Baytanaev Bauyrjan Ábishúly

QR BGhM GhK Á.H. Marghúlan atyndaghy Arheologiya institutynyng bas diyrektory

tarih ghylymdarynyng doktory, professor:

Qazaqstannyng qoldanbaly arheologiyasy birinshi kezekte óz kýsh-qayratyn qúrylys jәne jerdi sharuashylyq iygeru jaghdayynda tolyqtay joyylyp ketu qaupi tuyp túrghan eskertkishterdi saqtap qalugha baghyttauy kerek. Qazaqstan arheologtary key jerlerde óz elimizding tarihiy-mәdeny múrasyn saqtap qalu ýshin qúzyrly organdarmen birlesip júmys isteui tiyis.

Baytanaev Bauyrjan Ábishúly

QR BGhM GhK Á.H. Marghúlan atyndaghy Arheologiya institutynyng bas diyrektory

tarih ghylymdarynyng doktory, professor:

Qazaqstannyng qoldanbaly arheologiyasy birinshi kezekte óz kýsh-qayratyn qúrylys jәne jerdi sharuashylyq iygeru jaghdayynda tolyqtay joyylyp ketu qaupi tuyp túrghan eskertkishterdi saqtap qalugha baghyttauy kerek. Qazaqstan arheologtary key jerlerde óz elimizding tarihiy-mәdeny múrasyn saqtap qalu ýshin qúzyrly organdarmen birlesip júmys isteui tiyis.

Qazaqstan arheologiyasy Qazan tónkerisine deyingi kezende-aq qalyptasa bastady. Qazaqstan arheologiyasynyng sharyqtau shegindegi sheshushi oqigha – 1991 jyly Á.H. Marghúlan atyndaghy Arheologiya institutynyng qúryluy boldy (QazKSR Ministrler kabiynetining 1991 jyly 28-tamyzdaghy № 496 «Á.H. Marghúlan atyndaghy Arheologiya institutynyng qúryluy turaly» Jarghysy). Institut Tәuelsiz Qazaqstannyng qúrdasy bola otyryp, Respublikadaghy arheologiya ghylymyn basty ýilestirushi retinde ózining jiyrma jyldyq shygharmashylyq jәne jasampaz jolyn layyqty jýrip ótti.Á.H. Marghúlan atyndaghy Arheologiya instituty birden qúrylghan joq. Onyng qalyptasuy kenestik uaqytta, 1946 j. úiymdastyrylghan Qazaq KSR Ghylym akademiyasy qúramyndaghy Sh.Sh.Uәlihanov atyndaghy Tariyh, arheologiya y etnografiya instituty qabyrghasynda bastaldy.Instituttyng Á.H. Marghúlan atyn aluy da kezdeysoqtyq emes. Qazaqstan arheologiyasynyng qalyptasuy tikeley osy túlghanyng esimimen baylanysty. Álkey Haqanúly jan-jaqty ghalym retinde әsirese, tariyh, filologiya ghylymdary men shyghystanu tónireginde kóp enbek sinirip, arheologiyagha erekshe qarady. Sondyqtan da ghalym QazKSR GhA qúrylghan son, birden Sh.Sh. Uәlihanov atyndaghy Tariyh, arheologiya jәne etnografiya institutynyng alghashqy arheologiyalyq ekspedisiyasyn jasaqtady. Búl ekspedisiya keyinnen Ortalyq Qazaqstan arheologiyalyq ekspedisiyasy bolyp ataldy jәne ghalymnyng jetekshiligimen 20 jyl boyy júmys jýrgizdi. Ghalym ekspedisiyasynyng kóp jyldyq zertteulerining basty nәtiyjesi, tarihshylar, arheologtar jәne jalpy qogham arasynda moyyndalyp, baghasyn alghan Ortalyq Qazaqstandaghy Beghazy-dәndibay mәdeniyetining ashyluy boldy.Soghystan keyingi jyldary bastalghan Qazaqstandaghy arheologiyalyq zertteu júmystary josparly jәne jýieli sipatta jýrgizildi.Qazaqstandyq arheolog mamandardy dayarlauda A.V. Arsihovskiy, M.E. Masson, S.P. Tolstov, A.N. Bernshtam, M.P. Gryaznov, S.S. Chernikov, P.IY. Borisovskiy, A.M. Beleniskiy, L.R. Kyzlasov jәne t.b. kenes ghalymdarynyng sinirgen enbegi zor. Osyghan baylanysty Kenes dәuirinde Qazaqstanda enbek etken E.IY. Ageeva, A.G. Maksimova, E.IY. Senigova, K.A. Aqyshev, K.M. Baypaqov, L.B. Erzakovich, H.A. Alpysbaev, M.Q. Qadyrbaev, S.M. Aqynjanov, B.N. Núrmúhanbetov, T.M. Savelieva, J.Q. Qúrmanqúlov, Z. Samashev, A.S. Ermolaeva jәne ózge de kóptegen ghalym-arheologtardy atap ótpeuge bolmaydy. Olar óz enbekteri jәne jetken jetistikterimen bolashaq derbes Arheologiya institutynyng irgetasyn qalady.1991 jyly qúrylghan Arheologiya instituty Qazaqstan arheologiya ghylymynyng aldyna kelesi negizgi ghylymy baghyttardy mindet etip qoydy:«- tas dәuirinde Qazaqstan aumaghynda alghashqy qoghamdyq adamdardyng taralyp ornalasuy, antropogenez mәselelerin taldau;- arheologiyalyq derekter boyynsha qazaq etnogenezin zertteu;- óndirushi sharuashylyqtyng (malshylyq jәne