Jeksenbi, 24 Qarasha 2024
Biylik 2024 1 pikir 21 Jeltoqsan, 2023 saghat 12:29

Deputat: Su mәselesi – elimizding eng әlsiz túsy...

Ekologiya mәseleleri jәne tabighat paydalanu komiytetining tóraghasy Edil Janbyrshinning 20 jeltoqsanda Mәjilis otyrysynda qaralghan «Jekelegen auditorlyq is-sharalardyng qorytyndylary boyynsha su resurstarynyng basqarylu tiyimdiligin taldau» Qazaqstan Respublikasy Joghary auditorlyq palatasy Tóraghasynyng esebi boyynsha әzirlegen qosymsha bayandamasyn Abai.kz oqyrmandarynyng talqysyna úsynyp otyrmyz...

Edil Janbyrshiyn:

Qúrmetti әriptester!

Jasyratyny joq, su mәselesi – elimizding eng әlsiz túsy. Óitkeni biz transshekaralyq su resurstaryna óte tәueldi, әri shóleytti memleketpiz.

Sarapshylardyng baghalauy boyynsha Qazaqstan jylyna tabighattan 25 milliard tekshe metr su resurstaryn alady. Onyng 21 milliardy tútynugha ketse, qalghan 4 milliard su shyghyndanyp, dalagha ketip jatyr. Ókinishtisi, songhy jyldary su shyghyndary – 48 payyzgha ósken. Búl óte qauipti jaghday.

Búl jóninde Memleket basshysy: «2040 jyldargha qaray Qazaqstandaghy su tapshylyghy 15 milliard tekshe metrge jetui mýmkin» – dep aitty. Atalghan defisittik sifra qazirgi tanda elimizde alynatyn su qorynyng 60 payyzyn qúrap otyr. Bolashaqta osy su tapshylyghy oryn alsa, 17 jyldan keyin elimizding kóp ónirleri susyz qaluy әbden mýmkin. Ekolog-ghalym retinde payymym, Memleket basshysy osy bastan bekerden-beker su defisiytin qauip etip otyrghan joq. Jaghday qazirding ózinde mәz emes.

Qúrmetti qatysushylar!

Osy rette, su mәselesi boyynsha biraz jýieli problemalargha toqtalyp ótudi jón kórdim.

Birinshi. Túrghyndardy sapaly auyz sumen qamtamasyz etu mәselesi 20 jyldan beri tolyq sheshiler emes. Biz әrtýrli baghdarlamalardy qabyldaudy qatyramyz.

Mәselen, 2002-2010 jyldary «Auyz Su», 2011-2020 jyldary «Aq Búlaq», al 2020-2025 jyldargha arnalghan «Ónirlerdi damytu» jәne «Núrly Jol» siyaqty 5 baghdarlamagha budjetten 1,5 trln. tengeni naqty bóldik.

Degenmen, әli kýnge deyin 51 payyz auyl taza auyz suyna qol jetkize almasa, 36 payyz auylda ortalyqtandyrylghan su jýieleri joq. 21 ghasyrda, qystyng kýni qyrauda qol arbamen, bidonmen su tasyghan auyl túrghyndary jeterlik.

Ekinshi. Negizgi su resurstaryn tútynushy sala – búl auylsharuashylyghy. Agroóndiristik keshenderdegi sudyng shyghyny 40 payyzgha jetip otyr.

Oghan sebep, 30 jyldan beri irrigasiyalyq kanaldardyng әbden tozuy, iyesiz qaluy, uaqtyly jóndelmeui.

Kelesi mәsele, búl salada su ýnemdeushi tehnologiyalardy paydalanu dengeyining óte tómendigi. Bizde tamshylatyp suaratyn әdister joqtyng qasy. IYgeriletin jerlerding tek 14 payyzynda ghana su ýnemdeu tehnologiyalary qoldanylady.

Mysaly, qúnarly jeri joq, tas pen qúmnyng ýstinde agroóndiristi damytyp otyrghan Izraili, sudy ýnemdeu tәsilderining arqasynda 1 gektar jerge nebәri 6 metr kub su paydalanady. Biz sonday jerge eki esedey su shyghyndaymyz.

Ýshinshi. Aldaghy bes jyldyqta elimizding Ishki Jalpy Ónimin eki esege ósirudi josparlap otyrmyz. Ol ýshin óndiris damuy kerek. Al óndiristing eng negizgi resursynyng biri – búl su. Qazir kәsiporyndar su resurstarymyzdyng 28 payyzyn tútynsa, aldaghy 5 jylda búl sifra kemi 1,5 – 2 esege ósetini anyq.

Sondyqtan, óndiriste sudy qayta paydalanu mәselesin zanmen shegelep, mindetteu kerek. Óitkeni, óndiristik kәsiporyndardyng tek 30 payyzy ghana sudy qayta paydalanyp otyr.

Bir ghana mysal, kólikterdi juuatyn nysandar sudy qayta paydalanudy jolgha qoymaghan. Al, olardyng kóbi auyz sumen kólik juady. Qanshama su ysyrap bolyp jatyr.

