«Abay aqparat» qazaq internet kenistigin damytu qory» Qoghamdyq qory    qarasha aiynyng 25-i kýni Abai.kz aqparattyq portalynyng redaksiyasynda tarihshy Júmajan Bayjuminning «Túran» adamzat qoghamynyng tarihyna kózqaras» atty kitaptyng túsaukeserin jasap, «Azamat» intellektualdyq klubynyng otyrysyn ótkizdi

Atalghan jiyngha qatysqan sheshender әngime barysynda tómendegi jayttardy әngime qyldy.

Tarihshy Júmajan Bayjuminning «Túran» adamzat qoghamynyng tarihyna kózqaras» atty kitaptyng túsaukeserine oray«Azamat» intellektualdyq  kluby ótkizgen otyrysqa oray sóilengen sózder.

Rasul Júmaly, sayasattanushy:

Otandyq tarihtyng ózekti mәselelerine baylanysty keleli isting bastalghanyna birshama uaqyt ótti. Búqaralyq  aqparat qúraldarynyng belsendiligi arqasynda qalyng júrtshylyq qazaq tarihynyng beytanys qyrlarynan birshama derek pen dәiek aldy. Alys-jaqyn shet elder múraghattarynan birqatar tarihy qoljazbalar jetkizildi. Jәne osy syndy san sharua qolgha alyndy. Bizdinshe, basym baghytty últtyq tarihymyzdy zertteu men bilikti oqytyluyna beru qajet.

«Abay aqparat» qazaq internet kenistigin damytu qory» Qoghamdyq qory    qarasha aiynyng 25-i kýni Abai.kz aqparattyq portalynyng redaksiyasynda tarihshy Júmajan Bayjuminning «Túran» adamzat qoghamynyng tarihyna kózqaras» atty kitaptyng túsaukeserin jasap, «Azamat» intellektualdyq klubynyng otyrysyn ótkizdi

Atalghan jiyngha qatysqan sheshender әngime barysynda tómendegi jayttardy әngime qyldy.

Tarihshy Júmajan Bayjuminning «Túran» adamzat qoghamynyng tarihyna kózqaras» atty kitaptyng túsaukeserine oray«Azamat» intellektualdyq  kluby ótkizgen otyrysqa oray sóilengen sózder.

Rasul Júmaly, sayasattanushy:

Otandyq tarihtyng ózekti mәselelerine baylanysty keleli isting bastalghanyna birshama uaqyt ótti. Búqaralyq  aqparat qúraldarynyng belsendiligi arqasynda qalyng júrtshylyq qazaq tarihynyng beytanys qyrlarynan birshama derek pen dәiek aldy. Alys-jaqyn shet elder múraghattarynan birqatar tarihy qoljazbalar jetkizildi. Jәne osy syndy san sharua qolgha alyndy. Bizdinshe, basym baghytty últtyq tarihymyzdy zertteu men bilikti oqytyluyna beru qajet.

        Osy túrghyda últtyq tarihty zerdeleu mәseleleri boyynsha elimizding birqatar joghary oqu oryndarynda dóngelek ýstelder úiymdastyrdyq. Atap aitqanda, Ál-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetinde, Abay atyndaghy Qazaq Últtyq pedogogikalyq uniyversiytetinde, Qazaq memlekettik qyzdar pedogogikalyq uniyversiytetinde, Suleyman Demiyrel atyndaghy uniyversiytette jәne E.Buketov atyndaghy Qaraghandy Memlekettik uniyversiytetinde tarihshy-ghalymdar, oqytushy professorlyq qúrammen jәne doktoranttar, magistranttar, studentter qatysuymen otandyq tariyhqa qatysty týrli taqyryptarda ótkizilgen dóngelek ýstelder taspagha jazylyp alyndy.

        Atalghan joba maqsaty - últtyq tarihty zerdeleu mәseleleri boyynsha atqarylyp jatqan júmystar - otan tarihyn oqytu, zertteu jәne jariyalau baghyttaryn aiqyndau. Yaghni, birinshi mindet joba boyynsha jýrgizilgen júmystardy nasihattau bolsa, ekinshisi – otandyq tarihty zerdeleu barysyndaghy naqty isterdi óz kózimizben kórip, tarazylau. Búl rette últtyq tarihymyzdy zertteu men bilikti oqytu jýiesine qoghamdyq pikir qozghau arqyly óz ýlesimizdi qosa alamyz. Al dóngelek ýstelder basynda talqylanghan mәseleler ayasyndaghy mindetterdi sheshu keshendi júmys jospary men naqty is-sharalargha baylanysty bolsa kerek.

Sonymen joba barysynda biz kóz jetkizgen mәsele - býgingi kýngi tәuelsizdik jaghdayynda Qazaqstan tarihyn oqytuda, ghylymy túrghyda payymdauda qanday ústanymdar basshylyqqa alynu kerek?

Memleketting damuyna tikeley әser etushi faktorlardyng biri saliqaly sayasat, túraqty ekonomikamen qatar, últtyq iydeologiya ekeni belgili. Últtyq iydeologiya qoghamdy bir maqsatqa júmyldyryp, sol maqsatqa jetude birigip әreket etuge shaqyrady. Últtyq iydeologiyany qalyptastyrudyng joly kóp. Sonyng biri jәne biregeyi otandyq tarihty nasihattau.

Tarih – halyqtyng jady men zerdesi. Endeshe, «Ótkendi bilmey bolashaqty boljau mýmkin emes». Shynayy el tarihyn bilu ar­qyly tarihy sana bekiydi, tarihy sana arqyly últ­tyq sana qalyptasady. Búl týptep kelgende tәuelsizdiginizding bayandy boluynyng kepili.

Joba barysynda osyghan kóz jetti. Últtyq tarihty zerdeleu mәseleleri boyynsha elimizding birqatar joghary oqu oryndarynda ótken dóngelek ýstelderde kóterilgen san týrli pikir-kózqarastar, úsynys-tilekterdi tújyrymdar bolsaq tómendegishe.

1. Damyghan birqatar elder ýshin tarih tәrbie qúraly. Aytalyq, Týrkiyada halyq ýshin tarihtyng manyzdylyghy - úranshyl tariyh, jalpy tariyh, ghylymy tarih bolyp bólinedi. Sabaq alar túsymyz osy. Bizde jalpy tarih pen ghylymy tarih mәselesinde  atqarylyp jatqan sharualar barshylyq. Al úranshyl tariyh, yaghny jastardy tarihy túrghyda otanshyldyq ruhta tәrbiyeleude júmystar joqtyng qasy. «Sen qazaqsyn, sening asqaq tarihyng bar! Tarihyng túghyrly túlghalargha, әdil de ótkir  biy-sheshenderge, erjýrek batyrlagha bay! Endeshe sen de úly elding úlany retinde últyna qyzmet et!» - degen túrghyda jastardy tarihy - otanshyldyq ruhta tәrbiyeleuding jýiesin bala-baqsha qabyrghasynan bastap, qalyptastyru qajet-aq;

2. Joghary oqu oryndarynda, kolledjder men mektepterde «Tarihy turizmdi» damytudyng jýieli josparyn jasau kerek. Studentter men oqushylardy teoriyalyq bilimmen qatar, tarihy oryndar men múrajaylargha aparyp, óz kózderimen kórsetip, sezintuding әser-yqpaly zor bolmaq;

3. Tarihty jasaytyn túlghalar. «Tarih tolqynynda» baghdarlamasy ayasynda uniyversiytetting professor-oqytushylar qúramy  «Túlghatanu» jobasyn dayarlap, oqu jýiesine engizu qajet;

4. Qazaqstan tarihy pәni boyynsha elektrondy oqu qúraldaryn әzirleu kerek;

6. Joghary oqu oryndarynda últtyq sanany, últtyq iydeyany qalyptastyru maqsatynda ghylymy ortalyq qúru uaqyt talaby;

7. «Tarih tolqynynda» baghdarlamasy ayasynda býginde «Ólketanu» pәnin oqytu manyzdy. Jәne de tarihshy mamandyqtarynyng elektivti pәnderi qataryna «Ólketanu» pәnin engizudi qolgha alu qajet;

8. Álemdik bilim beru standartyna sәikes aghylshyn tobyndaghy mamandyqtargha "Qazaqstan tarihy aghylshyn tilinde" atty pәndi oqytudy engizu kerek.

