Erlerding bir-birine sәlem berui men әielderding sәlem etui qazaq júrtynda arydan jalghasqan әdep - ibany, izzet-qúrmetti bildiretin tamasha salttardyng biri.

Sәlem beru jәne sәlem etu joldary:

Halqymyzdyng atajolynda kishiler ýlkenge, jәyaular attygha, jýrgen adam otyrghandargha, jalghyz adam topty adamgha, erler әielderge, esikten kirgen adam ýidegilerge, ýide adam joq bolghanda shanyraqqa sәlem beredi.

Áuletting shanyraghyna týsken kelin әuletting ózinen ýlkenderine eki alaqanyn tizesine qoya enkeyip (key ónirlerde onjaq tizesin býge ong alaqanyn býkken tizege, sol jaq alaqanyn onyng ýstine qoyyp iyile) sәlem etedi.

Sәlemdesudegi maqsat:

Sәlem berushi sәlem qabyldaushynyng óz basynyn, otbasynyn, densaulyghynyng jәne mal-janynyng aman-saulyghy men hal-jaghdayyn úghysu arqyly ózderining jaqyn-janashyrlyghyn bildiru. Týsken kelinderi sәlemetu arqyly әuletting ózinen ýlkenderine qúrmet kórsetip, kórgendiligin, ibalylyghyn, tektiligin bildire syilastyqty arttyru.

Qalay aman-sәlem jasap keldik?

Qazaq júrtynyng er-azamattary býginge deyingi mólshermen arysy myng jyl, berisi bes jýz jyl ainalasyndaghy aman-sәlemi arab últynyng emes, jalpy islamy diny joralghy negizinde әueli, «әssәlәmu әlikumnan» (jaratushy iyemizding sәlemi bolsyn) bastalyp, sosyn, amandyqty, densaulyqty, mal-jan, túrmys-jaghdayyn úghysu kóleminde boldy. Úzaq uaqyt jalghasyp amandasu dәstýrine ainalghan múnday saltty memeleket te, ata zang da, zayyrly memeleket jolgha qoyyp otyrghan dәstýrli din de shektep otyrghan joq, jalpy kólemde әli de jalghasyn tauyp jatyr.

Endi biri, qazaqy aman-sәlem ylghy da súrauly formada keledi. Mysaly: Sәlemetsiz be? Amansyz ba? Aman-sәlem alynyp, sózsiz jauap qaytarylady. Eger amandasushynyng amanyna jauap qaytarylmasa, ol «amanyn almaghan» kisi qatarynda qaralyp, aman әdebine qayshy «tәkәparlyq» sanalady.

Áyel adam sәlem etkende «rahmet», «kóp jasa», «tәnir jalghasyn» degen siyaqty rizalyq bildirip, alghys aitady.

Búlardan tys, «Qayyrly tan!», «Kesh jaryq!» degen siyaqty da tilek sipatty aman týrleri de bolady. Oghan da rizashylyq bildirip, rahmet aitylady.

Ornyn tappay jýrgen eki sóz:

1. «Sәlem etu» degendegi «etudin» ornyna talasyp jýrgen «salu» sózi.

Tilimizdegi jekelegen sózderding dúrys qoldanyluy men qoldanylmauyn bilude qoldanylatyn sózder mynaday ólshemdermen saraptau ghana zandy ghylymilyqqa ýilesedi.

Birinshi, aman-sәlemdegi maqsat pen әdepke ýilesui.

Ekinshi, qazaq «til zany» esepteletin grammatikalyq ólshemderge týsui.

Ýshinshi, logikalyq talaptargha (oy-qisyn ólshemderine) say kelu.

Tórtinshi, qoldanysta barlyghyn tarihy dәleldermen rastau.

Endeshe saraptap kóreyik:

1) «Salu» sózining týbiri «sal» búiryq rayly etistik. Mysaly: qapqa sal. Endi biri, zat esim. Mysaly: sudan ótude paydalanylatyn qatarlastyryla matastyrylghan aghash materiyaldary.

«Sal» sózining týbirine «u» júrnaghyn qosyp edik, «salu» degen tuyndy etistik payda boldy. Búl etistikterding qay-qaysysy da adamnyng is-qimylyna qoldanylatyn «sәlem» atty dereksiz zat esimge emes, naqty zat-ydysqa salynatyn zatqa nemese atyzgha salynatyn egin t.b. qatarly naqty zattargha qaratylyp túrghany jәy sauatty adamdardyng qay-qaysysyna da týsinikti.

2) Logikalyq jaqtan taldayyq, qolmen ústap, kózben kóretin emes, «sәlem» degen dereksiz zat esimdi bir nәrsege salu oi-qisyngha da týspeydi.

