Biz jogharyda Abay tvorchestvosyn әr jaghynan talday otyryp, onyng qazaq әdebiyetindegi ornyn, atqarghan rolin, engizgen janalyqtaryn, qaldyrghan ýlgilerin sóz ettik. Áytse de, Abay tvorchestvosy turaly aitylugha kerek oilardy, onyng shygharmalaryndaghy qozghalghan mәselelerdi týgel qamtydyq dep aita almaymyz. Óitkeni Abaydyng kótergen problemalary әri teren, әri san aluan. Olardyng әrqaysysy jeke zertteudi kerek etedi jәne zerttelip te jýr. Sondyqtan biz Abay shygharmalaryna joghary mektepterding oqulyghyna qoyylatyn talaptar túrghysynan keldik te, soghan say, aqyn tvorchestvosynda qozghalghan negizgi mәseleler jayly pikir aityp, týiler jasadyq.

«Abay jәne qazaq әdebiyeti» degen ýlken taqyryp turaly sóz qozghau - HIH ghasyrdyng ber jaghyndaghy býkil qazaq әdebiyeti turaly aitu degen sóz. Ol jóninde qazirding ózinde monografiyalyq jalghyz-aq enbek bar (A.Núrqatov). Búl monografiyada osy taqyryp keng týrde sóz bolady.

Biz jogharyda Abay tvorchestvosyn әr jaghynan talday otyryp, onyng qazaq әdebiyetindegi ornyn, atqarghan rolin, engizgen janalyqtaryn, qaldyrghan ýlgilerin sóz ettik. Áytse de, Abay tvorchestvosy turaly aitylugha kerek oilardy, onyng shygharmalaryndaghy qozghalghan mәselelerdi týgel qamtydyq dep aita almaymyz. Óitkeni Abaydyng kótergen problemalary әri teren, әri san aluan. Olardyng әrqaysysy jeke zertteudi kerek etedi jәne zerttelip te jýr. Sondyqtan biz Abay shygharmalaryna joghary mektepterding oqulyghyna qoyylatyn talaptar túrghysynan keldik te, soghan say, aqyn tvorchestvosynda qozghalghan negizgi mәseleler jayly pikir aityp, týiler jasadyq.

«Abay jәne qazaq әdebiyeti» degen ýlken taqyryp turaly sóz qozghau - HIH ghasyrdyng ber jaghyndaghy býkil qazaq әdebiyeti turaly aitu degen sóz. Ol jóninde qazirding ózinde monografiyalyq jalghyz-aq enbek bar (A.Núrqatov). Búl monografiyada osy taqyryp keng týrde sóz bolady.

Abay qazaq poeziyasyn jana biyikke kóterdi dedik. Osymen baylanysty eki týrli jaytty taghy da qaytalap aitu artyq emes tәrizdi. Birinshisi - ol ózine deyingi qazaq әdebiyetindegi kemshilikterdi, onyng ózine tәn bayyrghylyqty qaytalamauy, ekinshisi - shyghys, batys, orys mәdeniyetin óz әdebiyetine ýlgi etip aluy, óz ólenderining sapasyn jogharylatuy, últtyq týrdi saqtay otyryp, oghan internasionaldyq nәr berui, әdebiyetimizdi shyn iskusstvolyq dәrejege kóterui. Abay ólenderining osy qasiyeti, onyng óz kezindegi jәne ózinen keyingi sóz ónerpazdarynyng barlyghyna da әser etti jәne olar Abay sózderi jana qúbylys ekendigin tek tanyp qana qoyghan joq, әrkim odan ózinshe sabaq aldy, ýirendi, ózderine ýlgi sanady. Abay qalamyna tәn tereng mazmúndy ýzdik obrazdar oy qozghap, jýrek terbeterlik әdisteri ózinen keyingi aqyndardy eriksiz moyyndatyp, Abaydyng shәkirtimiz deuge mәjbýr etti. Búl Abaydan keyingi qazaq poeziyasynyng boyyna týgel singen jәne tuysqan tatar, bashqúrt, qyrghyz elderine de әser etken bolatyn. Ózinen songhylargha Abaydyng әser, yqpaldaryn sóz etkende, bizding keybir zertteushilerimiz mәselelerdi keng týrde qoya almay, aqynnyng әdeby mektebining shenberin taryltyp, tek onyng óz ainalasynan ghana izdeydi.

1950-1951 jyldar osy mәselening ainalasynda talas pikirler tuyp, 1951 jyly Qazaq SSR Ghylym akademiyasynyng Til jәne әdebiyet instituty men Qazaqstan Jazushylar odaghynyng birlesken jinalysy ótkizildi. Osy jinalysta jasaghan bayandamasynda akademiyk-jazushy S.Múqanov Abaydyng shәkirtteri turaly dúrys, keleli pikirler aitty. Abaydyng әserin óz ainalasynan ghana izdemey jәne jay jaqyndyq qarym-qatynas túrghysynan emes, iydeyalyq jaqtary jaghynan izdestiru, zertteu qajettigin kórsetip, ol jóninde kóptegen faktilerge negizdelgen baghaly oilar úsyndy.