Tórtinshi. Elimizding dalasy kóktemde kólge ainalsa, jazda shólge ainalady. Búl mәsele jyl sayyn qaytalanyp otyrsa da, әli kýnge sheshimin tabar emes. Qúdaydyng bizge bergen resursyn qúmgha qúiyp jatyrmyz. Tasqyn, erindi qar, jauyn-shashyn sulary da Jaratushynyng bizge bergen syiy. Múnyng bәrin ishki su qorymyz dep qabyldauymyz qajet.

Mәselen, Qytay, Argentina, Braziliya, Arab pen Tayau Shyghys elderining kóbinde әrbir jauyn-shashynnyng tamshysyn mýmkindiginshe ishuge de, óndiriske de paydalanady. Mysaly Germaniyanyng Frankfurt aeroporty jauyn suyn paydalanu jýiesi arqyly jylyna bir million kub sudy ýnemdeydi. Biz Astanamyzdyng erigen qar suyn tipti paydalanbaymyz.

Búdan basqa, kәriz, aghyndy las sulardy da әlemning kóptegen Singapur siyaqty elderi 100 payyz qayta óndep, tipti auyz sugha paydalanady.

Al, bizde sudy qayta paydalanu nebәri 2,5 payyz.

Besinshi. Qazaqstannyng su qorlarynyng biri – jer asty sulary. Qolymyzdaghy bar derekterge sýiensek túshy su qorymyz 43 mlrd tekshe metr. Biraq búl mәlimet Kenes Odaghynan keyin qayta aktualizasiyadan tolyq ótken joq. Yaghny jer asty sularyn qayta zerttep, baghalap naqty qoryn anyqtau memleket ýshin asa manyzdy.

Búdan basqa, jana әriptesterim deputattar Sadyqov jәne Abden aityp ketti ónirlerde jer asty sularynyng ziyandanuy men ony ýnemsiz paydalanuy oryn alyp otyr. Jer asty su qoryn – múnay, gaz, uran siyaqty elimizding strategiyalyq qory dep esepteuimiz qajet. Ony qorghau, ýnemdeu asa manyzdy mindet!

Jer asty sularyn basqaruda da kemshilikter bar. Búl manyzdy resurstardy basqarudy jýieli iske asyru ýshin, jer asty sularyn basqaru kompetensiyasyn jana qúrylghan Su ministrligine bergen dúrys bolar edi. Búl jóninde jana Su ministri Núrjan Moldiyarúly da ózi pozisiyasyn aitty.

Taghy bir kýrdeli mәsele Kaspiy tenizining tartyluy. Keybir jaghalaular 3-4 km ketip qaldy. Jayyqtyng tenizge  qúyatyn jeri 30-40 sm bolyp qalghan. Erteng teniz porttarymyzdyng jaghday qanday bolmaq. Bizge kórshi memlekettermen birlesip keshendi zertteuler jýrgizip, onyng naqty sebepterin anyqtau qajet. Kaspiydi joghaltsaq, elding әleumettik ekonomikasy bylay túrsyn, ol Aral tenizining taghdyryn qaytalap, planetarlyq masshtabtaghy ekologiyalyq katastrofagha alyp keletini aitpasa da týsinikti.

Altynshy. Preziydentimiz Qasym-Jomart Toqaev su tapshylyghyn sheshu ýshin arnayy 20 jana bógen salu men 3,5 myng shaqyrymdyq kanaldy janghyrtudy tapsyrdy.

Biraq, býgingi Ýkimetting salghyrt, әri bayau qimylynan jaqyn arada Qazaqstandaghy su tapshylyghy mәselesi sheshimin tolyq tappaytynday kórinedi.

Qoryta kele, elimizdegi sayasy reformalardyng nәtiyjesinde Jogharghy auditorlyq palata jylyna eki ret Mәjiliske esep berui tiyis. Búl Ata Zanymyzben bekitilgen norma.

Joghary auditorlyq palatanyng negizgi funksiyalarynyng biri – budjet qarjysyn tiyimdi júmsaluyna memlekettik audit jýrgizu.

Sondyqtan, bolashaqta әrbir esepteriniz qaralyp otyrghan problemany jan-jaqty, auqymdy, tereng zerdelep, jalpymemlekettik dengeyde qarastyryluy qajet. Óitkeni, Sizder Zang shygharushy biylik – Parlamentting minberine kelip otyrsyzdar.

Al Ýkimet, eng birinshi kezekte sudy ýnemdeu iydeologiyasyn Preziydent aitqanday, últtyq iydeyagha ainaldyrudy qolgha aluy tiyis. Ol ýshin barlyq potensialymyzdy qoldanu manyzdy. Sudy ýnemdeytin tehnologiya óte bayau engizilip jatyr. Tasbaqa ayang desekte bolady.

Baghana deputat-әriptesterimning tarapynan kóterilgen kadr mәselesi, auyz sumen qamtamasyz etu, sudy ýnemdeu, transshekaralyq su diplomatiyasy, әdil su tariyfi, sudy qayta paydalanu, jalpysalalyq sifrovizasiya, jer-asty sularyn dúrys paydalanu siyaqty mәselelermen jan-jaqty, jýieli týrde ainalysu qajet.

Qúrmetti Ýkimet mýsheleri!

Myna mening qolymda Sizderge arnalghan ondaghan naqty úsynystar bar. Osyny iske asyrsanyzdar da sugha qatysty biraz sharua sheshiletini anyq.

Dana halqymyz aitqanday: «Sudyng da, súrauy bar!».

Abai.kz

1 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1491
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3259
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 5570