaghan.

Biraq soghan qaramastan, AQSh pen Qazaqstan arasyndaghy tauar ainalymy 2022 jyly rekordtyq dengeyge jetip, 3,1 milliard dollardy qúrady. AQSh-tyng bizden alarynan bergeni kóp boldy. Biz olargha 1,2 milliard dollardyng tauaryn eksporttasaq, múhittyng arghy jaghynan kelgen import 1,9 milliard dollargha shyqty. Yaghni, sauda balansynda jaghymdy salido AQSh jaghynda. Amerikagha biz múnay men ferroqorytpalar jiberemiz. Al ol jaqtan úshaq, kólikter, aifon men makbuktar aldyramyz.

Amerika Qazaqstan ýshin simvolikalyq manyzy bar, batys ýlgisining etalony retinde sanalatyn memleket. Amerikanyng aqshasyn alyp, onyng prestiyji astynda jýrgimiz keledi. Biraq AQSh bizdi sayasy maqsatta, Resey men Qytaygha qarsy oinata bastasa birden kónil-kýiimiz týse bastaydy.

Qazirgi jaghday osy. Parkettegi sammitterden birden bir nәrse ózgerip ketedi deu qiyn. Biraq Niu-Yorkke jii baryp túru ondaghy investisiyalyq qorlar men hedj-fondtardyng «Qazaqstan degen el bar edi ghoy» dep bir sәt bizdi eske alaryna sebep bolatyny sózsiz.

Qazaqtyng mandayyna bitken Airbus 330 dәl qazir Djon Kennedy әuejayynda tereng tynystap, demalyp túr. Onyng Niu-Yorkke әli talay oralatyny anyq. Dvigateli dert kórmesin tek.

Aybar Oljaev

Abai.kz