Abaydyng qazaq әdebiyetinde salghan jana joly, sony arnasy barlyghyna eshkim kýdik keltirmeydi. Abaydy qazaq әdebiyetining klassiygi deuding ózi әdebiyetimizde Abaydyng salyp ketken ýlgisi bolghandyghyn, ol ýlgini keyingi aqyndar ózderine ónege etkendigin kórsetedi. Ekinshi sózben aitqanda, Abaydyng әdeby mektebining barlyghyn moyyndau degen sóz.

Abay ólenderi basylyp shyqqangha deyin, әriyne oghan elikteushiler, Abay sózderin óz auzynan estushiler, qoljazbasynan oqyghandar bolghandyghy ras. Jazba әdebiyet ókilderinen Aqylbay, Maghauiya, halyq aqyny Saparghalilar - Abaydan tikeley tәrbie alghan adamdar. Olardyng әri iydeyalyq jaqyndyqtary, әri kórkemdik әdis-birlikteri Abaymen tamyrlas. Taqyryp tandau, eskilikke qarsy janany ýndeu, suretteu әdisterining keybir úqsas jaqtary úly aqyndy eske týsiredi. «Qissa Jýsip», «Medghat-Qasym» syqyldy poemalar shyghys, batys, orys әdebiyetindegi romantizm stiylin jaqsy bilgen Abaydyng әserimen jazylghandyghyna kýdik keltiru qiyn. Abay ómirbayanyn jaqsy biletin akademik M.O.Áuezov ózining Abay jayly maqala-enbekterinde búl turaly faktilermen dәleldep, san ret jazghan bolatyn. Sondyqtan olardy qaytalap jatudy qajetsiz dep bildik.

Abay shәkirtterin, eng aldymen iydeyalyq birlestigi jaghynan izdeu kerek degen S.M.Múqanovtyng pikirin biz de qoldaymyz. Bir aqyn ekinshi aqyngha eliktegende, ne onyng stili erekshelikterin qabyldaghanda, birinshi orynda túratyn - iydeyalyq jaqyndyqtary. Onysyz eki aqynnyng arasynan birlik, jaqyndyq izdestiru mýmkin emes.

Abay ólenderining jinaghy birinshi ret 1909 jyly baspa jýzin kórip, әdebiyet júrtshylyghy úly aqynymyzdyng tvorchestvosymen molyraq tanysugha mýmkindik tudy. Aldymen tanysqandar әriyne, qazaqtyng últshyl jәne demokrattyq baghyttaghy oqyghandary men aqyn, jazushylar bolghandyghy ras. Biraq Abaydan shyn ýirenushiler últshyl aqyndar emes, demokrattyq iydeyany qoldaushy S.Kóbeev, S.Torayghyrov, S.Dónentaevtar edi.

Spandiyar Kóbeev, S.M.Torayghyrov, S.Dónentaevtar jyrlaghan әiel bostandyghy, oqu-aghartu, әleumettik tensizdik mәseleleri olardyng óz kezindegi tarihiy-qoghamdyq jaghdaylarmen baylanysty tuyp, Abaydyng iydeyasymen sabaqtasty. Olardyng bәri de talantyna bas iyip, demokrattyq-aghartushylyq iydeyasyn qoldaghan aqyndar. Ásirese onyng oy terendigine, til kórkemdigine súqtana qaraghan aqyn eng aldymen Súltanmahmút boldy. Sondyqtan da sol kezding talantty aqyny Súltanmahmút Torayghyrov ózimen zamandas, baghy úshyp, maqtalyp jýrgen últshyl aqyndardyng birin de moyyndamay, jana әdebiyetting tuy etip Abaydy kóterui kezdeysoq emes, búl úly aqynymyzdy ózining de, endigi әdebiyetimizding de ústazy bilgendik, onymenen ózderining iydeya birlikterin aiqyn týsingendik edi.

S.Torayghyrov óz kezindegi kórkem әdebiyetti, olardyng avtorlaryn synay kelip: «...Búzylghan qanymyzdy týzep, qarayghan kónilimizdi juyp, janymyzgha payda, dertimizge shipa bolady-mys degen «jaryp sal, jana әdebiyetimizding «nysayy», núsqaghan qol, kórsetken joly joq, qúr «qatyn oibaygha» ainalyp, әrkim sony sәn kórip bara jatqan son, qazaq jazushylary-au, aldaryna salyp aityp otyrmyn: qúr «oybay» degenmen, oibaydyng da oibayy bar ghoy, jylaudyng da jylauy bar ghoy. Tuystaghy túrmys derti zyghyrdanyndy qaynatyp, barmaghyndy shaynatyp, yqtiyarsyz, yzaly yzgharyn tógedi, say-sýieging syrqyrarlyq ashy, zarly bebeulerin qaghyp, kónil tolghaghyn, jýrek týiinin tarqatuymen anyq aq sýiek, aty joghalmaytyn «ólen» dep, «óner» dep sony aitamyn:

«Syrt kórinisi «qatyn oibay» túrsyn» shaytan oibay bolyp kórinse de, dәmi bar, manyzy bar «oybay sol», qaynaghan qannyn, qinalghan jannyn, tolghatqan kónildin, tolghaghan jýrekting syghyndysy (sol). Sonyng ýshin onday «oybay», onday «bebeu» tabyla qalsa, salghan jerden ózi de dertke shipa bola ketedi. Qarasaq, búl aitqanda ózin júrtqa әuez aityp kórsetushilik bar.