eginshilik) payda boluy men damuy mәselelerin zertteu. Paleoekonomika, ejelgi tehnologiyalar evolusiyasy mәseleleri;- kóshpendilikti, ejelgi jәne orta ghasyrdaghy urbanizasiya, kóshpeli jәne otyryqshy mәdeniyetterding ózara baylanysyn zertteu;- arheologiya, ejelgi óner jәne sәulet eskertkishterin zertteu. Mәdeny múrany saqtau mәseleleri».Osy mindetterdi sheshu ýshin institutta tómendegidey bólimder qúryldy:- alghashqy qauym arheologiyasy;- orta ghasyr arheologiyasy;- jana qúrylys ekspedisiyalary;- arheologiyalyq eskertkishter Jinaghy;- arheologiyalyq tehnologiyalar zerthanasy;- arheologiya múrajayy.Instituttyng ashyluy Qazaqstannyng arheologiyalyq mektebining nәtiyjesi. Búghan qazaqstandyq ghalymdardyng YuNESKO-nyng «Úly Jibek joly – mәdeniyetter dialogy joly» (Baypakov, 1993, s. 5) atty halyqaralyq jobasyna qatysuy jәne Almatyda YuNESKO-nyng halyqaralyq seminarynyng ótkizilui dәlel bola alady.Ótpeli kezeng men búrynghy odaqtyq respublika ekonomikasynyng kýireuine baylanysty Tәuelsizdikting alghashqy jyldaryndaghy qiynshylyqtar arheologiya ghylymy qalyptasuynyng bastapqy kezenine de әser etti. Búrynghy ghylymy baylanystar joghalyp, búrynghy odaqtas respublikalardyng kitaphanalarynda, múraghattar qorlarynda júmys isteu qiyndady. Degenmen de, dalalyq arheologiyalyq júmystardy qarjylandyrudyng joqtyghy Tәuelsiz Memleketter Dostastyghy arheologiyalyq toptarynyng ózara qarym-qatynasyna әser ete almady. Kerisinshe, jana mýmkindikter men jana ghylymy baylanystar payda boldy.Qazaqstangha alys jәne jaqyn shetel ghalymdary men ekspedisiyalary bet búra bastady. Búghan 1990 jyldardaghy Botay mәdeniyetining zerttelui, qazaq-orys, qazaq-amerikan, qazaq-fransuz ekspedisiyalary jarqyn mysal bola alady. Búl mәsele boyynsha professor V.F. Zaybert: «Tәuelsiz Qazaqstan qúrylghan son, Botay qonysyna Angliya, Amerika, Germaniya ghalymdary kele alatyn boldy. Olardyng saparlary barysynda Botay materialdaryn zertteuding ortaq baghdarlamalary qabyldandy jәne 1994 jyly men Britan uniyversiytetterinde Botay jóninde dәrister oqydym jәne Botay mәdeniyeti turaly Kembridj arheologiyalyq múrajayynda kórme úiymdastyryldy, sonday-aq, 1995 jyly Botayda «Euraziyanyng erte zamanghy jylqy ósirushileri» atty halyqaralyq simpozium ótkizilip, oghan jaqyn jәne alys shetelding 16 elinen 80 ghalym qatysty» – dep jazady.1992 jyldan bastap qazaq-resey ekspedisiyasy qúrylyp, halyqaralyq «Ejelgi adam paleoekologiyasy jәne Euroaziyalyq materikting alghashqy iygerilui» atty baghdarlamany iske asyru ýshin Resey men Qazaqstan aumaghynda birikken júmystar jýrgizildi. Resey jaghynan A.P. Derevyanko basshylyghymen RGhA SB Arheologiya jәne etnografiya institutynyng mamandar toby júmys istese, Qazaqstan jaghynan – J.Q. Taymaghambetov basshylyghymen Á.H. Marghúlan atyndaghy Arheologiya institutynyng qyzmetkerleri zertteu júmystaryn jýrgizdi.1995 jyldan 2000 jylgha deyin ekspedisiya «Qazaqstannyng quang aimaqtar paleoliyti: kezendeu jәne hronologiyasy» atty jobany jýzege asyrdy. Búl júmysqa Q.A. Yasauy atyndaghy Halyqaralyq qazaq-týrik uniyversiyteti de qatysty. 2000 jyldan bastap jobagha Ál-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiyteti qosyldy. Alynghan nәtiyjeler Beligiya, Gollandiya, Resey men Qazaqstanda ótken halyqaralyq forumdarda jaqsy bagha aldy.«Birikken Qazaqstan-Resey arheologiyalyq ekspedisiyasynyng úzaq jylghy zertteu júmystarynyng nәtiyjesi – erte, orta jәne keyingi paleolit kezenderine jatatyn jana tabylu oryndarynyng ashyluy bolyp tabylady. Pleystosen dәuirinde Ortalyq Aziya aumaghyn ejelgi adamnyng ornyghuy ýrdisterin kórsetetin qyzyqty mәlimetterge qol jetkizdi. Ontýstik Qazaqstannyng travertindi nysandarynda atqarylghan júmystardyng jer betinde jatqan artefaktiler keshenderin zertteumen ýilestire jýrgizilui – ejelgi adamnyng paleoekologiyalyq ómir sýru jaghdayyn qalpyna keltiru ýshin jәne quang aumaqtardy