 Aydos Sarym, sayasattanushy:

«Biz ótpeli kezenning úrpaghymyz. Aralyq buynbyz» deydi. «Bizding buynnyng basyndaghy jauapkershilik jýgi orasan» dep sezinedi. Kóp oilary, konseptualdyq kózqarastary agha buyn tarapynan syngha úshyrauy mýmkin. Al keleshek úrpaqqa qajet bolu-bolmauy ekitalay. Olargha qazirding ózinde aiyp kóp. «Últshyl» dedi, endi «fashister» dep ashyq mәlimdedi. Qanday aiypty da kóterip, memlekettik, eldik túrghyda eren enbek etip jýrgen buyn. Eng bastysy, býgingi sayasatqa, qoghamdy damytugha degen tyng kózqaras, ózgeshe pikir, talmay izdenu bar. Endigi sóz - aralyq buynnyng kórnekti ókili, sayasattanushy, «Abay-aqparat» qoghamdyq qorynyng viyse-preziydenti Aydos Sarym myrzada.

  Qazaqtyng ziyaly azamattaryna «últshyl» dep te, «fashist» dep te aiyp taghu ýrdisi qayta beleng aldy. Bir kezdegi imperiyalyq sayasatty eske týsiredi. «Feysbukta» osy mәselege oray qazaqtildiler men orystildiler arasynda «soghys» jýrip jatyr. Ekinshi jaghynan, múnday mәlimdemelerge toytarys bermey-aq ýnsiz qoya salu kerek pe? «It ýredi, keruen kóshedi» dep...

- Mәselening mәnisi terende. Biz anyq an­gharyp otyrghan jayt: býginge deyin Qazaqstandaghy dau-damay tek óz azamat­tarymyzdyng ishki sharuasy bolyp kelse, býgin búghan Reseydin, orystyng belgili sayasattanushylary, jurnalisteri men blogerleri tikeley aralasyp, tipti arandatugha da tyrysyp otyr. Jaqynda bizding keybir telearnalarymyz osynday «qarmaqqa» iligip, arandap ta qala jazdady: orystildi azamattar ghalamtorda «Okkupay pedofilyay» atty aksiya úiymdastyrghan. Shyndyghyna kelgende, búl bizdegi orys úiymdarynyng ýsh úiyqtasa týsine kirmeytin sharua. Basqasha aitqanda, Mәskeuding tarapynan tehnologiyalyq túrghydan úiymdastyrylghan sayasy aksiyasy dep bagha beruge bolar. Andap qarasaq, olardyng tandaghan orny da tegin emes: 28 panfilovshylar parki. Erjýrek panfilovshylar eskertkishining aldynda orystyng 4-5 jigiti qazaqtyng bir nasharyn tauyp alyp, tepkilep jatyr. Búdan belgili bir dengeyde simvoldyq maghyna tabugha bolady. Eger Qazaqstan men Resey shyn mәninde eki aradaghy kelisimderge say odaqtas memleketter bolsa, Reseyding ishki jәne arnayy qyzmet organdary Qazaqstan jerinde agenttik ashu, aqparat jinausiyaqty júmystardan bas tartuy tiyis. Biz qazir Mәskeude, Tatarstanda nemese Bashqúrtstanda «Sender tәuelsizdik alu ýshin kýresinder» dep ýgit-nasihat jasaytyn bolsaq, onda búl Reseyge qarsy qasaqana jasaghan is-әreket dep baghalanady. Endeshe, nege Reseyding blogerleri, jurnalisteri, sayasatkerleri Qazaqstannyng ishki isine qol súghady? Nege olar bizge aqyl ýiretedi? Olar tipti bizdegi belgili bir toptardy ýiretip, ózimizdi ózimizge qarsy aidap salyp otyr.