Mәselen, marqúm Abaydyn:
Ótkirding jýzi,
Kestening bizi,
Órnegin sendey sala almas...
Sudyrsyz sary qamqany...
Sózimde jaz bar shybynsyz... - siyaqty aitqandary artyghynan shyn. Shyn jylaghan kóz jastyng tamshysy, ras qaynaghan sorpanyng sóli bolghandyqtarynan sezilmeydi, sezilse de, basqalardikindey kózge qatty, kónilge suyq tiymeydi, qayta ózderinizdi sýiindirip әketedi. Osy aitylghan retpen bolmay, kýndikke izdenip, ózinshe oiynan úiqasynqyrap shyqqan, kerekti-kereksiz sózdi auruy joq kisining ynqyldaghany, tolghaghy joq qatynnyng «bebeulegeni» qanday jeksúryn bolsa, bú da sonday jeksúryn bolady. «Qisynsyz qyshqyrghan qanday tantyq» dep Abay aitqannyng kebine úshyrap jýrgender kóp»1, - dedi.

Súltanmahmút Torayghyrovtyng búl sózderi sol kezdegi últshyldyq baghyttaghy «oybayshyldyq» pen pessimizm sarynyndaghy әdebiyetting iydeyalyq, kórkemdik baghytyn synau, kezi ýshin de, keleshegi ýshin de keltirer paydasy joq, qúnsyz, nәrsizdikterining betin ashu bolsa, Abay kýresken ana tilin shúbarlaugha da jas aqyn óz ústazynyng ýlgisinde jan-tәnimen qarsy shyqty. Biz ýzindi keltirip otyrghan «Qazaq tilindegi óleng kitaptary jayynan» atty maqalasynyng ekinshi bir jerinde: «Qayta, búrynghylarymyz hikayat bolsa da, tili qazaqsha, ruhy qazaq ruhyna qaray beyim kelgendikten, ózin sýidirushi edi. Búl jana «oybayda shata tilder kóp aralasqan. Keyde shýldirlep, keyde sholjaqtap, jyghylyp, sýrinip jýrgen jayy bar»2, - dep, sýrinip jýrgenderding әrqaysysyna sol kezde basylghan kitaptardan mysaldar keltirip, bәrine de óltire soqqy berip, til tazalyghy ýshin maydan ashty.

Súltanmahmúttyng búl kózqarasy - jalpy demokrat baghytyndaghy jazushylardyng oi-pikirlerining jiyntyghy. Olardyng qaysysy bolsa da, Torayghyrovtyng sózine qosylatyndyghy dausyz.

Demokrat aqyn-jazushylar Abaygha taqyryp, demokrattyq-aghartushylyghy jaghynan ghana eliktep, ýirenip qoyghan joq, onyng tvorchestvolyq stiyli, óleng qúrylysy, til kórkemdik jaqtary jaghynan da ýirenip, ýlgi aldy. Abaydan әrkim ózinshe sabaq alyp, onyng aqyndyq ónerin ózinshe mengerdi. Ol ýirenushilerding daryny, bilim dәrejesi, dýniyege kózqarastarynyng teren, sayazdyghymen baylanysty. Mysaly, Súltanmahmút Abay shygharmalarynyng mazmúny terendigi jaghyna eliktep, osy jaghyn ózine sabaq etti. «Syrt kórinisi «qatyn oibay» bop túrsyn, «shaytan oibay» bolyp kórinse de, deni, manyzy bar oibay sol, qaynaghan qanyn, qinalghan jannyn, tolghatqan kónildin, tolghanghan jýrekting syghyndysy sol», - dep ózi aitqanday, jas aqynnyng agha aqynnan óz boyyna sinirgeni - ólenning nәri men manyzy.

1S.Torayghyrov. Tandamaly shygharmalar, 1957, 358-359-better.
2Búl da sonda.

Shynynda da Súltanmahmút ólenderining mazmúny teren. Ne turaly jazyp, ómir qúbylystarynyng qaysysyn shygharmasynyng taqyryby etse de, ólenderinde ýlken oi, keleli pikirler aityp salady. Búl - bir. Ekinshi, Súltanmahmúttyng qay ólenin alsaq ta, ólennen biz tek ómir kartinasyn ghana kórip qoymaymyz, aqynnyng bar túrghysyn, jan dýniyesin sezinemiz. Búl - әsirese onyng lirikasyna tәn sipat. Qanday lirikalyq ólenderin alsaq ta, janyn ortagha sala jazu, quansa da, qayghyrsa da shyn jýregining soghuyn anghartu - Súltanmahmútqa tәn erekshelik. Bizdinshe, múnyng da tamyry Abayda jatqangha úqsaydy.

Abaygha kóp eliktegen, odan ýirenuge kóp tyrysqan aqynnyng biri - S.Dónentaev. «Aluan-aluan jýirik bar, әline qaray shabady», әriyne, Sәbit Dónentaev Súltanmahmút emes. Mәdeniyeti, talanty jaqtarynan ekeuining arasynda ýlken aiyrma bar. Tura aitsaq, Dónentaev Súltanmahmút tәrizdi teren, tvorchestvolyq ýirenu dәrejesine kóterile alghan joq. Úly aqynymyz Abaydyng demokrattyq iydeyasyn qoldap, ózinshe damytugha kýsh salumen qatar, ol tek óleng týrlerin ghana ýirenip, Abaysha jazugha tyrysty. Revolusiyagha deyin de, keyin de Abay ýlgisinde kóbirek jazghan aqynnyng biri - Sәbiyt. Onyng «Oy», «Jýrekke» (jyldary belgisiz), «Abaygha» (1918j.), «Atylghandargha», «Temirge», «Elshilerge» (1924j.), «Bir jyl ótti» (1925j.), «Bizding kolhoz bәige aldy» (1932j.) ólenderi Abaydyng «Segiz ayaghy» men «Boyy bylghan» ýlgilerinde jazylghan.

