Qostanayda qyzmet atqaryp jýrgen kezimizde Alash kósemi – Álihan Bókeyhan  aytty degen bir әngimege qúlaq týrgenimiz bar edi. Sol әngimeden alghan әserimizdi jәne týigen taghylymymyzdy qalyng júrtshylyqtyng nazaryna úsynghymyz keledi. Búl sóz – kenestik sayasy qughyn-sýrginnen jәbir kórgen úrpaqtyng otbasylyq tarihynda atadan balagha auysyp jetken sóz. Búl sóz  -Álihan Bókeyhannyng HH ghasyr basynda qajylyq sapargha bara jatqan jerlesi Tólebay degen kisige aitqan bir auyz sózi. Alash kósemining sózin bizge jetkizgen – Tólebay qajynyng nemeresi Rayhan Shәripqyzy. 

Qostanayda qyzmet atqaryp jýrgen kezimizde Alash kósemi – Álihan Bókeyhan  aytty degen bir әngimege qúlaq týrgenimiz bar edi. Sol әngimeden alghan әserimizdi jәne týigen taghylymymyzdy qalyng júrtshylyqtyng nazaryna úsynghymyz keledi. Búl sóz – kenestik sayasy qughyn-sýrginnen jәbir kórgen úrpaqtyng otbasylyq tarihynda atadan balagha auysyp jetken sóz. Búl sóz  -Álihan Bókeyhannyng HH ghasyr basynda qajylyq sapargha bara jatqan jerlesi Tólebay degen kisige aitqan bir auyz sózi. Alash kósemining sózin bizge jetkizgen – Tólebay qajynyng nemeresi Rayhan Shәripqyzy. 

Rayhan Shәripqyzy – Qostanay qalasynyng túrghyny, memlekettik qyzmetker. Ata-babalarynyng mekeni - Qaraghandy oblysynyng Qarqaraly óniri. Rayhan Shәripqyzynyng atasy Tólebay - Qarqaraly ónirinde tuyp-ósken kisi. Ol HH ghasyrdyng bas kezinde qajylyq saparmen Mekkege baryp, qajy atanady. Qajylyqtan oralghannan keyin dýniyege kelgen qyz balasyna Mekke saparynyng qúrmetine Mәken dep at qoyady. Kenes ýkimeti túsynda qughyngha úshyrap, Qostanay oblysyndaghy qazirgi Qamysty audanynyng Bestóbe degen jerding manyna uaqytsha ornalasqan konslagerige otbasymen jer audarylady. Osy jerde Tólebay qajy qaytys bolady. Tólebaydan Shәrip tuady, al Shәripten qalghan tórt balanyng biri – Rayhan. Qajy Tólebaydyng úrpaqtary búl kýnde Qostanay oblysynda bir qauym bolyp týrli salada tirshilik etude.

Rayhan Shәripqyzynyng aituy boyynsha, onyng arghy atasy Tólebay Mekkege qajylyqqa bara jatqan saparynda Qara teniz jaghalauynda Á.Bókeyhanmen kezdesedi. Búl kezdesudi ol balalaryna ýlken maqtanyshpen aityp otyrady eken. Álgi kezdesude Á.Bókeyhan Tólebaygha: «Qajylyqqa sapar shegip ózge elding qayyrshylaryn toyyndyrghansha, óz elindegi qayyrshylargha jәrdem bergening dúrys edi ghoy»,- deydi.