- Sonda, sizdinshe, Krasiyenkonyng sizderdi «fashister» dep jariyalauy bireuding aitaqtauynan tuyndaghan әreket dep sanaysyz ba?
- Birinshiden, aitaqtau. Ekinshiden, belgili bir úiymdastyru sharalary bar ekeni anyq qoy.
- Maqsattary ne?
- Maqsattary bireu-aq - biylikte, qoghamdyq ortada qazaq últshyldary turaly teris pikir-kózqaras qalyptastyru. «Olar bizding Reseymen odaqtas boluymyzgha qarsy» degendey qoghamdyq pikir tudyru. Mysaly, ghalamtordaghy dau-damaygha aralasyp jýrgen azamattardyng deni belgili bir kompaniyalarda, bankterde jetekshi qyzmetterdi atqaryp otyr. Eshqaysysy qarataban emes. Mysaly, Kremliding TMD-gha qatysty sayasatyn jýzege asyrugha atsalysqan Kolerov degen azamat bar. Ol Ukraina, Armeniya t.b. memleketterdegi jaghdaydy ushyqtyrdy, endi Qazaqstangha kelip, «Regnum» degen aqparattyq agenttik qúrady da, sol arqyly belgili bir qoghamdyq pikir qalyptastyrady. Onyng ýstine, qazir Resey «qaytkende Qazaqstandy uysymnan shygharmaymyn» dep orasan mol qarjy bólip jatyr. Onyng qomaqtylyghy sonda, bizding memlekettik tapsyryspen bólingen aqsha onyng janynda týkke túrmaydy. Ol qarjynyng qazirding ózinde Qazaqstangha kelip, dittegen jerine jetip jatqanyn kórip te, bilip te jýrmiz. Keshe ghana sabylyp jýrgen azamattar býginde bir-bir sayttyng qúlaghyn ústap, bir-bir taldau ortalyghyn ashyp, «antifashistik komiytet» degendi qúryp aldy. Kezinde Ukrainadaghy «antifashistik komiytet» degen úiymnyng kóshirmesi ispettes. Bizdegi «antifashister» osy Ukrainadaghy jalghan úiymgha mýshe bolyp, «Qazaqstanda da fashizm damyp keledi» degen әngime aityp jýr. Esterinizde bolsa, 37-jyly atylyp, basy aidaugha týsken Alash azamattary ne «japon tynshysy» ne «fashist» degen aiyptarmen ústalghany belgili. Ótken jyly Mústafa Shoqaydy, oghan qatysty sóz aitqan azamattardy «fashist» dep kýie jaghugha tyrysqandar boldy. Qúdaygha shýkir, bizding ziyaly qauymnyng da, qazaq baspasózining de auyzbirshiligi basym týsip, últ qaharmanyn aqtap aldyq. 
- Qazaqstan aqparat kenistigining qansha payyzy Reseyding yqpalynda dep oilaysyz? Ghalamtordy qosa alghanda?
- Osydan birer jyl búryn sol kezdegi premier-ministr Kәrim Mәsimovting aitqan sózi bar edi: «elimizding 55-60 payyzy Resey aqparat naryghynyng yqpalynda» degen. Sonsha halyq Reseyding telearnalaryn kórip, Reseyding gazetterin oqidy. Jalpy, Qazaqstandaghy orystildi internetti de men «Kaznet» dep sanamaymyn, ol Runetting jalghasy ghana. Bayqap qarasanyz, Qazaqstandaghy orystildi iri jobalardyng kóbisin jasaghan - Reseyding top-menedjerleri. Samaradan t.b. qalalardan kelgen belgili bir sayasatty, belgili bir kózqarasty tyqpalap jýrgen azamattar. 
- Endeshe, búghan qarsy qalay kýresemiz? Ne isteu kerek?
- Birinshiden, bizding Ýkimet qansha shekteu qoyghysy kelse de, belgili bir faktorlargha baylanysty qazirgi jaghdaydy kýshtep ózgerte almaydy. Búl jerde basty mindet taghy da qoghamnyng ózine, onyng belsendi mýshelerine, ainalyp kelgende, «últtyq partiya» atalyp jýrgen qazaq baspasózine kelip tireledi. Birinshiden, biz tyng kontent, jana aqparat kózderin qúryp, Reseyding aqparat qúraldaryna balama jobalar jasauymyz qajet. Mysaly, orys tilinde dәrigerler sayty bar ma - qazaq tilinde dәrigerlerge arnalghan sapaly sayt ashyluy kerek, orys tilinde bala men anagha arnalghan aqparat qúraly bar ma - sol mazmúnda qazaq tilinde de BAQ boluy shart. Ol, әlbette, tek qazaq tilindegi balama emes, últtyq salt-dәstýrdi dәripteuge tiyis, qazaqtyng dýniyetanymyna say dýniyelerdi nasihattauy kerek. Latyn qarpi siyaqty órkeniyettik manyzy bar, qazaq sanasyn búrynghy otarlyq metropoliyadan shygharyp, Reseyge baylanghan kindikti kesetindey júmys atqarugha tiyispiz. Tól telearnalardy, tól baspasózdi, qazaq ghalamtoryn bәsekege qabiletti etu arqyly kýrese alamyz. Biz - aralyq kezende ómir sýrip jatqan úrpaqpyz. Keler úrpaqtyng jolyn ashyp beretin ótpeli buynbyz. Sony aiqyn týsinuimiz kerek. Aldaghy uaqytta mektep tabaldyryghyn endi attaytyn qazaq balalary sauatyn kirillisada emes, latyn qarpimen ashuy tiyis. Búl - ýlken jauapkershilikti talap etetin júmys. Ekinshiden, kóp nәrse ózimizding tarihy jәne әlemdik prosesterdi dúrys týisinuimizge baylanysty. Býgingi kýni órkeniyettik túrghyda tarihi, mәdeny taqyryptarda pikir almasudy bastau kerek. Taptauyryn bolghan eki-ýsh mәselening tónireginen shyghyp, ne ózin kemsituge dayyn túratyn, ne jalghan illuziyagha berilip, daraqy qalypqa týsiretin minezden arylu qajet. Onyng ornyna ghalamdyq dengeyde oy qorytugha sebep bolatyn tyng taqyryptardy tauyp, sol arqyly shyn mәninde óz tarihymyz ózimizge ruh beretin, Qazaqstandaghy ýlken prosesterding ruhany negizin qamtamasyz etetin saliqaly pikirtalastar jýrgizu kerek. Jaqynda biz eldegi ziyatkerlik pikirsayys klubtarynyng jetekshilerin Almaty qalasyna jinap, «bәrimizge ortaq internet-resurs jasayyq» degen úsynys aittyq. Árqaysymyz jeke-dara dәruish bolmay, últ ýshin ortaq ózekti mәselelerdi birge talqylap ýireneyik degen iydeya. Búl, әsirese, aimaqtyq klubtar ýshin óte tiyimdi. Sebebi olar ýshin pikirsayysqa shaqyratyn kózi ashyq ziyaly qauymnyng sany men sapasy oblys ortalyghynyng aumaghymen ghana shekteledi. Al ortaq internet-resurs әrbir mәselening elding barlyq aimaqtarynda janghyruyna jol ashady, alys aimaqtaghy jastar basqa oblystaghy, ortalyqtaghy zamandastarynyng ne talqylap, ne aityp jýrgeninen qúlaghdar bolyp otyrady. Osynday әreket arqyly qoghamdyq intellektualdy orta qalyptastyrugha bolar edi. Osynday ortadan ghana tyng әdebiyet, tyng tariyh, tyng jurnalistika, tyng publisistika tuyndaydy. Búlay bolmasa, ózara «Men qarsymyn, men qoldaymyn» deytin sapasyz әngime-daudyng dengeyinen aspay qalamyz. Mening oiymsha, býgingi basty mәsele - ertengi kýni memleketting tizginin qolyna alar úrpaqtyng boyynda shyn mәninde sapaly dengeyde oilana bilu, sóz saptay bilu, oqy bilu mәdeniyetin qalyptastyru. Orysta mynaday jaman sóz bar: «mestechkovyi» degen: yaghni, óz auyly, ot basy, oshaq qasy manynan, óz aimaghynyng auqymynan shygha almaytyn bolsaq, onda belgili bir qoghamdyq-populistik, «Shynghyshan qazaq pa, joq qazaq emes pe?» degen qazaq joq kezde ózekti bolghan mәselelerge baylanysty daulasudan arygha bara almay qalamyz. 

 Ámirhan Balqybek, tarihshy-ghalym:

- «Óz qazanynda qaynaghan» demekshi... Qalay degenmen de, tildik bólinis jaghynan alghanda bir-birimen qabyspaytyn, ishki qaynauy eki bólek lageri bar bizde. Mysaly, latyn qarpine qatysty bolsyn, meyli siz aitqan Shynghys hannyng tegi turaly dau bolsyn - búl tek qazaq qoghamdyq ortasynda talqylanatyn, sonda ghana tyndalatyn, sonda ghana tújyrymdalatyn taqyryptar. Al Qazaqstandaghy orystildi qoghamdy qazaqqa qatysty taqyryptar tolghandyrmaydy.
- Búl tabighy prosester. Meyli jaqsy bolsyn, ne jaman bolsyn, qazaq tilindegi internet pen qazaq baspasózining bir ereksheligi bar: qazaqtardyng sany basym, olar - kópshilik. Kópting ishindegi qaynau men azshylyqtyng qaynau temperaturasy arasyndaghy aiyrmashylyqty salystyrugha kelmeydi. 
- Azshylyqtyng ar jaghynda kórshiler túr ghoy...
- Túra bersin. Negizgi qoghamdyq prosesterding damu ýrdisin anyqtaytyn eki ústyn bar: tarih jәne demografiya. Búlar qazaqtyng jaghynda. Shyndap kelgende, endi biz búdan bylay «Kýni erteng orystarmen bolashaqta qarym-qatynasymyz qalay bolady?» dep oilaghannan góri, kýni erteng san jaghynan orystardan әldeqayda basym týsetin Qazaqstandaghy ózbek pen úighyr diasporalarymen qanday qarym-qatynas qúramyz?» degen mәselege kóbirek alandaugha tiyispiz. Osy qarqynmen kóbeye berse, Qazaqstandaghy ózbekterding sany aldaghy 10-15 jylda 8-10 payyzgha jetui mýmkin. Múnday tabighy ósim qazaqtarda da joq. Onyng ýstine, Ózbekstannyng jastary mýmkindiginshe Qazaqstangha kelip, osynda júmys istep, ýilenip, túraqtap qalugha tyrysady. Sebebi olarda óz elderinde kәsipkerlikpen ainalysugha, kýrektep tabys tabugha jaghday joq. Keybirining Qazaqstandaghy biznesi arqyly Ózbekstandaghy otbasyn asyrap jatqan jayy da bar. Sondyqtan aldaghy on-on bes jylda jaghday qalay ózgeredi degendi qaperde ústau qajet. Býgingi Resey de, býgingi Qytay da mәngilik emes. Keshegi kýni adam sengisiz ýrdister kóz aldymyzda jýzege asyp jatyr. Osydan 20 jyl búryn Amerikany qara nәsildi basqarady dese, eshkim senbes edi. Osyghan deyin Rim papasy óz taghynan erikti týrde bas tartady dese de, senbes edi. Yaghni, zaman da, qogham da ózgerude. Keshegi zaman - imperiyalardyng dәuiri bolsa, endi olar kelmes­ke ketti. Tyng formattar dýniyege kelip jatyr.
Biz әlemdi, ainaladaghy qúbylystardy dúrys týsine biluimiz kerek. Ázirge әlemdi týsinbek týgili, ózimizding kishkentay ghana kenistigimizdegi ýrdisterdi dúrys týsinip, týisine alghan joqpyz. Últty últ etetin eki ústyn bar: birinshisi - tariyh, últtyng baghyt-baghdaryn eksheytin, soghan negizdeme bolatyn faktor. Ekinshisi - geografiya. Geosayasatta mynanday naqyl bar: «Óz elining geografiyasyn bilgen adam onyng syrtqy sayasatyn da anyqtay biledi» degen. Bizding syrtqy sayasatymyzda Kenes zamanynan kele jatqan mifter әli kýshin joyghan joq. Oghan qosa býgingi Resey taratyp, bizge tanyp otyrghan mifter bar. Onyng biri Qytaygha qarsy aidap salu t.s.s. Bir ghana mysal. «Aqyrzaman bolarda qara qytay qaptaydy» dep ózimizdi-ózimiz qorqytamyz. Shyn mәninde, búl mәtelde aitylghan qara qytaydyng býgingi qytaygha esh qatysy joq, olar týrkiler dәuirinde, XI ghasyrda ómir sýrgen halyq. Bir kezdegi jaugershilik, shapqynshylyq zamanynda tughan mәtel odan beri toghyz ghasyr ótse de sanadan óshken joq. Anyghyn aitqanda, qazirgi Qytaydyng óz ishki mәselesi basynan asady. Býgingi Qytay jastary әsireúltshyl bolyp ósip keledi. Erte me, kesh pe olar bas kóterip, eldi tónkerui mýmkin. Búl elde tabysy kýnine 1 dollardan aspaytyn 600 mln. adam bar. Yaghni, әleumettik tensizdik mәselesi ushyghyp túr. Ótken jyly Qytay ýkimeti Japon memleketine qarsy әdeyi aksiya úiymdastyrdy. Búl әreket halyqtyng nazaryn basqa jaqqa búru ýshin jasaldy. Kedeylerge syrttan jau tauyp beru kerek, әitpese ózin tónkerip tastaydy. Qytayda ótken jyly 10 mynnan astam adam narazylyq aksiyasyna shyqqan sheruler sany 1000-gha jetken. Onyng ýstine, Qytay ózining energetikalyq qauipsizdigin qamtamasyz etu ýshin Shynjangha milliardtaghan investisiya qúiyp jatyr. Janadan qalalar salyp, ishki Qytaydan milliondaghan adamdardy kóshirip jatyr. Býgingi kýni Qytay ekonomikasy kóp jaghdayda múnaygha tәueldi. Sondyqtan olar bizding kompaniyalargha investisiya salyp, tәuelsiz gaz-múnay qúbyryn tartugha mýddeli. Qalay degenmen de, Qytay - alpauyt derjava. Osynday alpauyttyng janynda otyryp, memlekettigimizdi qalay saqtaymyz degen mәseleni de oilauymyz kerek. Búghan deyingi tarihtan alghan sabaghymyz - aidahargha da, aigha da senuge bolmaydy. HH ghasyrdan alghan sabaghymyz - jalpy, ózinnen kýshti kórshine senuge bolmaydy degendi miymyzgha jazyp alu kerek. Olardan qorqyp, búgha beruding de qajeti joq. 1994 jyly Qazaqstan ózining yadrolyq potensialynan bas tartqanda, bes yadrolyq derjava bizding qauipsizdigimizge kepildik bergen. Sol bes elding biri - Qytay. Bizding qazirgi mindetimiz - AQSh, Úlybritaniya, Qytay, Fransiya, Germaniya, Resey, Ýndistanmen jәne Pәkistanmen keneytilgen mәngi dostyq, qauipsizdikti qamtamasyz etu túrghysynan jana kelisim-sharttar jasau.
Resey bizding elde óz yqpalyn saqtap qalghysy keledi. Biraq oghan resursy da, ishki birligi de kemshin. Al bizding ishki birligimiz artqan jaghdayda, óz túlghalarymyz tónireginde toptasa alsaq, onda bizdi syrttan jau ala almaydy. Alsa, ishki jau alady. Qay zamanda da eshbir eldi syrttan kelgen dýley kýsh jaulap alghan emes. Ishki ydyrau, ishki narazylyq syrtqy kýshterding basym týsuine jol bergen. Mysaly, Irandy alayyqshy. Shyn mәninde assimilyasiyagha týsken el izdeseniz, ol - Iran. Birneshe ret tól tilinen, dininen airylyp qala jazdaghan el - Iran. Soghan qaramastan býgingi kýni ýlken dәrejege jetip otyr. Nemese Irannyng ata jauy Izrailidi alynyz. 2000 jyl búryn joyylyp ketken memleketin qayta qúryp, ómirde bolmaghan tilin qayta tiriltip, qoldanysqa engizdi. Qazir býkil arabtyn, әlemning sayasatyna yqpal etip otyrghan kishkentay ghana memleket. Ras, qolynda atom qaruy bar. Osy túrghyda biz de oilanuymyz kerek. Býgingi alpauyt elderding niyeti ózgermese, onda bәlkim bizge de atom qaruy turaly pikirtalasty qoghamdyq dәrejege shygharu kerek bolar. Búl «biz de atom qaruyn jasayyq» degen sóz emes, biraq әlemdik derjavalarmen teng dәrejede sóilesu ýshin, óz mýddemizdi qorghau ýshin bizge kýshti argumentter kerek. Sonyng biri - yadrolyq argument. Býgingi kýni AQSh ta, basqalar da kishkentay memleketterding atom qaruyna ie boluyna ýzildi-kesildi qarsy. Osy arada Soltýstik Koreyanyng atomdyq baghdarlamasy bir memleketti asyrap otyrghanyn aitugha tiyispiz. Erte me, kesh pe osy baghdarlama Soltýstik Koreyanyng týbine jetui de yqtimal. Al býgin Soltýstik Koreya atom qaruyna synaq ótkizgen sayyn, AQSh olargha kýrishti kóptep tasyp, kelisimge keluge tyrysyp jatyr. Býgingi әlemdik tendensiya osynday.

 Aqedil Toyshanúly, etonograf-ghalym:

- Qazaqtildi men orystildi qoghamnyng arasynda týrli úghymdargha qatysty qayshylyq bar ekeni anyq. Áytse de, qazaqtildi qoghamnyng óz ishinde úghymgha qatysty dau-damaydyng bar ekenin de joqqa shyghara almaymyz. Almatyda Jurnaliys­ter etikasy talqylanghan kezde «últ, últtyq» degen úghymdar ayasyna baylanys­ty tughan dau, pikirtalas osynyng anyq aighaghy. «Últ» sózi «nation», yaghny memleket degendi menzeydi. «Últtyq qauipsizdik» turaly aitqanda memlekettik qauipsizdik dep týsinemiz de, al «últtyq mýdde, últtyq mәsele, últtyq baspasóz» degen mәseleler tek qazaq últyna qatysty siyaqty kórinedi.
- Áriyne, Qazaq últtyq uniyversiyteti degenning ózi tek qazaq oqityn bilim ordasy emes qoy.
- Endeshe, «últtyq» degen úghymnyng ózimiz ýshin maghynasyn anyqtap aluymyz kerek siyaqty.
- Sózding tórkinin, tarihyn týisine bilu kerek qoy. Uaqyt óte kele sózdin, sóz arqyly úghymdardyng maghynasy ózgerip, qúbylyp jatyr. Al biz Kenes zamanyndaghy úghymdardan ajyramay kele jatyrmyz. Qazaqstanda túryp jatqan túrghyndardyng bәri - bir últ, ol - qazaq últy dep jýrmiz. Qazaq tek mening nemese mening etnosymnyng menshigi emes. Ol - memleketting atauy, bizding azamattyghymyzdy, bizding bolmysymyz ben túrmysymyzdy anyqtaytyn qasiyetti úghym. Al Kenes zamanynda últ degen úghym moyyndalghan joq. Onyng ornyna, últqa qatysty ishki qúbylystardy joqqa shygharyp, «últshyldyqqa» qarsy kýresti. Qazaqtyng әngimesin, múnyn aitqandardyng bәrin «sen - últshylsyn» dep qudalady. Sol zamannan beri kele jatqan «últ» degen sózge qatysty qayshylyq әli de bar. Kenes ýkimetining hiymeralyq әdisi «Biz últ degendi moyyndamaymyz» degenge sayatyn. Biraq bir kýlkili jayt, olar óz klassikterin ózderi oqymaghan siyaqty. Proletarlardyng birligin úran etti, biraq orys últynyng ýstemdigin qoldady. Sózsiz, keshegi men býgingi formattardyng qayshylyghy bayqalady. Sekseninshi jyldary Brejnev bylay degen: «Biz ghasyrlar boyy kele jatqan últ mәselesin týbegeyli sheshtik, әlemge «Kenes halqy» degen jana qúrylymdy alyp keldik» degen. Býginde biz әli «Kenes halqymen» aitysyp jýrmiz. Sol zamannyng elesinen әli qútylghan joqpyz, әli de ótpeli kezende, beyuaqytta ómir sýrip jatyrmyz. Oghan qosa qazirgi zaman talabyna say jana úghymdar, jana formattar bar. Baghana aityp ketken tarih pen demografiya ózdiginen-aq búl ýrdisterge ózgeris engizip jatyr. 
- Óziniz «últtyq mýdde» degendi qalay týsinesiz?
- Últ degenning ózi - memleketting sinoniymi. Álemde jeti myng til bar, yaghny 7000 etnos bar degen sóz. Onyng 200-ine ghana últ bolyp, memleket qúru baqyty búiyrdy. 2050 jylgha deyin 7000 tilding jartysy joyylady. Kýnine bir til joghaluda deydi ghalymdar. SRU siyaqty úiymdardyng «Bolashaqta qanday memleketter saqtalyp qalady» degen taqyrypta jasaghan boljamdarynda Qazaqstan bar eken, shýkir. Al Resey ol tizimde joq.
- Oghan deyin Resey Federasiyasy ydyrap kete me sonda?
- Múny tarihshy, әleumettanushy mamandar ashyq aityp jýr: Reseyding imperiya ekeni, kezinde territoriyasyn keneytip alghany ras, biraq endi ony saqtap qalu-qalmasy ekitalay. Sibirdi alyp qaranyz, onda Resey halqynyng bes payyzy ghana túrady.
Býginde orystyng gazetin oqyp, onyng aqparatyn túshynyp, sol arqyly sóz saptau, oilanu, belgili bir konsepsiya jasau - orys yqpalynda jýre beru degen sóz ghoy. Til - tek qarym-qatynastyng emes, sol tilde oilau jýiesin, onyng ómirge degen kózqarasty qalyptastyratyn funksiyasy bar ghoy. Sondyqtan kezindegi kóshpeli dәuirge tәn bay tildik qorymyz bar dep maqtanyp qana qoymay, qazirgi zamangha say talaptardy da oilanuymyz qajet. Qazir bizge jana dәuirge say tyng әdebiyet, tyng filosofiyalyq kózqaras kerek. Qazirgi jas jazushylardyng ózi әli kýnge agrarlyq sanagha say jazady. Jas jazushylardyng qalada jýrgenine jiyrma jyldan assa da, olar әli de qalalyq mentaliytetke say jazugha, qala әdebiyetin jasaugha beyimdele almay jatyr. Jazghandary ótken ómirge, auyl­da ótken balalyq shaghyna baryp tirele beredi. Qazaqtanyp jatqan qalalyq mәdeniyetke say qalalyq roman, qalalyq hikayat, qalalyq fentezy joqtyng qasy. Býgingi kitap dýkenine barsanyz, orys fentezy kitaptaryn oqysanyz, gharyshty iygerip jatqan - orys, әlemdi biylep túrghan - orys. Jalghan illuziya bolsa da, olar osy әdebiyet arqyly orys jastaryna belgili bir dengeyde orys ýstemdigining iydeologiyasyn sinirip jatyr. Múnday jantalastyng týp sebebi de týsinikti. Qazir orystyng ishki jaghdayy óte kýrdeli. Olar әlemdi, TMD-ny, odan qalsa, Ortalyq Aziyany biyleymiz dep, ózining ishki birliginen airylyp qaldy. Shyndyghynda, on jeti - on segizinshi ghasyrdaghy orystyng halyq әnderin nemese epostaryn aityp berinizshi - joq. Osy bos kenistikti olar kenestik zamandaghy «Mosfilim», «Lenfilimderdin» tuyndylary arqyly, qoldan jasalghan әdebiyet arqyly toltyryp otyr. Putinning sayasaty dúrys bolsyn, búrys bolsyn, býgingi orys halqynyng alpys payyzy ony qoldap, oghan dauys beredi. Óitkeni ol «Biz - әlemdi tirep túrghan ensesi biyik últpyz» deydi. Osynday sózder aldaghy jiyrma jylda orystyng ózin-ózi kótermeleuine negiz bolady. Ekonomikasy onyp túrghan joq, biz siyaqty múnay men gazgha qarap otyrsa da, ózining ishki kolliziyasyna qaramastan, últtyq birlikti saqtap otyr. Resey Federativti memleket formasynan auytqyp, últtyq unitarly memleket qúryp jatyr. Óitkeni HH ghasyrda jaqsy bolsyn, jaman bolsyn, últtyq memleketten útymdy formany eshkim oilap tapqan joq. Búl erejege syimaytyn bir-eki ghana memleket bar. Biz de osy dәrejege jetip, shyn mәnindegi Qazaq últtyq memleketin qúrsaq, onyng ishinde qordalanghan ishki mәselelerdi últaralyq, dinaralyq, tipti Islamnyng óz ishinde qordalanghan mәselelerdi aldaghy on - on bes jylda birinen song birin sheshe alsaq, ózining ishki etnostaryna qúrmetpen qaraytyn demokratiyalyq, últtyq memleket qúrugha mýmkindigimiz bar.
Al óz ishki mәselemizge oralsaq, «últ» degen sózden qashpauymyz kerek. Osydan bes-alty jyl búryn qazaq sheneunikteri «últ» degen sózdi aitudan qashqaqtaytyn. «Halyq» deytin, basqa deytin. Endi qoghamdyq pikirdin, baspasózding yqpalynan bolar, Preziydentten bastap, memlekettik qúrylymdar, «bizding últ» degen mәseleni qoryqpay aityp jýr. Áli de bolsa, búl sózge әrkim әrtýrli renk bere sóileydi. Keshegi «kenes halqy» әli de ótken ghasyrdaghy sekseninshi jyldardaghy qarym-qatynasty qayta tiriltuge, onyng ishinde orys tilining yqpalyn saqtap qalugha niyetti. Búl format kýni erteng joyylady, ol da ótpeli.
Sózding anyghy - últtyng bolashaghyn oilaghan ghalymdar býginde Qazaqstanda túryp jatqan orystildilerdi múqiyat zertteui qajet. Olar - býgin bar, al erteng ghayyp bolyp, birjola joyylatyn format. Men orys tilinde jazatyn aqyn, jazushylarmen aralas-qúralaspyn. Óz jerimizde ómir sýrip jatqanymyzgha shýkirshilik aitsaq ta, tek ózimizben-ózimiz túiyqtalyp qaludan saqtanuymyz kerek. Ol belgili bir dәrejede salghyrttyqqa әkelui mýmkin.
Biz әli de óz múratyna jetken últ emespiz. Ózimizdi qayrap, qajay túruymyz kerek. Keshe «Oyan, qazaq!» desek, endi «Oylan, qazaq!» deytin kezeng tudy. Bizde kóptegen ózgerister qatar, bir-birimen qabattasyp, qayshylasyp damyp jatyr. Qalay últ bolamyz, qalay qaray damimyz degen mәseleler ózekti.