Mysaly:
Bәri bala, jas (edi),
Bәri úiqyda mas (edi),
Barlyq qazaq balasy.
Sonda ishinen jarq etip,
Aqyl, oiyn sarp etip,
Jón bastaghan danasy.
Qidyq basty sonyna,
Sol bastaghan jolyna.
«Elim» dep en,
Enirep en,
Elge bar ma ed bergenin?
Qaqsaghanda,
Bastaghanda,
Almaq pa eding bermegin.

Búnyng aldynghysy «Segiz ayaqtyn», songhysy «Alty ayaq» týrlerinde jazylghan ólender.

Týr men mazmúndy baylanystyruda Abay men Dónentaevtyng arasynda aiyrmashylyq ýlken. Abay ólenderinde týr mazmúnnyng týri bolyp, ekeuining ózara birlikteri jigin bildirmey jymdasyp jatsa, jogharghy ýlgilerde jazylghan Sәbitting keybir ólenderi aitayyn degen oiyna týri dәl kelmey túrghandyghy bayqalady. Dónentaev Abay emes. Sondyqtan sen Abaymen nege teng týspeding deuge bolmaydy. Keltirilgen fakti, mysaldar Dónentaevtyng Abaydy ózine ústaz sanap, shama-sharqynsha odan ýlgi alyp, ýirenuge kýsh salghandyghyn moyyndatady. Abaydyng tvorchestvolyq erekshelikterin óz boyyna tolyq sinirip, ýlken suretker dәrejesine kóterile almasa, ol - Dónentaevtyng kinәsi emes, mýmkindigining jetken jerining sol-aq bolghandyghy. Barlyq shәkirtting ústazynyng dengeyine jete berui shart emes.

Abaygha elikteushi, odan ýirenushiler tek S.Torayghyrov, S.Dónentaevtar ghana emes, qazaq sovet әdebiyetining negizin salushy Sәken Seyfullinnen bastap, qazirgi әdebiyetimizding alghashqy ókilderi týgel derlik Abaydy ózderine ýlgi tútty, ústaz ete bildi.

Sәkenning «Kel, jigitter» (1917), «Ómirsiz ghashyq» (1919), «Aqqús» (1921), «Qara jer» «Mine, kól», «Aqqu», «Orman», «Dala», «Boztorghay», «Otarba» (1925) ólenderi «Segiz ayaq», «Alty ayaq» ýlgisinde jazylghan. Keybireulerining Abaydan aiyrmasy shumaghynda ghana. Mysaly:
Aqqús kórkem
Aq tósin kergen,
Kólinde, sәulem, synqylda.
Kóldegi erkem,
Ghashyghym, erkem,
Sylanda, biyle, bylqylda, - degen shumaqty alsaq, buyny, bunaghy «Segiz ayaqqa» dәl kelse de, tarmaq sany oghan dәl emes.

Búl ólende Sәken buyn sanyn «Segiz ayaqtan», tarmaq, jol sanyn «Alty ayaqtan» alyp, ózinshe shumaq qúrghan. Ólenderi sintaksistik bitken oidy týiindeytin shumaqty alty jolgha syighyzghan.

Abay ýlgisinde jazylghan ólenderining sany jaghynan Sәken qazaq poeziyasynda birinshi oryn alady. Abay men Sәken aralaryndaghy baylanys bizding әdebiyetshilerimizding enbekterinde óte az sóz bolady. Keyde Sәken Abay ýlgisinde ólender jazdy dep óte shyghady. Shyndyghyna kelsek, ótken ómir әdebiyetining klassiygi Sәkenning tvorchestvolyq baylanysy ýlken.

Jana zamannyng jyrshysy, jana әdebiyetting basy, poeziyamyzgha jana týr engizgen óz stiyli, óz bet alysy bar jәne onyng óleng formalaryn alyp, jolyn quushy óz shәkirtterin tapqan S.Seyfullin bir kýnde dýniyege kele salghan joq, ýirenu, ósu dәuirin, tipti elikteu kezenderin basynan keshirdi.

Sәkenning oqytushylar seminariyasynda (1913-1916) jýrgen kezderinde shyghys, orys, batys әdebiyetimen jaqsy tanysqandyghyna «Qaltasynda bireudin», «Dýniyede kórkem kýiler kóp» (1917j., Saadiyden), «Oy serigim» (1917j., Shepkina-Kupernikten), polyak aqyny Miskevichten audarghandary dәlel. Áytse de ol ózining jaratylysyndaghy órlik, pandyghyna qaramastan, shyn aqyn dep moyyndap, ózin odan ýirenushiler satysyna qoyyp, óz dombyrasynyng qúlaq kýiin sonyng motiyvine say keltirip, tvorchestvolyq ýirenu niyetimen ónege etken aqyny Abay boldy.