3) Arghy tarihta da, qazaq júrtynyng qay ónirinde de sәlem etudi «sәlem salu» dep qoldanghany turaly tarihy derek joq. Búl atau Qazaqstan jerinde Shymkent, Taraz ónirlerine ózbek júrtynan, Qytaydyng Shynjang ólkesining Ile-Shәueshek ónirlerine úighúr aghayyndardan júghysty bolyp, jәi- jәiimen au jayyp barady.

Saraptau nәtiyjesi «sәlem salu» - «sәlem etu» men «sәlem beru» sózderining ornyn basa almaytynyn dәleldedi. Endeshe naqty ghylmy sarapqa jýgine otyryp, dúrysyn (sәlem etu dep) qoldanuymyz qajet!

2. «Armysyz» sózi qazaqy aman ba?

Qazaq júrtynyng sonau islamiyattan bergi aman-sәlemi «әssәlәm...» arqyly úly jaratushynyng atymen bastala baryp, aman maqsatyna oiysatynyn o basta aittyq.

Qazir el ishinde әsire qazaqshyldyqqa boy úra, tarihy dәlel-pәktige jýginbey, asyra siltep jýrgen azdaghan azamattar: «Ássalamu- әlikum» arabtyng amany, biz arab emespiz, qazaqtyng ózining amany bolu kerek. Ejelden qazaq bir-birine «armysyz» dep amandasqan. Ol «arlymysyn», «aryng taza ma» degen maghana berip, adamnyng aryn bәrinen joghary qoyghandyqty bildiredi», - degen uәj aita, kórip kelgendey qazaq júrtynyng aman-sәlem maqsaty men әdebine, aitylmysh sózding tektik mәni (etimologiyasy) men qoldanystaghy oi-qisynyna qaramay, kósiltip jýrgenderding qarasy barghan sayyn artuda.

Qazaqy amannyng boluy, әriyne, qúptarlyq jәit. Álem halyqtarynyng ishindegi tilge eng bay aldynghy últtardyng qatarynan oryn alatyn qazaq júrtynda aman-sәlem maqsaty men әdebine layyq «sәlem!», «aman-esensiz be», «sәlemetsiz be» t.b. qatarly sәlemdesu ýlgileri boldy. Búlardyng qay-qaysysy da tilimizdegi aitylym zanyna da, oi-qisyngha da ýilesimdi. Tarihta da, býgingi qoldanysymyzda da bar, jalpygha týsinikti, onay qabyldaydy. Ejelden qoldanysta bar osynau únamdy aman-sәlemnen ainalyp ótu nemese tarihta aman-sәlemge qoldanylmaghan «armysyzgha» júrtty qisynsyz búrmalau qanshalyq dúrys, qazaqtyng amandasu maqsaty men aman әdebine ýilese me?

Ruhaniyat әlemine mәnsuh múnday terminderdi taldauda ghylymy tújyrymdar men tarihy dәlelderge jýginuden ózge jol joq.

Endeshe múny da joghardaghy siyaqty, ghylym jәne tarihy dәlel-pәkti bezbenine salyp kóreyik:

Birinshi, aman maqsaty, әueli, amandasu obiektisining ar-namysyn anyqtau emes, aman obiektisining óz basynyn, otbasynyn, densaulyq jaghdayyn jәne mal-jan, auyl-aymaghynyng amandyghyn úghysu. «Armysyz» búl maqsatqa ýilesip te, maqsat mazmúndaryn qamtyp ta túrghan joq.

Ekinshi, aman әdebi ýlkenge qúrmet, kishige meyir baghyshtay otyryp izgi niyeti men syilasymdylyghyn bildiru. Al, bireuding arynyng bar-joqtyghyn bildiretin sózdi sәlem beru obiektisin kórgen jerden «aryng bar ma» degendey dýnk etkizu әdeptilikke jatpaydy. Auyryraq aitqanda, jalpy júrttyng ar-namysyna kýdikpen qarau teris pighylyn tudyrady. Nege? Qazaq amanynda qashanda aman - jangha, ar - amalgha qaratylady.

Ýshinshi, «armysyz» sózining týbiri - ar, atau sóz (dereksiz zat esim). Onymen mәndes «úyat», «namys» qatarly sózderde bar.

Osy «ar» týbirine «my+syz» shylaularyn jalghap, bireuge «armysyz?» dep súrauly aitugha bola ma? Bolmaydy! Óitkeni ol ar emes, adam. Múny qazaq grammatikasynyng aitylym zany da, oi-qisyn (logika) zany da kótermeydi.

Tórtinshi, «armysyz» sózin amangha balap jýrgender Mahmúd Qashqaridyng «Týrik tilderi sózdigi» men Búqar jyraudyng bir ólenin jәne «Qorqyt ata», «Qazaq handyghy» qatarly kórkem әdebiyet sanatyndaghy kino әdebiyetterin dәlelge tartady.