 Aydos Júqanúly, tәuelsiz-jurnalist:

- Qazaqstandy bolashaqta Qazaq Respub­likasy dep atau turaly әngime anda-sanda qylang berip qalady. Osy oy jýzege asa ma?
- Býgingi Qazaqstan degen sózding taza tavtologiyasy ghoy. 
- Tavtologiya bolsa da, osydan birneshe jyl búryn «qazaqstandyq últ» degen mәseleden ýlken dau tughan joq pa...
- IYә, eki ay boyy kabiynetten shyqpay, dau­lasyp otyryp, aqyry ony keri ysyrdyq.
- ...degenmen qauip әli de bar.
- Meninshe, aldaghy on әlde on bes jylda biz Qazaq Respublikasy degen ataugha oralamyz. Oghan esh kýmәnim joq.
- Osy orayda, jurnalisterding ózi qayshylyqqa úrynyp jatatynyn aitu kerek. Orys nemese batys baspasózi etnosyna qaramastan «qazaq sheneunigi», «qazaq sportshysy», «qazaq әnshisi» dep jazsa, ózimizding orystildi jurnalister, keyde qazaq jurnalisterining ózderi «qazaqstandyq sheneunik, qazaqstandyq sportshy» dep jazady. Eger memleketting aty Qazaq Respublikasy bolsa, múnday úghymdyq qayshylyqtar bolmas pa edi?
- Shyndap kelgende, Qazaqstan dep atala berse de, biz aitqan mәselelerdi jýzege asyra beruge bolady. Mysaly, Pәkistan, Ózbekstan. Ótkende bireuler internette pikir qaldyrypty: «eger Serik Sәpiyev altyn almaghanda, aldynghy alty altynnyng qadiri bolmas edi» dep. Olay emes! Iliya Iliin de Qazaqstannyng azamaty. Kýnderding kýninde ol sportshylardyng aty úmytyluy mýmkin, al Qazaqstan qúrama komandasynyng London olimpiadasynda jeti altyn medali alghany tarihta qalady. Yaghni, qazaqstandyq pa, ol - qazaq. Búl túrghydan kelgende, keng boluymyz kerek.
Biz әli damu ýstindegi últpyz. Ótken ghasyrdyng otyzynshy jyldarynda otyryq­shy halyq bola bastadyq, biraq aqyn-jazushylarymyz «Bizding mәdeniyet pen әdebiyetting negizgi tútynushysy auylda» degen úghymmen ómir sýrip jatyr. Qazaqtyng býginge deyin jazylghan romandaryn alyp qaranyz, qazirgi qazaq poeziyasyn tyndanyz - bәri auylgha qatysty. Últ boludyng basty sharty - qazirgi qazaq mәdeniyetine, qazaq әdebiyetine býgingi zamangha say tyng kózqaras engizu kerek. Biz qalalyq túrghyndargha orys, әlemdik әdebiyet pen mәdeniyetke para-par dýnie bermesek, qala qazaqylanbaydy. Osy kezge deyin qazaqtar qalany jaulap alugha mәjbýr boldy, qalada tirkeuge túrudyng ózi qazaqtar ýshin qiyamet-qayym bolatyn. Múnday ýrdis әli de bar. Qala qazaqylanghannan keyin, soghan sәikes qazaq tilining ýstemdigine jol ashatyn belgili bir qarym-qatynas qalyptasady. Al biz kitap, gazetti qazaqsha oqyp, qoy soyghanda ghana qazaq bolyp, al kompiutermen júmys istegende orysshagha, әlemdik әdebiyetti, órkeniyetti iygergende aghylshynshagha kóshsek, onda búl damudyng kórsetkishi emes.
Aqyn-jazushylar, ziyaly qauym «últ» turaly aitqanda myna nәrseni týsinse - Qazaq degen mening nemese sizdin, tipti qazaq etnosynyng menshigi emes. Ol - memleketting atauy. Biz tól mәdeniyetimizdegi tyng tuyndylar arqyly Qazaqstanda túryp jatqan ózge de etnostardy qazaq bolugha tartuymyz kerek. Shyndyghyn aitqanda, osylay ghana kóptegen qayshylyqtardy sheshuge, kóp kedergilerdi joygha bolady. Ekinshi jaghynan, bizding ziyaly qauym arasynda memleketke tym arqa sýiegisi keletin mentaliytet bar. Áli kýnge deyin memleketke iyek artady, әli kýnge qalamaqy mәselesin aitady. Naryq zamanynda eshkimning jazushy bolghany qazaqqa mindet emes. Myqty jazushysyng ba, sening jazghan dýniyelerindi júrt kitap dýkenderinen talasyp jýrip satyp alyp, ýiinnen kitabyndy úrlap ketse de nemese ghalamtordan bolsyn izdep jýrip oqysyn. Búlay bolmasa, sening aqyn ne jazushy bolu peshenene jazylghan nәrse emes. Aqyn-jazushygha «óz talantymen jaryp shyghasyn, naryqty óz tuyndynmen jaulap alasyn» degendi moyyndatuymyz kerek. Býginde 800-dey aqyn-jazushymyz bar. Jartysynyng shygharmalaryn oqydym dep aita alamyn. Biraq olardyng jazghanyna mening kónilim tolmaydy. Óitkeni men әlemdik ozyq әdebiyetti oqimyn. Qazaq әdebiyetining sonday dengeyge jetkenin qalaymyn. Al HIH-HH ghasyrdaghy format-týsiniktermen HHI ghasyrda damityn últty soghan say damugha mindetteu, soghan shaqyru, yaghni, qazaqtyng bolmysyn ózgertu, latyn qarpine kóshu, jana órkeniyetttik kenistikke ótuge kedergi bolyp, últty ústap otyru - kóregendilikting belgisi emes. «Mening 60-jyldary jazghan shygharmamdy keleshek úrpaq oqy almay qalady» deu - parasattylyq emes.
Aqparattyq tehnologiyalar zamanynda tas ghasyrynan beri bastau alatyn býkil adamzattyq ruhany múrany qazirgi әlemdik qogham әr ýsh jyl sayyn óndirip otyrady eken. Býginde qazaq gazetterining sany artty. Yaghny eger sangha, yaghny bayttar men kilobayttargha salsaq, songhy ýsh jylda qazirgi qazaq gazetteri, teledidary, qazaq televiydeniyesi, interneti, qazaq kinostudiyalary osyghan deyingi býkil qazaq әdebiyeti jasaghan dýniyeni kólem jaghynan basyp ozdy degen sóz. Songhy jiyrma jylda qazaq tilinde óndirilgen aqparat sonau myng jylda jazylghan aqparattan birneshe ese kóp ekeni anyq. «Latyn qarpine kóshsek, búghan deyingi ruhany múramyzdan kóz jazyp qalamyz» degen qorqynyshqa kelsek. Kezinde arab jazuynan latyn qarpine kýshtep kóshiruding astarynda qazaqty dinnen shygharu sayasaty jatty. Latyngha kóship, bir úrpaq auysqannan keyin, birjola orystandyru ýshin kirill qarpine kóshirdi. Ótkende sizding gazetting janynan ashylghan «Aldaspan» klubynyng alghashqy otyrysynda ghalymdar osy mәseleni jaqsy aitty - býgingi qazaq әlipbii degenimizding ózi qazaqqa tәn emes. Ishindegi ózimizge tiyesili jeti-segiz әripter bolmasa, ol - negizinen orys-qazaq. Sondyqtan búl qaripte qala bersek, qazaq tilining ózge tilge qarsylasu qabileti, ishki immuniyteti jyldan jylgha әlsirey beredi. Onyng ýstine aldaghy on, on bes jylda býgingi Reseyding aqparattyq, simvolikalyq yqpalynan tolyq shyghamyz deytin bolsaq, osy memlekette ómir sýretin basqa etnostardy qazaqtandyramyz deytin bolsaq, onda búl kenistikten shyghuymyz kerek. 
Aldaghy bes-on jyldaghy taghy bir ýlken mindet - Qazaqstandaghy orystildi qazaqtardy qaytadan qatarymyzgha qosu, ýiirine qaytaru. Olardy bólip, alalaudan payda tappaymyz. Olardy tyng konsepsiya, aqyl-parasatpen on orap alayyqshy. Kedendik odaqqa qarsylyq, otarsyzdandyru prosesteri qazaqtyng birligin kýsheytip jatqan ýrdister. Biraq aragha jik salyp, ózimizdi-ózimiz әlsiretip aludan saqtanayyq.
- Sonda últty ne biriktiredi? Til birligi joq - ekige jarylghan, dinning birligi de bayqalmaydy - bir Islamnyng ózi Qazaqstanda týrli mәzhab, týrli aghymdargha bólindi... Sonda bizdi biriktiretin ústyn ne?
- Últty biriktiru qiyn sharua ekenin moyyndayyq. Barshany bir ghana iydeyagha baghyndyru týpting týbinde qiyanat ta shyghar. Jalpyúlttyq mәsele túrghysynan alghanda, dinning birligi ýshin bir mәzhabqa shaqyrayyq, basqalardyng yqpalynan shygharayyq. Biraq olar jiyrma jyldan beri qoghamymyzgha, túrmysymyzgha dendep enip ketti, endi olardyng keybirinen bas tartu qiyn boluy mýmkin. Eger bir mәselede kelisimge kele almasaq, onda basqa bir mәselede toqaylasayyq, ortaq sheshim izdeyik. Til mәselesinde qayshylyq bar ekeni ras. Qaytalap aitayyn, ol 10-15 jylda ózdiginen sheshiletin mәsele. Biraq býginde tek osy mәseleni ghana jalaulata beretin bolsaq, ol qayshylyqtardy bәribir joya almaymyz. Taghy bir este ústaytyn jayt - eger jaqsylyqqa shaqyryp biriktire almasaq, onda ortaq jamanshylyqtan, qauipten qorqyp, birigetin kez de bolady. Bolashaqtaghy su mәselesi - etnosyna qaramastan barshamyzgha qatysty. Endeshe, osyny birge talqylaudy bastayyq. Mening aitpaghym, últtyq mәsele bir ghana taqyryptyn, bir ghana úrannyng tónireginde úilyqpauy kerek. Qoghamda talqylanatyn taqyryptardyng sany kóp boluy kerek, sonda kózqarasymyz ýilesetin tústar da artady.
- Aralyq buynbyz degen oiynyz únady. Al tәuelsizdikten keyin dýniyege kelgen, qazir kәmelet jasyna jetip qalghan úrpaq qanday dep oilaysyz?
- Men búghan optimistik túrghydan qaraymyn. Olar orys tilin kereksinbeydi. Internettegi jastar latyn qarpine qazirden bastap kóship ketken. Latynshada «tabula rasa» degen tirkes bar, qazaqsha maghynasy «taza paraq» degendi bildiredi. Olardyng sanasy taza, boylarynda ýrey joq. Eger biz olargha dúrys baghyt bersek, qoghamda erkin oilau jýiesin qalyptastyrsaq, ol buyn biz jetpegen múrattargha jetedi.