Sәken Seyfullin «Ghazelge» (Abay ýlgisimen) dep atalatyn lirikasyn 1915 jyly jazghan.
Sóiley kór, til men jaq,
Sózinning bәri haq.
Paryzday mindetin
Qalqany maqtamaq...
Ýlbirep eki erin
Beyne gýl qyzghaldaq, - dep bastalatyn óleni Abaydyng «Kózimning qarasy» atty ólenining ýlgisinde jazylghan. Búl eki ólenmen tanys oqyrmandargha mazmúny, kórkemdigi, qúrylysy, buyn sandary, úiqasy jaqtarynan jaqyndyq baylanystarynyng aiqyndyghy, aqynnyng ózi «Abay ýlgisimen» dep eskertpese de kórinip túr. Abaydan keyingi aqyndardan taza 6 buyndy ólendi birinshi ret qoldanghan - Sәken.

Bizding búl jerdegi negizgi aitpaghymyz - Abay ýlgisinde Sәkenning birneshe ólender jazghandyghy ghana emes, tvorchestvolyq ýirenuding bastamasyn kórsetu. Qazaq sovet әdebiyetinde Sәken - ózining tvorchestvolyq ereksheligimen jeke-dara aqyn. Sәkendi aqyn retinde týgel moyyndasa da, týri jaghyn, yaghny aqyndyq masterligin moyyndaghysy kelmeytinder de tabylady.

Biz aldynghy pikirdi qoldaymyz. Sәkendi zaman tileginen tughan ýlken iydeyany dәl jyrlap beru ýshin jana týr tapqan dәuir poeziyasynyng iri sóz sheberi dep bilemiz. Janalyq op-onay ómirge ene salmaydy. Onday sózdi búryn estimegen qúlaqtyng toansityny ras. Biraq jyl ozghan sayyn negizi bar janalyq ózining qoldaushylaryn da, ýirenushilerin de kóbeyte bermek.

Bizding búl jerde aitpaghymyz - Sәkenning Abaydan ýirenui, ýlgi aluy izdenuge, qazaqtyng ghasyrlar boyy ómir sýrip kelgen on bir buyn men jyr aghymy tәrizdi óleng týrlerin ózgertuge bolatyndyghyn tanytty. Sonyng alghashqy bastamasy - «Aqqu» siyaqty ólender. Múnda «Segiz ayaq» pen «Alty ayaqtyn» birining buynyn, ekinshisining tarmaghyn alyp, jana shumaqtary әri Abaygha úqsas, әri odan ózgerek óleng etip shygharu boldy. Biraq Sәken Abaydaghy bar ýlgide ghana jazyp, sonymen qanaghattanyp qalghan joq, izdenuin toqtatpady. Qazaq ólenderin әrtýrli kestege salyp, intonasiyasyn ózgertip, sol arqyly janartpaq ta boldy. Osylay izdene jýrip, «Sovetstan» ólenin jazdy. Búl - Sәkenning әri sәtti, әri ózining jana stiylin jasaudaghy alghashqy adymy. Sәken Mayakovskiymen osylay kelip týiisti. Orystyng revolusiyashyl novator aqynynyng tvorchestvosymen tanysu, ekeuining iydeyalarynyng birlestigi ózi tughyzghan janalyghyna Sәkendi sendire týsti. Endi Mayakovskiyding óleng órnekterin tereng zerttep, onyng da ózine kerekti jaghyn paydalanady. Osylardyng negizinde Sәkenning qalamyna tәn jana órnek qazaq poeziyasyna endi. Sәken búl janalyqqa alghashqy ýlgi-ónegeni Abaydan alsa, sonymen qatar Sәkende kórkem sóz de, tamasha lirikalyq nәzik obrazdar da, ýzdik sóz tirkesteri de kezdesedi. Biraq osylardyng bәri de tabighy týrde qiysady. Ol basqalarday bir jazghanyn san ondap, mýrsindey etip, barlyq sózderin qyrlap, syrlap jatpaytyngha úqsaydy. Keyde qalay bolsa, solay aityla salghan sózder, tolymsyz úiqastar da kezdesedi. Áytse de solar Sәken qoldanystarynda ólenge núqsan keltirmeydi. Sol sóz, sol úiqas tap sol jerde kerekti, zandy tәrizdi.

Arqanyng kerbez súlu Kókshetauy,
Damylsyz súlu betin jaughan jauyn,
Jan-jaqtan erteli-kesh búlttar kelip,
Jýredi bilip ketip esen-sauyn, - degen ýzindidegi «Kókshetauy» men «jauyn» tolyq úiqas emes. Biraq tap osy jerde dәl solay úiqasuy zandy. Óleng kórkemdigine de, dybys әuezdiligine de keletin eshbir kemshilik joq.

Sәken ólenderining qaysysy bolsa da, orysshagha audarghanda maghynasynyn, týrining saqtaluy jaghynan basqa aqyndargha qaraghanda, anaghúrlym dәl shyghatyndyghyn bilemiz. Qay kezde bolsyn, ólende sheshushi oryn alatyn - mazmún. Manyz, nәri bolmasa, qansha syrty súlu bolghanmen, ol shyn poeziyanyng biyigine kóterile almaydy. Sәken ólenderine tәn negizgi erekshelik - ólenin mazmúngha qúrushylyq. Qanday sóz bolsa da, tek mazmúnnyng kerek etken sózderin ghana qoldanushylyq. Qazaq poeziyasynda búl әsirese Abaydan bergi, shyn talant iyelerimizde berik saqtalghan dәstýr desek, sonyng alghashqy iri ókilining biri Sәken jәne ol osy әdisine әrdayym berik boldy. Búl mәselede de biz Sәken ólenderining Abaymen baylanystylyghyn kóremiz.