mekendegen adamzat qoghamynyng beyimdelu jýiesin qalpyna keltiruge tyrysu ýshin de erekshe manyzdy. Búl bizge adamzattyng Euroaziyalyq materikting quang audandaryn iygerui uaqyty, ereksheligi men baghyty turaly birshama batyl sóz qozghaugha mýmkindik beredi».1993 jyly Qazaqstandaghy tasqa salynghan suretterdi zertteu boyynsha qazaq-fransuz ekspedisiyasy qúrylyp, onyng qúramyna Arheologiya instituty, «Qazjobalauqaytajanghyrtu» instituty jәne Fransiyanyng Últtyq ghylymy zertteu ortalyghy mamandary kirdi. Ekspedisiyanyng negizgi maqsaty – Qazaqstan petroglifteri Korpusyna materialdar dayarlau; tasqa salynghan suretterdi kóshiru; geohimiyalyq saraptamalar; petroglifterdi saqtau әdistemesin taldau. Petroglifterdi geohimiyalyq saraptamadan ótkizu qyzyqty nәtiyjelerge qol jetkizdi, ol boyynsha jartastardyng betinde ómir sýretin mikroorganizmder ejelgi aua rayy turaly әrtýrli mәlimetter jinaqtaytyny anyqtaldy. Petroglifter salynghan jartastarda ornalasqan bakteriyalar óte úsaq organikalyq qaldyqtardy qatparlaydy, osy bakteriyalar men obalardan tabylghan arheologiyalyq jәdigerlerge salystyrmaly saraptama jýrgizu suretterding jasyn anyqtaugha mýmkindik beredi.1997 jyly Z. Samashevtyng jetekshiligimen qúrylyp, qúramyna Fransiyanyng Ortalyq Aziyadaghy arheologiyalyq missiyasy men Italiyanyng Ligabue ghylymiy-zertteu ortalyghynyng qyzmetkerleri jәne Resey, Italiya, Shvesiya ghylymy úiymdarynyng ókilderi engen halyqaralyq ekspedisiya júmysy óte nәtiyjeli boldy. Ekspedisiyanyng negizgi maqsaty Qazaqstan Altayynyng ejelgi kóshpelilerining eskertkishterin tolyqqandy zertteu. Halyqaralyq joba sheginde Mayemer, Tarasu, Berel qorymdary zerttelip, tasqa salynghan beynelerding jana eskertkishteri ashyldy.Berel saq qorymyn, әsirese 11-obany zertteu nәtiyjesinde tanqalarlyq nәtiyjelerge qol jetti. Obanyng tas ýimesining astynda týzilgen mәngilik múzdaq arqasynda adamdar, jerlengen januarlar qaldyghy, kiyiz, teri, aghash búiymdary mumiyalanyp saqtalghan. Búl jәdiger әrtýrli әdebiyetterde keninen jaryq kórip, әlemdik dengeydegi erekshe ashylu retinde jogharghy baghasyn aldy jәne Altaydyng ejelgi kóshpendileri mәdeniyetin zertteuge manyzdy ýles qosty. K.M. Baypaqov jetekshilik etken qazaq-amerikan ekspedisiyasy qonystan urbanizasiyagha deyingi evolusiya ýderisin anyqtaudy negizgi maqsatta ústap, Talghar aimaghynda saqtardan orta ghasyrgha sheyin aralyqty qamtyghan kezende zertteu júmystaryn jýrgizip, manyzdy nәtiyjelerge qol jetkizdi. Ekspedisiya júmystaryna Qazaqstan jaghynan K.M. Baypaqov, T.V. Savelieva, F.P. Grigoriev, Yu. Peshkov, Á.Manapova, O.V. Kuznesova, T.V. Trifonova, AQSh jaghynan - K. Chang, P. Turtellott, K. Rayn, A. Rozen, M. Forshtadt, B. Ruan, S. Tanaka sekildi ghalymdar qatysty.1997 jyldan bastap Qazaqstanda konkurs negizinde tәuelsiz ghylymiy-tehnikalyq saraptama jýrgizilip, irgeli jәne qoldanbaly ghylymiy-tehnikalyq baghdarlamalar jýrgizile bastady. Arheologiya institutynyng alghashqy irgeli baghdarlamasy «Qazaqstannyng ejelgi mәdeny múrasy: qaynar kózderi jәne dәstýrleri» dep atalyp 1997-1999 jyldary jýrgizildi. Sodan beri institut, Qazaqstannyng basqa da kóptegen ghylymy úiymdar osy baghdarlama ayasynda qyzmetterin jýzege asyrdy.Qazaqstan Respublikasy Preziydenti Jarlyghymen 1998 jyl Últtyq tarih jәne últtar birligi Jyly bolyp jariyalanuy qazaqstandyq arheologtar ýshin atauly boldy. Osy jyly Memlekettik «Úly Jibek jolynyng tarihy ortalyqtaryn qayta órkendeu, saqtau jәne týrki tildes memleketterding mәdeny múrasyn damytudy sabaqtastyru jәne turistik infraqúrylymyn qúru» baghdarlamasy bekitildi. Baghdarlamagha zertteu boyynsha Úly Jibek jolynyng qazaqstandyq bóliginde ornalasqan 30 eskertkishti qalpyna keltiru, múrajaylandyru jәne saqtau sekildi is-sharalar kesheni endi.Halyq birligi jәne últtyq tarih jylynda K.A. Aqyshev jetekshilik etetin Esil ekspedisiyasy qúrylyp, óz aldyna Núra-Esil ózenderi