Múndaghy Mahmúd Qashqary jazghan tarihy sózdikte týrik tildes últtarda «ar» sózi bolghanyn, onyng úyat, namys maghanalar beretinin aitqan, biraq, ol sol halyqtyng «aman- sәlem sózi» degen týsinik bermegen.

Búqar jyrauda «armysyz» sózinen bastalatyn bir óleni bar deydi. 1889-jyly qazirgi kózi tiri klassik Múhtar Maghauin aghamyz bas bolyp qúrastyrghan «Bes ghasyr jyrlaydy» atty eki tomgha bes ghasyrdyng әigili jyraularynan 77 iri túlghanyng jyrlary, tolghaulary jәne qissalary toptastyrylghan eken. Múnyng ishinde ataqty «kómekey әuliye» Búqar jyrau atamyzdyng 1100 jolgha juyq jyr-tolghaulary bar. «Armysyzdan» bastalatyn óleni múnda joq. Osy tomdargha qomaqty ghylymy saraptau sipatty alghy sóz jazghan kórnekti jazushy, tarihshy Múhtar Maghauiyn maqalasynda da «armysyz» termini tilge alynbaghan. Eki tomdyqqa shygharmalary engen әigili 77 túlghalardyng shygharmalarynda da «armysyz» sózi amandy qoyyp atymen joq.

Búqar atanyng «Búqar jyrau» atty taghy bir jeke tomyna búryn baspa betinde bar 49 taqyryp, keyin el ishinen jinap tolyqtyrylghan 26 taqyryptaghy tolyq núsqasy toptastyrylghan, búl kitaptada «armysyz» sózi joq. Onyng ýstine osy kitapta úly jyraudyng ómiri, jasaghan dәuiri, shygharmalary turaly  Manash Qozybay, Qayym Múhamethan, Rahmanqúl Berdibay, Múzapar Álimbay, Esenbay Dýisenbay, Iran-ghayyp, Serik Jaqsybay qatarly ghalym, jazushy, tarihshylardyng ghylymy saraptamalyq maqalalarynda da «armysyz» sózi jәili bir auyz sóz joq. Egerde úly jyraudyng basqalay gәzet, jurnaldargha jariyalanyp, mynau erekshe manyz bergen toptamalardan qalyp qoyghan nemese saraptama arqyly kirgizilmegen «amysyzdan» bastalatyn óleng joldary bolsa ony aman-sәlem ornyna emes, «arlylarym», «jaqsylarym» degen siyaqty tyndarman men oqyrmandarynyng nazaryn ózine tartu ýshin sheberlikpen qoldanghan emosiyalyq lebizdegi qaratpa sóz dep qarau qisyngha keledi.

Al, «Qazaq handyghy», «Qorqyt ata», «Qyz jibek» t.b. qatarly jazushylar men aqyndardyng kórkem ónerlik sheberligimen jazghan kórkem әdebiyet tarihy derek bola almaydy.

Býginde biraz adamdardyng eshqanday ghylymy negiz ben tarihy derekterge jýginbey, óz oiqalaularymen aityp jýrgenindey islamiyattan búryn qazaq bir-birine «armysyz» dep amandasqan bolsa, úly danyshpan, oishyl Abay Qúnanbayúly, ataqty Shәkәrim Qúdayberdi, Mәshhýr Jýsip Kópey әuliye, klassikterimiz Múhtar Áuez, Sәbit Múqan, Ghabiyden Mýsirepov, Ghabiyden Mústafinder men әigili «Alash qayratkerlerinin» bireui bolmasa bireui nege tilge almaghan? Keltirilgen búl dәlelderimiz qay dәuirde bolsa da qazaq júrty «armysyz» sózin aman ornyna qoldanbaghanyn dәleldeydi.

Aman qashanda súrauly sipatta keletinin jogharyda aittyq, Mysaly: Amansyz ba? Shýkirlik amanbyz! Osy qaghida boyynsha «armysyz?» dese ne dep jauap beredi, «armyn» deu kerek pe, joq «arym bar» deu kerek pe? Búl qanday logikagha, etikagha siyady, aitynyzshy?!

Qazaq júrty ejelden «adam arqauy – jan, amal arqauy – ar» dep qarap aman-sәlemde janynyng amandyghyn, denining saulyghyn, malynyng týgeldigin súraghan. Al, ardy amangha emes, jәn dýniyesining kirshiksizdigine, sózining sypayylyghyna, is-әreketining shynayylyghyna, oi-maqsatynyng adaldyghyna arqau etip, adam tәrbiyesining mәiegi etken.