1915-1916 jyldardyng ózinde-aq Sәkenmen qatar Abaygha kónil audaryp, elikteushi, ýirenushilerding biri Jansýgirov Iliyastyng da Abay ýlgisinde jazghan «Jybyrlaq», «Shym-shytyryq», «Qalpymyz» atty ólenderi Abaydyng «Alty ayaq», «Segiz ayaq» ýlgisimen jazylghan:
Ashy kónil,
Túshy ómir,
Tósek temir, bar ma dos?
Qayghy baptap,
Oydy shaqtap,
Syrghanaqtap jýrmin bos.

Paydasyz aqyl,
Qaylasyz ghafyl,
Óluge orgha sekirer.
Dabyrly joldy,
Tabyldy boldy,
Odan artyq ne tiler?
Aqyl, oi, talap, ar, namys
Bizding elden jýr alys.

Jastyghy ma, әlde әdeyi solay jazdy ma, «Qalpymyzdyn» shumaghy Abaydyng «Segiz ayaghyna» dәl kelse de, key joldarynyng buyndary ainymaly bolyp otyrady. 5 buynnyng ornyna 4 buyn, 8 buynnyng ornyna keybir joly 7 buyn bolyp qalatyn jerleri bar. Biraq kópshilik shumaghy - «Segiz ayaqtyn» órnegi.

Keltirgen ýzindiler Abay ólenderimen tek týri jaghynan ghana emes, mazmúny jaghynan da ýndes. Abaydyng «Alty ayaq», «Segiz ayaqtary» óz kezindegi әleumet ómirining únamsyz jaqtaryn sheneu, atqa minip, el basqarushylardyng minez-qúlyq, is-әrketterin ashyna synau, mysqyl, kekesinge ainaldyru bolsa, Iliyastyng ólenderinde de osyny kóremiz.

Revolusiya aldyndaghy qazaq auylynyng shyndyghy: әleumettik tensizdik, әr aluan alayaq, súm-súrqiyalyq, ar-namysty ayaqqa basushylyq, mәdeniyetsizdik, el qamy, júrt paydasyn emes, óz qamdaryn oilaushylyq tәrizdi is-әreketterdi kózimen kórip, jany auyrghan jas aqyn Iliyas ta kemshilikterdi ústazy Abaydyng ýlgisimen synau, sheneudi negizgi nysanasy etip, oghan eng qolayly forma «Segiz ayaq», «Alty ayaq» ólshemderining qúrylysy dep úqqan da, sol formany qoldanghangha úqsaydy. Iliyastyng revolusiyagha deyingi Abay ýgisinde jazghan ólenderining bәri de mazmúnyna týri say kelip, sәtti shyqqan.

1915-1916 jyldardan keyin búl formany birneshe jyl tastap ketedi de, oghan aqyn 1921-1924 jyldar qayta oralady. «Jalshylar úiymynyng jetisi», «Saparda», «Jazushylar modasy» degen ólender jazady:
Túrmysy tolghap,
Tendigin qorghap,
Ashyldyng úiym jetisi.
Tarihta túnghysh,
Birinshi quanysh,
Búl jetining ótisi.
Jetilering kórkeysin,
Jetimdering ýlkeysin, - degen ólenning shumaq, tarmaq, buyn, bunaqtary «Segiz ayaq» ýlgisine dәl. Biraq ólenge oqyrmandardyng oi, sezimderine etetin әseri jaghynan kelsek, jogharghy ýzindi keltirgen ólenderdey emes, múnyng negizgi sebebi - mazmúngha týrining say kelmeui.

«Jalshylar úiymynyng jetisin» aqyn 1921 jyly jazdy. Búl - qazaq kedeylerining bostandyq-tendik alghan kezi. Qazaq kedeylerining túrmysyn, pravosyn qorghaytyn úiym ashylghandyghyna ózderi qalay quansa, aqyn da sonday quanady. Sol ishki shattyq sezimderin syrtqa shygharu ýshin osy ólenin jazghan. Biraq óleng oidaghyday shyqpaghan. Óitkeni «Segiz ayaq» ólshemi -shadyman-shattyq kónil-kýilerin beruge layyqty ólshem emes, kerisinshe, kónilding qayaulyghyn, kernegen yza, ashynghan jan syrlaryn aitugha nemese ómir turaly tereng oi, filosofiyalyq kózqarastardy jyrlaugha beyim týrlerining biri. Kónilindegi quanyshyn qanshama kóterinki etip jyrlayyn dese de, óleng ólshemi aqynnyng qúlashyn jazghyzbaytynyn sezingendeysin. Sezimderining shyrqay biyigi jaqsy ýmit dәrejesinen әri asa almay qalghan:
Jetilering kórkeysin,
Jetimdering ýlkeysin.

«Saparda» óleninde de osy syqyldy mazmún men týrding qabyspaushylyghy seziledi. Búdan shyghatyn qorytyndy bireu-aq: ol - «sabasyna qaray pispegi», týr - mazmúnnyng týri bolsa ghana baghaly. Onysyz iskusstvo joq.