aralyghynda arheologiyalyq jәne paleoetnografiyalyq zertteuler jýrgizudi mindet etip qoydy, negizgi maqsaty ortaghasyrlyq qalalyq mәdeniyet eskertkishterin anyqtau jәne topografiyalyq zertteu júmystaryn jýrgizu, bolashaq auqymdy qazba nysandaryn anyqtau boldy.Osy jyly K.A. Aqyshev ekspedisiyanyng nәtiyjeleri boyynsha bylay dep jazdy: «Biylghy jyly bizding zertteushiler tapqan jәdigerler ejelgi jәne orta ghasyr kezenindegi tarihiy-mәdeny damu súlbasyn anyqtaugha jәne zertteu júmystary keleshegin baghalaugha mýmkindik beredi. Ertis-Esil-Núra ózenderi aralyghy әrtýrli tarihy dәuirlerge jatatyn kóp sandy arheologiyalyq eskertkishteri bar dalalyq aumaq bolyp tabylady».1990 jyldar qazaqstandyq arheologiya ýshin erekshe manyzdy boldy, naryqtyq ekonomikanyng jana jaghdaylaryna ghylym men arheologtardyng beyimdelui jýzege asty. Dalalyq zertteulerge jeke, zandy jәne korporativti qarajattar men halyqaralyq qorlardyng qarjylary tartyla bastady.1990 jyldardyng ótpeli kezenindegi qarjylyq qiyndyqtargha qaramastan, K.M. Baypaqov jetekshilik etetin Ontýstik Qazaqstan keshendi arheologiyalyq ekspedisiyasy, J.Q. Qúrmanqúlov jetekshiligimen Ortalyq Qazaqstan arheologiyalyq ekspedisiyasy, K.A. Aqyshev jetekshiligimen Jetisu keshendi arheologiyalyq ekspedisiyasy, Z. Samashev jetekshiligimen Batys Qazaqstan arheologiyalyq ekspedisiyasy, M.Q. Habdulina jetekshiligimen Soltýstik Qazaqstan arheologiyalyq ekspedisiyasy, L.B. Erzakovich jetekshilik etetin Qazaqstan jana qúrylys arheologiyalyq ekspedisiyasy, E.Á. Smaghúlov jetekshiligimen Týrkistan arheologiyalyq ekspedisiyasy, A.Z. Beysenov jetekshiligimen Saryarqa arheologiyalyq ekspedisiyasy, V.A. Groshev jetekshiligimen Qazaqstannyng arheologiyalyq eskertkishteri Jinaghy ekspedisiyasy, A.M. Dosymbaeva jetekshiligimen Merke arheologiyalyq ekspedisiyasy, B.N. Núrmúhanbetov jetekshilik etetin Almaty jana qúrylys arheologiyalyq ekspedisiyasy óz júmystaryn jalghastyrdy.1990 jyldary búl ekspedisiyalar Manghystau ýstirtinde, Aral tenizining sol jaghalauynda, Jetisuda, Shyghys jәne soltýstik Balqash manynda, Shyghys Qazaqstanda, Qyzylorda, Almaty, Ontýstik Qazaqstan, Atyrau, Jambyl, Manghystau, Qaraghandy jәne Aqmola oblystaryndaghy 115 arheologiyalyq eskertkishte auqymdy barlau júmystaryn jәne túraqty arheologiyalyq qazbalar jýrgizdi.HH gh. ayaghy – HHI gh. basy Qazaqstan arheologiyasy ýshin aimaqtarda ghylymiy-zertteu ortalyqtary men arheologiya instituttardyng ashyluymen este qaldy.1996 jyly Týrkistan qalasynda Q.A. Yasauy atyndaghy Halyqaralyq qazaq-týrik uniyversiyteti janynan Arheologiya ghylymiy-zertteu instituty ashylyp, 1998 jyly jeke ghylymiy-zertteu ortalyghy bolyp qayta qúryldy.1996-1999 jj. Arheologiya ortalyghyn Z. Isabekov basqarsa, 2001-2008 jj. professor M. Eleuov, 2008 j. bastap býgingi kýnge deyin professor S. Joldasbaev jetekshilik etude. Búl arheologiya ortalyghynda әr jyldary belgili arheologtar – K.M. Baypaqov, O. Ysmaghúlov, Z. Samashev, J.Q. Taymaghambetov, R.Z. Burnasheva, A.B. Qalyshev, D.F. Vinniyk, D. Tәleev, M. Qasenov jәne t.b. júmys istedi. Q.A. Yasauy atyndaghy Halyqaralyq qazaq-týrik uniyversiyteti ortalyghynyng arheologiyalyq ekspedisiyalary Qarataudyng soltýstik jәne ontýstik betkeylerinde ornalasqan eskertkishterde zertteu jýrgizu barysynda jaqsy nәtiyjelerge qol jetkizdi. Keng auqymdy barlau júmystary jýrgizildi. Búryn belgisiz bolyp kelgen jýzdegen jana eskertkishter anyqtaldy. Ontýstik Qazaqstannyng jekelegen audandardyng eskertkishter jinaqtary qúrastyryldy. Tórtkýltóbe, Qarashyq, Sauran, Syghanaq qalalarynda jýrgizilgen qazba júmystary bizding Ontýstik Qazaqstannyng qala mәdeniyeti turaly týsinigimizdi ózgertip, jana materialdarmen tolyqtyrdy.2003 jyly E.A. Bóketov atyndaghy Qaraghandy memlekettik uniyversiyteti janynan Saryarqa arheologiyalyq instituty (SAI) ashyldy. Instituttyng qúryluy óz bastauyn uniyversiytette V.V. Evdokimov jetekshilik etetin arheologiyalyq zerthana júmys istey bastaghan 1976 jyldan alady. 