Qajylyq – músylmandyqtyng bes paryzynyng biri. HIH-HH ghasyrdyng bas kezinde qazaq dalasynan qajylyq sapargha barugha kez-kelgen kisining shamasy kele bermeytin. Oghan, әdette, bay-quatty kisiler baratyn. Tólebay osy qatardaghy kisi bolady. Búl jerde Á.Bókeyhan músylmandyq paryzgha qarsy bolghan degen oy tumauy kerek. Tólebay  qaraqaralyq jerlesi bolghandyqtan jәne ony qazaq qoghamynyng qamy tútas mazalaghandyqtan osynday bazyna aitqan dep tanuymyz kerek. Halqyng kedey, al ózing bay bolsang – búl da músylmanshylyqtyng belgisi emes. Bay músylman kisi manyndaghy kedeyge jәrdem berui kerek. Alash kósemi Tólebaygha Mekkege barar qarajatty qayyrshylyqpen kýn kórip jýrgen qandastarynnyng paydasyna jaratqanyng ondy degendi megzegen syndy.

Músylmandyq paryzdy atqaru ýshin alys sapargha bara jatqan Tólebay syndy bay-quatty kisining aldynda múnday sózdi Álihan syndy – qalyng qazaqtyng qamyn oilaytyn әleumetshil kisi ghana aita alady. Óitkeni iri salmaqty sóz tek halqyn shyn sýigen, eline jany ashyghan kisiden ghana tuady. Osy orayda, HÝI ghasyrda ómir sýrgen ataqty Shalkiyiz jyraudyng By Temir qajylyqqa barmaq bolghanda aitqan jyr shumaqtary eske týsedi:

Qara bas kýspen shaldyryp

Kók tenizding ýstinde

Kóterip jelken ashtyryp,

Jýk tiyeding kemege,

Niyet etting tәnirining ýii kebege!

Jýk tiyeseng ketersin,

Niyet etseng jetersin,

Etektep jighan kóp halqyn,

Súltan iyem, kimge asmar etersin!

Shalkiyiz jyrau biyleushisiz qalyp bara jatqan elining qamyna kýizeledi. HÝI ghasyrdaghy qazaqtyng patriarhaldy-feodaldyq qoghamynda ru-taypalardy bir biyleushining manyna jinau – eldikting basty sipaty. Jyraudyng basty qayghysy – osy. Al HH ghasyrdyng bas kezinde (búl oqigha sol kezde bolghan dep jobalaymyz) Á. Bókeyhandy sol elding әleumettik mún-múqtajy, azattyghy mazalaghan, ol – soghan qam jegen qayratker túlgha.

Qazirgi tanda keybir kisiler qajylyqa barudy músylmandyq paryzdy atqaru dep emes, barshylyq pen baylyqtyn, tektilikting belgisin tanytu  dep jýrgeni jasyryn emes. Sonday kisiler Á.Bókeyhannyng sózin, Shalkiyiz jyraudyng jyryn eske alyp otyrsa, artyq bolmas edi dep oilaymyz. Qaltaly, bay-quaty kisiler ekonomikalyq qiyndyqtar kezeninde elding mún-múqtajyna, qiyndyq kórip jýrgen jandargha kóbirek kónil bólse, qoghamymyzdyng әleumetshildik sipatyn bildirip, onyng nemqúraylyq dertinen aman-saulyghyn bildiretin kórinis bolar edi. Jalpy, músylman  jamaghatynyng búl jalghanda jasar iygi isterining biri – mýmkinshiligi shektelgen kembaghal-kemtar jandargha, qamqorshylarynan aiyrylghan jetim-jesirlerge qol úshyn úsynyp, kómek-jәrdem beru. Al ol iygi ister qajylyq saparymen tústas keletin qúrban ait kezinde atqarylsa – ýlken sauap. Álihan Bókeyhannyng da, odan әridegi Shalkiyiz jyraudyng da kókeyinde osy oidyng bolghany, olardyng sol taghylymdy qazaq balasynyng óz ómirinde ústanatyn tanymyna ainaldyrghysy kelgeni sózsiz. Á.Bókeyhannan qalghan bazyna, taghylym sóz býgingi qazaq azamattarynyng kókireginen oryn alar ma eken...

A.Ábsadyqov, L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiytetining Qazaq әdebiyeti kafedrasynyng professory

Abai.kz