 Múhtar Tayjan, ekonomist:

Dýnie jýzinde ózining tiline qazaq siyaqty selqos qaraytyn birde-bir últ joq eken. Bizge ne boldy? Kóptegen jigitterimizdi biylikke qoysan, ózgerip shygha keledi. Aldy «ataman» bolyp ketip jatyr. «Ata-babamyz batyr bolghan, jaudan qaytpaghan deymiz», sol batyrlyqtyng birde-bireui qalmady, әsirese – jazushylarda. Jeti jýz jazushy bar deymiz. Olar – ótirik jazushy, últynyng qamyn oilamaytyn jazushy – Múqang aitqanday – jazushy emes. Keshe bir jiynda aityp edim: «Júlqynyp sóilemey-aq qoyyndar, biraq tóbe kórsetip, qazaqtyng qarasy kóbirek otyrsa, ózgelerge ses bolady. Qazaqtar últ bolyp, sanasy ósip, ózining tilin qorghau ýshin kelipti demey me?» – dep.

Bizde sóz – basqa, is – basqa. Keshe ghana janadan bilim jәne ghylym ministrin taghayyndady. Ne boldy? Kele salyp, júmysyn reformadan bastady, neghylghan bitpeytin reforma osy?! Orys mektepterinde qazaq tilin oqytu búryn tórt saghat bolsa, ony eki saghatqa qysqartyp, al qazaq tilindegi mektepterdegi orys tilin oqytu ýshin, eki saghat qosqan. Ne degen danyshpandar, osyny da reforma dep atay ma?!

Meninshe, búl – últqa qarsy jasalyp jatqan júmys. Maghan bizdi últ etpeuding jasyryn bir instituttary bar siyaqty.Tipti keshe ghana dәrigerler aityp jatyr, qazaq jastarynyng 20–30 jas aralyghyndaghy azamattarynda bala jasaytyn úryghy joq eken – «úly sózde úyattyq joq». Osynyng bәri últqa qarsy astyrtyn júmystyng nәtiyjesi siyaqty. Biz – qazaq bayghús osyny bayqamaymyz, erteng jargha qúlaysyndar dese, toy jasap, qúda shaqyryp, otyra beretin siyaqtymyz. Nesie alyp, toy jasap, artynan balasyna da, ózine de aqshasy joq, qanghyp jýredi. Osyghan da mәn bermeytin, alysqa qaramaytyn últ bolyp bara jatyrmyz, aghayyn!

Úitqy bolatyn Jazushylar odaghy ekinshi parlament boluy kerek edi, kezinde Kolbinning ózi osyghan (Jazushylar siyezine – Red.) eki ret kelgen. Qonaevtyng kezinde Jazushylardyng sezi qalay ótushi edi: eki kýn boyy ózi qatysyp otyratyn, bolmasa – orynbasarlaryn tastap ketetin. Qazir bizding jazushylardyng sezi auyldyng «mestkomynyn» jinalysy siyaqty ótetin boldy. Osynday is-sharalargha jazushylardyng mәn bermeuining sebebi nede? Demek, biylikting ózi elemeu arqyly, ziyalynyng sózderin tyndamau arqyly olardyng ýnin óshirmek. Osy 60–70 jas aralyghyndaghy bir buyn ketse, jym-jyrt bolatyn siyaqty, eshkim de bas kóterip shyqpaydy.

Eki tildiler kóbeyip edi, endi «ýsh tildiler» payda boldy. Kenes ókimetining kezinde bizge orys tilin tórtinshi synyptan bastap oqytyp edi. Endi birinshi synyptan bastap oqytatyn boldy. Osynyng týbi mәngýrttendiruge aparu emes pe? Bala ýsh tilding qaysysyn mengeredi?

Biylik basynda tәp-tәuir jigitter bar: olargha qazaq tilining keregi joq pa? Men osy jiynnyng sonynda shyghatyn qaulyda poliyseylerge arnap bir úsynys qosayyn dep edim: «Aynalayyn, sender de qazaqsyndar. Biz de sening balannyng bolashaghy ýshin jinalyp jatyrmyz. Búiryq bergen shyghar, asyra siltemender, olay etsender ózderine or qazasyndar. Maghjan aqyn kezinde jylapty: «Stalin at, as degen shyghar, biraq Sәken Seyfullinning múrtyn júl, Beyimbet Maylinning qúiryghynan tep» degen joq edi ghoy. Sonyng bәrin jasaghan kimder – qazaqtar! Asyndar, atyndar, biraq qorlaugha aparmasandarshy» dep jylaghan eken. Keshegi Janaózendegi qandy qyrghynda bir jigit ólim aldynda jatqan kezinde, kózin ashyp qaraghanda, ýstine tónip túrghan poliyseyding jýzinen ózining osy týrinen lәzzat alghanyn kórgen eken. 1986 jyly da osynday súmdyq bolghan eken: «Aghalap, kókelep» shyryldap jatqan qyzdyng ýstin taptap ótken qazaqtar rahattanghan eken. Qazaq-au, ne bolghan senderge? Ústa, týrmege jap, biraq qorlap, shashynan sýireytindey ne boldy,olar da sening qaryndasyn,sening qyzyng ghoy».