1994 jyly búl zerthana Á.H. Marghúlan atyndaghy Arheologiya institutymen birlesip Ortalyq Qazaqstandaghy arheologiya bólimi bolyp qayta qúryldy. Saryarqa arheologiyalyq ekspedisiyasy Ortalyq Qazaqstannyng mәdeny múrasyn zertteu jәne saqtaugha baylanysty ghylymiy-zertteu júmystaryn jýrgizumen ainalysady. «Andron mәdeniy-tarihy qoghamynyng jerleu ghúryptary», «Qysh ydystar qola jәne erte temir dәuirindegi Qazaqstan túrghyndary tarihynyng derek kózi retinde», «Qola dәuirining sonyndaghy Ortalyq Qazaqstan», «Qazaqstannyng ejelgi taypalarynyng dýniyetanymy men әleumettik qúrylymyn qalpyna keltiru (b.z.d. 2-1 m.j.)» atty ghylymy taqyryptar zertteldi.2002 jyly professor M.N. Sydyqov jetekshiligimen jәne Á.H. Marghúlan atyndaghy Arheologiya institutynyng qatysuymen Batys Qazaqstan Tarih jәne arheologiya ortalyghy qúryldy. Ortalyq júmysy qúryla salysymen, arnayy jasalghan memlekettik jәne aimaqtyq baghdarlamalary arqyly júmys istey bastady. Búl jyldary ortalyq myng jarymday arheologiyalyq eskertkishterdi anyqtady. Jayyq qalasynda, Lebedevka, Qyryq oba, Búldyrty, Solyanka, IYleshker, Ýlgili, Aqsay jәne t.b. qazbalar jýrgizildi.2006 jyldyng qantarynda Aqtóbede A.A. Biysembaevtyng jetekshiligimen Oblystyq tariyh, arheologiya jәne etnografiya ortalyghy qúrylyp, birden óz aumaghynda barlau jәne qazba baghytynda arheologiyalyq zertteu júmystaryn jýrgize bastady. Býgingi kýni ortalyq Aqtóbe oblysynyng jalpy aumaghynyng 50% jalpy zertteumen qamtyp, oblystyng bes audany boyynsha Tabighat jәne tarihi-arheologiyalyq eskertkishter Jinaghyn shyghardy. Iri qazba zertteuleri Gýrildek, Sarytau, Onaybúlaq, Taldysay, Sapybúlaq qorymdarynda jýrgizildi. 2009 jyldan beri Ortalyq Á.H. Marghúlan atyndaghy arheologiya instituty men German arheologiyalyq instituty mamandarymen birlesip, Aqtóbe oblysynyng «Or-Elek ózenderi aralyghyndaghy erte kóshpendilerding eskertkishteri» atty aimaqtyq baghdarlamasy boyynsha júmys isteydi. Ortalyq dәstýrli halyqaralyq «Qadyrbaev oqulary» konferensiyasy jariyalanymdarymen de tanymal.Ásirese, L.N. Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiyteti qúramynda qúrylghan Arheologiya ghylymiy-zertteu institutyn erekshe atap ótu kerek. Instituttyng qúryluy arheologtar mektebin qalyptastyru, arheolog mamandardy tәrbiyeleu jәne Esik obasyndaghy «Altyn adamdy» ashuymen Qazaqstannyng arheologiya ghylymynyng damuyna tendessiz ýles qosqan Qazaqstannyng kórnekti arheolog-ghalymy Kemel Aqyshev esimimen baylanysty. K.A. Aqyshev atyndaghy Arheologiya GhZY Ortalyq Qazaqstan aumaghynda arheologiyalyq zertteuler jýrgizedi. QR BGhM GhK irgeli jәne qoldanbaly baghdarlamalaryn, Memlekettik «Mәdeny múra» baghdarlamasyn oryndaushy bolyp tabylady jәne ortaghasyrlyq Bozoq qalasynda qazba júmysyn jýrgizude. Qazba barysynda jana ghylymiy-tehnikalyq әdister qoldanylyp, sәulet-arheologiyalyq qúrylystardy qalpyna keltiru jәne qayta janghyrtu әdisteri óndelip qoldanylady. Arheologiyalyq nysan jaghdayynyng monitoringi jýrgiziledi. Alynghan nәtiyjeler oqu ýrdisinde qoldanylady.Jaqynda ghana әl-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiyteti janynan arheologiyalyq ortalyq qúryldy. Búl ortalyqtyng qúryluy rektor U.A. Joldasbekovtyng bastamasymen 1971 jyly qúrylghan arheologiya kafedrasynyng qyzmetine baylanysty boldy. Osy jyldary әl-Faraby atyndaghy QazÚU tarih fakulitetining arheologiya kafedrasynan ghylymda layyqty oryn alghan birqatar ghalymdar bilim alyp shyqty. Olardyng arasynan J.K. Taymaghambetov, Á.T. Tóleubaev, S.IY. Ájighali, M.E. Eleuov, E.A. Smaghúlov, M. Qoja jәne t.b. atap ótuge bolady. Ár jyldary kafedrada Á.H. Marghúlan, S.S. Chernikov, Yu.A. Zadneprovskiy, M.P. Gryaznov, K.A. Aqyshev, K.M. Baypaqov, O.IY. Ysmaghúlov, H.A. Alpysbaev, H.A. Arghynbaev jәne taghy da kóptegen belgili ghalymdar dәrister