Sóitip, jogharghy mysaldardan Iliyas Jansýgirovting de alghashqy poeziyalyq qadamyn Abaygha elikteu, odan ýirenuden bastaghany, keybir ýirenuleri sәtti, keybireuleri sәtsiz shyqqandyghy angharylady. Biraq Abaydan Iliyastyng tvorchestvolyq ýirenuining negizgi salmaghy sóz obrazdaryna sheberlenu, ómirding әr aluan qúbylystarynyng syrtqy beynesin dәl bere bilu, obraz arqyly oilaugha daghdylanuda jatqangha úqsaydy.

S.Torayghyrov, S.Dónentaev, Sәken men Iliyastargha qaraghanda, Abaygha sonyraq kelgen - Beyimbet Mayliyn. Onyng Abay ýlgisinde jazghan alghashqy ólenderi 1922 jyldan bastalady. B.Maylinning Abay ýlgisinde jazylghan ólenderi: «Orazada», «Jigit pen qyz» (1922j.), «Ghaziza» (1924j.), «Janartty qazir jyrdy auyl» (1929j.) jәne eki ólen: «Áyt, shýu, ala atym» (1924j.), «Úly top aldynda» (1925j.).

Aldynghy ýsh óleni «Alty ayaq», «Segiz ayaq» ólshemderining ýlgisinde jazylghan:
...Qaryny kepken,
Qúdiretten
Júmaq súrap bay otyr.
Tyrs-tyrs tasy -
Jan joldasy.
Irk-irk etken may otyr.

...Kýn kýlmey kókten,
Kózden jas tókken,
Malshy, malay, batyraq;
Bauyrlap basqan,
Ósirmey jastan,
Bay enbegin satyp ap.
«Qúlshylyq», «qúldyq» kýndi auyl,
Janartty qazir jyrdy auyl!

«Áyt, shýu, ala atym», «Úly top aldynda» ólenderi 6 buyndy óleng ýlgisimen keledi. Biz Abay ólenderi turaly bólimimizde 6 buyndy óleng ólshemin qazaq poeziyasyna birinshi engizgen aqyn Abay dedik. Sondyqtan Abaydan keyingi aqyndar búl ýlgini Abaydan aldy dep aitugha әbden bolady. Onyng ýstine B.Maylinning Abay ýlgisimen jazuy 1922 jyldan desek, songhy eki ólenining jazyluy - 1924-1925 jyldar. Abay 6 buyndy ólshemmen tek mahabbat taqyrybyna arnalghan lirikalyq ólender ghana jazghan: «Qyzaryp, súrlanyp», «Kózimning qarasy», t.b. Abaydyng búl eki óleni de adamnyng sýiispendik sezimin suretteude talasy joq ólender jәne ózine layyqty lirikalyq әnderi de bar. Sóz ben әn iskusstvosynyng bir ólende toghysuy onyng kórkemdigin kýsheyte, әrlendire týsken.

Maylin 6 buyndy óleng ólshemin kýndelikti túrmys mәselelerin jyrlaugha qoldanghan. Ólenning qúrylys jaghy Abay ólshemine dәlme-dәl kelse de, oqyrmandaryna әseri Abay óleninen әldeqayda kem jatqandyghy bayqalady. Búl aqynnyng әlsizdiginen emes. Óz stiylinde Maylin - talantty, jaqsy aqyndarymyzdyng biri. Bizshe, jogharghy aitqanymyz tәrizdi, týr men mazmúnnyng ózara qabyspauynan. Jalpy alghanda, 6 buyndy óleng lirikalyq taqyryptardy jyrlaugha layyq jәne әnmen sabaqtasyp jýrudi tileytinge úqsaydy.

Abaygha elikteushi, odan ózinshe ýirenip, ýlgi alushy qazaq aqyndary tek atalyp ótkender ghana emes, S.Múqanovtan bastap, Asqar, Tayyr, Jaqan, Ótebay, t.b. qazirgi aqyndarymyzdyng Abaygha soqpay ketkenderi joq. Olardyng bәrine toqtalyp jatu oqulyqtyng shenberine syimaydy.

«Abay jәne qazaq әdebiyeti» degendegi bizding aitpaghymyz - Abaydyng әdeby mektebi ne Abay shәkirtteri degen mәselede HIH ghasyrdyng ekinshi jarymynan bergi әdebiyetimizde Abay dәstýrining arnasynyng jatqandyghy. HH ghasyrdyng bas kezindegi aqyndar jәne sovet dәuirindegi qazaq poeziyasynyng iri ókilderi - bәri de Abay mektebinen sabaq aldy, bәri de sol úyadan úshty. Búl mәselege osy túrghydan kelsek qana, dúrys týsine alamyz.

Sonymen qatar, tek qazaq әdebiyeti ghana emes, tilimiz tuysqan elder әdebiyetine de belgili dәrejede Abaydyng әseri boldy. Búghan keybireulerding kýdiktene qarauy da mýmkin. Eng aldymen, Abaydy oqyghan tuysqan elder aqyndarynyng keybiri onyng talantyna tәnti bolyp, ózderining onan ghajayyp әserler alghandyghyn moyyndasa, keybiri Abay ýlgisimen ólender shygharyp, óz әdebiyetin jana týrmen bayyta týsti.

Bashqúrt halqynyng talantty aqyny Shәihzada Babichting tandamaly shygharmalaryna jazghan alghysózinde filologiya ghylymdarynyng kandidaty, dosent, belgili ghalym Á.Harisov Shәihzada Babichting Abay turaly aitqandarynan óte qúndy faktiler keltiredi.