Osynday punkt qossam deymin.

Osynday jiyndy keng kólemde ótkizsek, biylikke talasyp jatqan joqpyz, pikir aitsang boldy, oppozisiya deydi eken. Oppozisiya – biylikke talasushy partiya, biz talasyp jatqan joqpyz. Shyndyqty aityp, tilimizdi qorghayyq dep jatyrmyz, sol ýshin kinәli bolamyz ba? Bir jarym milliard qytay, 147 million orystar tilin qorghaydy, al qazaq tilin qorghamaydy. Osyghan bizding sanamyz, namysymyz qashan oyanady?

Qazaq tiline 2020 jyly kóshemiz deydi, ol – bos sóz ekeni belgili ghoy. Almaty men Astanadaghy әkimshilikterge kirseniz, bәri oryssha sóileydi. Nege olay dep aitsan, sen – aqymaqsyn. Qazaq tilin 2020 jyly tolyq mengeru ýshin, til komiytetterine milliondaghan aqsha bólinedi eken. Qayda ketip jatyr, sonda qay orys, qazaqsha bilmeytin qay qazaq –qazaqsha sóilep ketipti?! Súraq bar, jauap joq. Bólingen aqsha qazaq tiline qamqor boluy kerek qoy. Býgingi kýn – europalyq tilderding kýni emes, Qazaq tilining kýni dep, kóshege jarnama ilip qoysa, bireuding óti jarylyp kete me?

Osy zaldy bergenge de rahmet dep otyrmyz, osyny da jasap jatqan ózimizding qazaqtarymyz ghoy. Bayaghyda barlyghyn Mәskeuden kórgen edik, qolymyzdy baylap, erik bermedi ghoy dep.

Tәuelsizdik aldyq emes pe? Búryn «Kazahskaya Sosialisticheskaya Respublika» deytin, qazir sol «kazahskiydi» qoyyp, «qazaqstandyq» degendi shyghardy. Meni de orys gazetteri «kazahstanskiy pisateli» dep jazbaq bolghanda, men «qazahskiy pisatelimin» dep, qatang eskerttim. Biz «rossiyskiy pisateli» demeymiz ghoy!

Júrttyng jaqsy jaghyn emes, jamanyn nege ýirenemiz? Nemister, orystar, fransuzdar óz tilining tazalyghy ýshin kýresip jatsa, qazaqtar, kerisinshe, býldiru ýshin kýresip jatyr. Sondyqtan «Kóp – qorqytady, tereng – batyrady» degen bar: til sayasaty mәselesin joghary jaqtyng aldyna qoymay, esh ózgeris bolmaydy.

Biylikte qazaqsha bilmeytin qanshama ministr otyr! Tipti Ydyrysov kókemizding balasy – syrtqy ister ministri Erlan Ydyrysov bir auyz qazaqsha bilmeydi. Solar 2020 jylgha deyin qazaqsha ýirenedi dep otyrsyzdar ma?! Qaparov degen ministr bar – «Proton» qúlap jatsa da, ózi ayaghy baspaghan jerdi kurort siyaqty surettep jýr. Aytqanyna qarap, sol jaqqa baryp, demalyp qaytqyng keledi. Bir-bir jarym million sheshen Mәskeudi dirildetip ústap otyr, osyndaghy shala qazaqtyng birazyn jiyrma shaqty sheshenge aiyrbastap alar ma edik?..

Qazaqty óltirip jatqan kim – osyndaghy sheshender: Malybayda, Malovodnyida qazaqty óltirdi, Shengeldidegi qyzymyzdy zorlaghan oqigha she? Ýndemeymiz. Ýndistanda bir qyzdy zorlap edi, bir jarym milliard halyq kóshege shyghyp ketti, aqyrynda qylmyskerdi ólim jazasyna kesti. Janaózendegi qyrghyn she? Keshe Týrkiyada bir studentting ólgenine býkil týrik kóterildi, bizdi qyryp jatsa da ýndemeymiz. «Búl ne?» dep súraytyn adam joq. Sebebi – últtyng basshylary joq. Tipti Áuezov, Múqanovtar tiri bolsa, olardy da tyndaytyn jayymyz joq siyaqty. Óitkeni qúlaq – keren, sóz jetim qaldy. Aldymyzdaghy Jeltoqsanda bәrimiz qara kórsetip, alangha shyghyp, qazaq tilin qorghamasaq, biylik ayaghyn tartpaydy. Últ tilining tóniregine toptasayyq, óz tilimizdi ózimiz qorghayyq!

 Mekemtas MYRZAHMETOV, abaytanushy-ghalym:

 Bizding qasiretimiz – ydyrap túrmyz. Til jaghynan ydyradyq. Monolitti emespiz, din jaghynan da ydyradyq. Sonyng ishindegi eng qauiptisi – uahabshyldar. Olar biylik organdarynda otyr, salafitterdi teristedi, al pәlening týbin osy uahabshyldardan kóremiz. Jazu jaghynan da ydyradyq. Múndaghy qazaqtar orys jazuymen jazady, Qytayda túratyn qazaqtar arabsha jazady, Týrkiyadaghylar – latynsha, sóitip bir halyq ózin-ózi oqy almaydy. Aytugha onay, biraq óte qasiretti mәsele. Qalay biriktiremiz? Bizge birigu mәselesi kerek bolyp túr.

Dýnie jýzinde eki jýzden astam memleket bar, qazaqtan basqasy, әrkim ózining ana tilinde sóileydi. Tamyry qayda deseniz – ortalyqtyng búrynghy sayasatynda jatyr. Bizdi jaulap alghan son, Orta Aziyada túratyn halyqpen bizdi salystyryp, qazaqtardyng sanasy joghary ekenin bilgen son, janshu kerek degen sayasat jýrgizip, óli halyqqa ainaldyrmaq bolghan. Patsha ýkimeti osy sayasatty bastady, keyinnen sovet ókimeti orystandyru sayasatyn ary qaray jalghastyrdy, yaghny búrynghy imperiyanyng múrageri boldy.

1932 jylghy nәubet kezinde tәjikterden – 1 adam, ózbekterden – 7 adam atady, al qazaqtardan – 25 myng adam atylghan. Nege? Sebebi Resey ýshin asau, últtyq sezimi oyanghan halyqty ústap túru qiyn, sol sebepti túsaulau kerek degen.

Osydan qalay qútylamyz? Mening úsynysym – naqty әreket kerek. Bizdi adastyryp jýrgen top – shala qazaqtar. Qazaqtyng ýshten biri – shala qazaq. Memleketting mýlkin talaghan kezde bayyp alghan da – solar, biylik basynda otyrghan da – solar, qazaqsha sóilemeytin de – solar. Qúdaydyng balasy ma?! Olardy tәubasyna keltiruge bolady. Qyzmetke orysty, qytaydy ala ber, al qazaqtardy qazaq tilin bilmese, júmysqa almau kerek. Sonda shala qazaqtar bir jylda qazaq bolmasa, maghan kel! Búghan tek sayasy erik kerek.

Shala qazaqtardyng tórkini – patshanyng missionerlik sayasaty kezinde orys-týzem mektebi degennen payda bolghan, túnghysh shoqynghan qazaqtar sodan shyqqan. Kenes Odaghy sol ýlgini aralas mektepke paydalandy. Bir kezderi aralas 400 mektep bar edi, qazir 2097 mektepke ósti. Ár mektep jyl sayyn 150 baladan shygharghanda, 300 myng shala qazaqty qosyp otyrady degen sóz. Yaghni, shala qazaqtyng fabrikasy – aralas mektepte. Basqa respublikalar osyny joydy, biz nege joymaymyz? Joydyrmay otyrghan – shala qazaqtar men shala ministrler.

Halyqtyng birinshi jauy – shala qazaqtar! Olardy solay jasaghan – orystyng orystandyru sayasaty. Sondyqtan bauyrymyzgha tartyp, naqty úsynys – osyny toqtatu ýshin, aralas mektepti ajyratu kerek.