oqyghan. Tarih ghylymy salasynda joghary bilikti mamandar tәrbiyeleu sekildi manyzdy әleumettik tapsyrysty oryndaudan ózge, arheologiya kafedrasy Qazaqstannyng bay múrasyn zertteu nәtiyjesi boyynsha da jetistikterge qol jetkizdi. Búl jetistikter tas ghasyryn – J.Q. Taymaghambetov, qola dәuirin – Á.M. Orazbaev, erte temir ghasyryn – Á.T. Tóleubaev, qalalyq mәdeniyetti – M.E. Eleuov, S.J. Joldasbaev, N. Aldabergenov zertteulerining nәtiyjeleri boyynsha belgili.A. Baytúrsynov atyndaghy Qostanay memlekettik uniyversiytetinde arheologiyalyq zertteuler zerthanasy belsendi júmys isteydi. 1998 jyldan beri arheologiyalyq zertteuler zerthanasyna jәne Torghay arheologiyalyq ekspedisiyasyna A.V. Logvin jetekshilik etude. Zerthananyng negizgi baghyty – Qostanay oblysynyng arheologiyalyq eskertkishterin izdestiru jәne zertteu. Tas, qola dәuirlerin, Torghay aumaghynyng alghashqy qoghamdyq taypalarynyng antropologiyalyq týrleri jәne alghashqy qauymdyq qúmyrashylyqty zertteu boyynsha birneshe negizgi ghylymiy-zertteu taqyryptary qarastyryluda. Zerthana mamandary ashyp, zertteu jýrgizgen kóptegen eskertkishter arasynan 1991 jyldan beri zerttelip kele jatqan Bestamaq qorymyn bólip kórsetuge bolady. Búl eskertkish Qazaqstan Respublikasy aumaghyndaghy erekshe eskertkish bolyp tanylghan zertteuding jiyrma jyldyq kezeninde 170-ten astam jerleu oryndary men diny qúrylystar arshylyp, zertteldi.2002 jyly M.O. Áuezov atyndaghy Ontýstik Qazaqstan Memlekettik uniyversiytetinde «Arheologiya jәne etnologiya» kafedrasy, 2007 jyly «Arheologiya» ghylymiy-zertteu ortalyghy qúryldy. Rektory V.K. Bishimbaevtyng at salysuy jәne jeke baqylaugha aluynyng arqasynda «Ontýstik Qazaqstan oblysyn etnomәdeny jәne tarihy zertteuler boyynsha Baghdarlama (2001-2003 jj.)» jasaldy (Atalghan baghdarlama M.O. Áuezov atyndaghy OQMU Ghylymy Kenes otyrysynda bekitildi (№ 9 hattama, 09.10.2001 j), al odan sәl búryn Qazaqstan Respublikasy Viyse Premier-ministri IY.N. Tasmaghambetov tapsyrmasy jәne jogharghy jәne orta bilim beru Departamenti diyrektorynyng hatyna sәikes M.O. Áuezov atyndaghy OQMU Ontýstik Qazaqstan oblysy boyynsha etnomәdeny jәne tarihy mәseleleri boyynsha bazalyq jogharghy oqu orny retinde anyqtaldy (2001 jyl 4 shilde (№ 24-2/iy-643). Búl «Baghdarlama» sol jyldary Býrgelik jerinde ornalasqan arheologiyalyq nysandardy zertteudi maqsat etip qoydy. Uniyversiytetting arheologiyalyq ekspedisiyasy Býrgelik eskertkishterin zertteude Qazaqstannyng ontýstiginde ózgeshe qarjantaulyq dep atalatyn qysh ydystar týri bar keyingi qola dәuirining qonysyn alghash ret ashu arqyly jaqsy jetistikterge qol jetkizdi.M.O. Áuezov atyndaghy OQMU arheologiyalyq ekspedisiyasy Memlekettik «Mәdeny múra» baghdarlamasy shenberinde (2004-2009 jj) jәne QR BGhM qoldanbaly jәne irgeli zertteuler baghdarlamasy boyynsha (2006-2008 jj.) zertteuler jýrgizdi. Sayram, Shymkent, Qaraspan, Juantóbe, Tórtkýltóbe jәne t.b. qalalarda zertteu júmystary jýrgizildi. Qarjantau, Qaratau, Qazyghúrt taulary bauraylarynda óte ýlken kólemde barlau júmystary jýrgizildi. Shymkent jәne Sayram qalalarynyng jasy anyqtaldy. Erte kóshpendilerding qorymdary zertteldi.Qazaqstannyng tәuelsizdik kezeninde Mәdeniyet ministrligining muzeyleri de arheologiyalyq júmystar jýrgizdi. Olardyng arasynan Ortalyq muzeydi, Otyrar memlekettik arheologiyalyq qoryq-muzeyin, Ontýstik Qazaqstan oblystyq tarihiy-ólketanu muzeyin, «Áziret súltan» tarihiy-mәdeny qoryq-muzeyin erekshe atap ótu kerek. Muzey qyzmetkerleri arasynan tәuelsizdik kezeninde Qazaqstannyng arheologiya ghylymyna ýles qosqan M. Qoja, F. Grigoriev, M. Túyaqbaev, A. Erjigitova, E. Esjan, S. Aqylbek, S. Ahmet jәne t.b. mamandardyng orny erekshe.2000 jyldan bastap Qazaqstan arheologtary әrtýrli iri halyqaralyq jobalargha qatysyp keledi. Olardyng biri halyqaralyq YuNESKO - Qazaqstan – Japoniya «Otyrar qalasy men Otyrar alqaby eskertkishterin