Týiin sóz: 

1. Ótken myng jyldar kóleminde óz sózimizdey sinip ketken «Ássәlәmuәlikum» degen jalghyz auyz sózden arab bolyp ketsek, bayaghyda-aq bolarymyz bolyp ketken bolar edik. Onsyz da til ghalymdarynyng mәlimeti tilimizde bizden olargha ma, joq, olardan bizge kirdi me belgisiz, (bәlkim, bizden olargha shyghar) ortaq qoldanylyp jýrgen 3 mynnan asa arab, parsy, týrki sózderi bar ekenin anyqtap otyr. Shýkirlik, sonda da arab bolghan joqpyz, әli de bolmaymyz! Arab turaly qauip-qater joq emes, bar! Ol osy tútas músylman júrty qoldanyp jýrgen «Ássәlәm... da» emes, el egemendiginen beri qarayghy 30 jyl kóleminde dendey kirip bara jatqan «uahabiy», «sәlәfi» men aqsha ýshin jan bergeli jýrgen din tonyn jamylghan «arabqúldar» qatarly teris aghymdaghylardyng últymyz saltynda joq, bizge jat kiyinu, múrt-saqal qoiy, til qarymymyz jetip túrsa da qajetsiz araby ataulardy tyqpalau, ata-babalarymyzdan jalghasyp kele jatqan dәstýrli din ústanymynda joq, basy artyq qúlshylyqtardy kóbeytu arqyly meshitting menshikti qúlyna ailandyryp, jastarymyzdy osy zaman ghylym-bilim, jana tehnologiya, mәdeniyetten alshaqtatyp toghúsharlandyru pighyly da jәi- jәiimen au jәiip keledi. Araptanugha shynayy qarsy túrghysh bolsaq, mine osynday tartu quaty kýshti, sanany bilindirmey saldandyratyn uytty sarsangha týbegeyli qarsy túrayyq, aghayyn!

2. «On qatelikting toghyzy sózden...» degendey, keyingi úrpaq aldynda betimiz jaryq, dәlelimiz anyq bolu ýshin eng әueli, jastargha bolghan tәrbiyeni sózdi dúrys qoldanudan bastaugha nazar audarayyq.

3. Sәlem salynbaydy, jasalady. «sәlem salu» emes, «sәlem etu» dep dúrystap qoldanayyq.

4. «Armysyz» aman emes, emosiyalyq sipattaghy qaratpa sóz!

5. Ejelden qoldanystaghy qazaq amany: «Sәlem!», «sәlemetsiz be», «amansyz ba»... Densaulyq, tuys-tughan, mal-jangha deyin úghysu, tilektestik bildiru.

Tәnirshil baghyttaghy әriptesterimning esine:

Atam qazaq «adam adamgha, jәn denege qonaq» deydi. Bireudi qúrmettep, amandyghyn bilu ýshin denesine qonaq janynyng amandyghyn súrau kerek pe, joq, jany boyynda bolsa, onyng ýstine sanasy jetse ghana bolatyn aryn súrau kerek pe?

«Ar» sózining de orny bólek, atam qazaq ony da óte joghary baghalaghan, qadir-qasiyetin, ornyn dúrystap bilgendiginen de ghoy, «malym janymnyn, janym arymnyng sadaghasy» dep, úrpaghyna «ar» turaly asa qúndy aqyl qaldyrghan. Búl «aman» ýshin emes, tәrbie ýshin aitylghan mәiekti de mәndi ústanym.

Bilip alynyz:

Áueli, jan, sosyn, sana, onan song ghana ar men hareket bolady!

Búl eng tómengi tirshilik filosofiyasy. Ómirding osy bir qarapayym qaghidasyn bilmey túryp, nening jan aman amandyghy, nenin ar-úyat ekeninen auyz ashudyng ózi sana salmaghynyz ben bilim dengeyimizge syn!

«Boran bolmasa bәiterek ózining biyiktigin elestete almaydy» degendey, jogharda atap ótken ejelden bar qazaqy aman-sәlemdi boygha toghytpay, tynnan aman-sәlem ýlgisin (sózin) jasamaq bolsanyz, әueli, aman-sәlem maqsaty men әdebine, tilimizdegi aitylym zany men oi-qisyn zanyna týsetindey etip tarihtan dәiek taba, jýgine otyryp sezimmen emes, aqylmen jasaghan jón dep qaraymyn. Sonda ghana biyiktigin jel arqyly bilgen terek siyaqty, jasaghan amalynyzdyng qate-dúrysyn ghylym, tarih jәne halyq arqyly bile alatyn bolasyz.

Iske sәt!

Júmashәrip Shahadat,

Pedagok, jazushy

Abai.kz