1913 jyly «Ghaliyada» oqyp jýrgen kezinde, ol jazghy tórt ay demalysyn taghy da Qazaqstanda ótkizdi (Babich 1910 jyldan 1911 jylgha deyin qazaq auylynda bala oqytqan). «Arqa qazaqtarynda ótkizgen kýnderim» degen kýndelik dәpterine jәne aqynnyng ózi turaly shygharmalaryna qaraghanda, - dep jazady Á.Harisov joldas, - Qazaqstangha búl baruynda qazaq auyz әdebiyeti jәne jazba әdebiyetimen Babichting airyqshy shúghyldanghany kórinedi. Ol qazaq halqynyng úly aqyny Abay (Ibrahiym) Qúnanbaevtyng shygharmalaryn berile oqidy.

Ózining kýndeliginde «Qúnanbaev ólenderinde, - dep jazady Babich, - kónil tolqytarlyq artyqsha kýsh bar, onan erekshe lәzzat alasyn, ony tatardyng Toqayy, arabtyng IYmerlkәise dәrejesindegi aqyn dep bilemin», - degen jazu bar.

Ol jyldar 18 jasar, basqa elder әdebiyetimen әli tanystyghy joq jas aqyn Shәihzadanyng búl - ózinshe Abaygha bergen ýlken baghasy. Eger sol kezde Pushkiyn, Lermontov, Bayrondardyng shygharmalarymen tanys bolsa, mýmkin ol jogharghy eki aqynnan basqa da Abaydyng synarlaryn ataghan bolar edi. «Abay audarmasy arqyly Babich alghash ret Lermontov poeziyasymen tanysady, onyng keybir ólenderin jattap ta alady. Mysaly, ol Lermontovtyng «Vyhoju odin ya na dorogu» dep bastalatyn ólenin oryssha da, Abay audarmasy arqyly qazaqsha da jatqa bilgen jәne olar onyng jatqa aitatyn eng sýiikti ólenderi bolghan»1, - dep jazady sol maqalasynyng ekinshi bir jerlerinde Á.Harisov joldas.
1Shәihzada Babich. Harlanma әsәrlәr. Ófó, 1958, 4-5-better.

Qyrghyz poeziyasyna Abaydyng yqpal, әserlerin sóz etken qyrghyz ghalymy, dosent Qúlan Rysaliyev Abaydyng «Bay seyildi, bir peyildi» deytin 6 joldan qúrylatyn shumaghyn mysalgha ala otyryp, bylay dep jazady: «Búl ólennen úiqastyra salynghan tek týrin emes, qyrghyz aqyndarynyng óleng ólshemderin de tolyq óz qalpynda qoldanghandyghyn bayqaymyz. Múny biz, әsirese 20-30 jyldardaghy jyrlardan anyq kóremiz. A.Toqambaevtyng 1930 jyly jazghan «Tútqyn Marat» atty epikalyq poemasynyng jyr qúrylysyn alalyq. Poema bastan ayaq alty joldy aralas ólshemdi shumaqtan túrady. Shumaq ishinde buyn jyr joldarynyng buyn sandary jәne olardyng qiystyryluy, úiqasu týrleri de Abaydyng «Bay seyildi» ólenine keledi:

Ichy kýngó (4) (a)
Ashyq týrmó (4) (a)
Fashist, baylar qolunda. (7) (b)
Dalay erler, (4) (v)
Týrkýn sherler (4) (v)
Chynjyr, týrmó, torunda... (7) (b)

Keybir әdebiyetshiler poemanyng formasyna V.Mayakovskiyding әseri tiygen dep jýr. Bizding oiymyzsha jәne faktilerge qaraghanda, aqyn jyr joldarynyng buyn qúrylysyn, sonday-aq úiqas týrin de Abaydan alghan...

Qyrghyz poemasynda alty joldy ólenning aabvvb formasy әzir keng qoldanuda...»1.

Tap osy tәrizdi, Abaydyng yqpal, әserinde bolghan, odan ýirenushi shәkirtterdi biz úighyr, qaraqalpaq әdebiyetterinen de kezdestiremiz. Ol turaly keybir qysqa maqala-enbekterde jazylyp ta jýr.

Qoryta aitqanda, Abay - jalghyz qazaq әdebiyetining shenberindegi ghana aqyn emes, HIH ghasyrdyng ekinshi jarymyndaghy býkil shyghys әdebiyetindegi iri túlghalardyng biri. Sol dәuirde Evropa, orys halyqtarynyng shong oishyldary kótergen progressivtik, jalpy adam balasylyq ýlken mәselelerge shyghys әleminen ýn qosyp, shylbyr bergen sanamalylardyng da Abay aldynghy sapynda boldy. Oiy teren, týri kórkem, ózinshe aitsaq, «Ishi altyn, syrty kýmis» sóz jaqsysyn jaza bilgen Abay - qazaq qana emes, tuysqan elderding de aldynghy qatardaghy kóptegen talantty aqyndaryna ústaz. Demek, biz Abaydyng әdeby mektebin zertteudi terendete týsuge mindettimiz.
1Qúlan Rysaliyev. «Qyrghyz yrlarynyng týzýlýshý», 1965, 185-186-better.

Sony
kazakhadebieti.kz sayty