qorghau men saqtau» (2001-2004 jj.) jobasy boldy. Jobany oryndau ýshin Angliya, Germaniya, Japoniya, Italiya, Qazaqstannyng tarihiy-mәdeny múrany saqtau salasyndaghy halyqaralyq mamandar tartyldy. Búl joba keyinnen K.M. Baypaqov jetekshilik etken «Ejelgi Otyrardy janartu» baghdarlamasymen jalghasty.Osynday jobalardy iske asyrudyng birinshi kezeginde, akademik K.M. Baypaqov jetekshiligimen Á.H. Marghúlan atyndaghy Arheologiya instituty Otyrar alqabyna kóp jyldyq zertteu júmystaryn jýrgizuge mýmkindik aldy. 40 jyldyng ishinde Otyrar, Qúiryqtóbe, Oqsyz, Kókmardan, Altyntóbe, Púshyqmardan jәne t.b. qalalar zertteldi.iNESKO jobasy ayasynda jýrgizilgen zertteu, saqtau jәne qayta janghyrtu is-sharalary Otyrar alqaby eskertkishterin Úly Jibek joly boyyndaghy ashyq aspan astyndaghy múrajaygha ainaldyrugha jaghday jasaugha mýmkindik berdi. Qam kirpishten túrghyzylghan arheologiyalyq sәulet qúrylystaryn saqtau, qayta janghyrtu jәne qújattau boyynsha jana әdister jasaldy.2004 jyldan beri Qazaqstan arheologiyasy qazirgi kýnge deyin jalghasyp jatqan damudyng jana qarqynyna ie boldy. Qazaqstanda býkil әlemde tendesi joq «Mәdeny múra» Memlekettik baghdarlamasy qolgha alyndy.Baghdarlamanyng alghashqy kezeni 2004-2006 jj., ekinshisi - 2007-2009 jj. iske asty, ýshinshisi 2010 jyldan býgingi kýnge deyin jýrgizilude. Zertteu nysandary retinde negizinen búrynnan belgili, aishyqty arheologiyalyq eskertkishter tandalyp alyndy. Búl kezender boyy Qazaqstan arheologtary jyl sayyn 35-ten astam nysandarda zertteu júmystaryn jýrgizip keledi. Osy júmystar nәtiyjesinde tas ghasyrynan keyingi orta ghasyrgha deyingi kezendi qamtityn óte ýlken arheologiyalyq material jinaqtaldy, al búl materialdardy ghylymy úghynu ýshin birneshe onjyldyqtar kerek bolatyny sózsiz. Bizding aldymyzda eng aldymen janadan qabyldanghan Ghylym turaly zanda anyqtalghan jana mindetter túr. Ol boyynsha arheologiyanyng damuy eki baghytpen – irgeli jәne qoldanbaly baghyt boyynsha damidy.Tarihy zertteulerde, bilim beru men halyq aghartu salasynda basymdyqtaghy baghdar retinde Qazaqstandy euraziyalyq mәdeniyetke jatqyzu jónindegi ereje sanalady. Búghan otyryqshy jәne kóshpeli mәdeniyet, qala men dala, әrtýrli etnikalyq, tildik, senim dәstýrlerding ózara baylanysy men damuy tәn jәne Qazaqstan aumaghyndaghy mәdeniyetterding ýzdiksiz damu sabaqtastyghyn kórsetuge bolady.Biz ýshin qazaqstandyq irgeli arheologiya ghylymynyng kelesi damu baghyttary: antropogenez, adamzattyng payda boluy jәne Qazaqstandaghy mәdeniyetting erte kezenderin zertteu; adamzat tarihy damu ýrdisine Qazaqstannyng әseri mәselesin teoriyalyq taldau; Qazaq handyghy dәuirine deyingi kóshpendiler mәdeniyetin zertteu; ejelgi dәuir men orta ghasyrdaghy kóshpendiler mәdeniyeti men otyryqshylyq órkeniyetting ózara baylanysyn, onyng ishinde Qazaqstannyng ejelgi qala órkeniyetining alghashqy kezeni turaly mәseleni zertteu; músylman mәdeny kenistigining bir bóligi retinde damyghan orta ghasyr kezenindegi X-XVIII ghgh. Qazaqstan qalalary mәdeniyetin zertteudegi arheologiyanyng róli; Euraziya tarihynda manyzdy ról oinaghan iri etnostardyng biri – týrki halyqtarynyng ghylymy tarihyn jazu manyzdy bolyp tabyladyInnovasiyalyq baghyttar arasynan landshafttyq arheologiya, ekologiyalyq arheologiya, etnoarheologiya, onyng ishinde әsirese dәstýrli qazaq mәdeniyetin zertteytin bóligin erekshe atap ótuge tiyispiz. Ary qaray arheologiyalyq sәulet, arheologiyalyq dintanu, arheologiyalyq tehnologiyalardy zertteu serpin aluy kerek. Búl baghyttardyng bәri jana kompiuterlik tehnologiyalarmen, qújattau, kartografiya, hronologiya boyynsha jana qúraldarymen jalghasuy qajet. Degenmen, pәnaralyq zertteulerge manyzdy oryn berilude. Irgeli zertteulerding negizgi nәtiyjelerin aldymyzdaghy besjyldyqta dayarlanyp jaryqqa shyghatyn kóp tomdy «Qazaqstan arheologiyasy» jariyalanymynda jaryqqa shygharu kózdelude.Qazaqstan ekonomikasynyng qarqyndy ósui, ýlken qúrylystar, bos jerlerdi halyq sharuashylyghynda paydalanu sekildi faktorlar әserinen tarihiy-mәdeny múra eskertkishterin saqtaugha baylanysty problemalar tuyndady.Býgingi tanda, Qazaqstannyng ýlken aumaghyn iygeru barysynda jyl sayyn arheologiyalyq eskertkishter toby joyyluda.Búl birinshi kezekte, QR «Tarihiy-mәdeny múrany qorghau turaly» Zanynyng dúrys qadaghalanbauy sebebinen boluda.2007 jyly atalghan Zangha ózgerister engizilip, onda jer telimi bólinip berilgenge deyin tarihiy-mәdeny múra nysandaryn anyqtau maqsatynda zertteu júmystary jýrgizilui kerek ekendigi aitylghan. Degenmen Zang kóp jerlerde saqtalmay, Qazaqstannyng әrtýrli oblystary aumaghyndaghy arheologiyalyq eskertkishterge aldyn ala zertteu jýrgizilmesten jәne qúzyretti organdardyng rúqsatynsyz jeke menshikke berilu jәne qúrylys barysynda joyylu faktileri oryn aluda.Olay bolsa, Qazaqstannyng qoldanbaly arheologiyasy birinshi kezekte óz kýsh-qayratyn qúrylys jәne jerdi sharuashylyq iygeru jaghdayynda tolyqtay joyylyp ketu qaupi tuyp túrghan eskertkishterdi saqtap qalugha baghyttauy kerek. Qazaqstan arheologtary key jerlerde óz elimizding tarihiy-mәdeny múrasyn saqtap qalu ýshin qúzyrly organdarmen birlesip júmys isteui tiyis. Respublikadaghy basty úiym retinde Á.H. Marghúlan atyndaghy Arheologiya institutynyng róli býginde ýilestirushi jәne úsynys berushi retinde boluy kerek.2011 j. 26 qyrkýiegi men 10 qazany aralyghynda Qazaqstanda túnghysh ret arheologtardyng Jazghy mektebi ótkizildi. TMD elderining tarihiy-mәdeny múrasy Jylyna oray TMD ayasyndaghy memleketterding gumanitarlyq yntymaqtastyghy Halyqaralyq qorynyng basshylyghymen Á.H. Marghúlan at. Arheologiya instituty úiymdastyrghan búl shara Týrkistan arheolgiyalyq ekspedisiyasynyng negizinde ótti.Jazghy mektepting júmysyna Ázirbayjan, Armeniya, Belarusi, Ukraina, Qyrghyzstan, Moldova, Resey, Tәjikstan elderining jәne kóptegen Qazaqstan ókilderi qatysty.Mektepting júmys baghdarlamasy auqymynda tómendegi taqyryptar boyynsha leksiyalar men bayandamalar, diskussiyalar men master-klastar tyndaldy:1.  Týrkistan qala júrty arheologiyalyq eskertkishteri (Kýltóbe qonysy) boyynsha qazba metodikasy men materialdy tirkeu mәselesi.2.  Kóne Orta Aziyanyng ghibadathanalary men ghúryptary.3.  Orta Aziyanyng kóne jәne ortaghasyrlyq diny ortalyqtary.4.  Ortalyq Aziyanyng arheologiyasy men tarihyndaghy Saurannyng roli.5.  Qazaqstan dinderi.6.  Ortalyq Aziyanyng arheologiyasy men tarihyndaghy Sayram – Ispidjab.7.  Qazaqstan arheologiyasynda saq mәdeniyetining zerttelui.8.  Sidaq qala júrty - erte ortaghasyrlyq Qazaqstannyng ghúryptyq qúrylystaryn zertteu deregi.9.  Otyrar qalashyghy Ortalyq Aziyanyng tarihy men arheologiyasynda.10.  Kenjida okrugi Ortalyq Aziyanyng tarihy men arheologiyasynda.11.  Bórijar qorymy Ortalyq Aziyanyng kóne ghúryptary men dinderi tarihyn zertteu deregi.12.  Arheologiyalyq qújattau metodikasy.Mektepke qatysushylar tarihiy-mәdeny múrany saqtau men qalpyna keltiru júmystarynyng jana tәsilderin iygeruding kәsiby dayyndyghynan ótti, Qazaqstannyng bay tarihiy-mәdeny múrasymen tanysty, eskertkishter men muzeylerdi kórdi, TMD auqymyndaghy arheologiyalyq múrany saqtaudyng ózekti mәselelerin talqylady, arheologiya mәseleleri boyynsha mindetterdi oryndaudaghy biylik, arheologiyalyq instituttar men BAQ arasyndaghy iskerlik ózara yntymaqtastyq pen keshendi tәsilderding manyzdylyghyn atap ótti.Osylaysha, tәuelsizdik kezindegi Qazaqstan arheologiyasy damudyng layyqty jolyn jýrip ótti.1991 jyldan 1997 jylgha deyingi uaqytty - naryqtyq ekonomikanyng jana jaghdaylaryna beyimdelu kezeni dep atasaq, 1997 jyldan 2004 jylgha deyingi kezeng - túraqtylyq kezeni, 2004 jyldan bastap býginge deyingi uaqytty - Qazaqstan Respublikasy ekonomikasynyng damuyn qamtamasyz etu jәne «Mәdeny múra» Memlekettik baghdarlamasyn - silkinis kezeni dep atay alamyz.