Qazaq memlekettik uniyversiytetin (KazMu) bitirgen jyly Qazaq SSR Ministrler Kenesi janyndaghy baspasózde memlekettik qúpiyany saqtau basqarmasyna júmysqa alynyp, osy mekemede istep jýrgen kezim bolatyn.

Jarty jyl arnayy baqylaumen oqytyp, antymyzdy qabyldap, sodan keyin ghana júmysqa  kiristik. Qyzmetim bólim redaktory. Júmysym onay emes, óte kýrdeli boldy. Sol kezdegi Kenes Odaghynyng jetpisten asa ministrligi men memlekettik komiytetterining barlyq qúpiyalaryn baspasózde ketip qalmauyna jol bermey qadaghalau,  Búl asa zor jauapkershilikti talap etetin. Sol bir kezdegi Respublika dengeyindegi gazetter men jurnaldar jәne ózge de baspasóz qúraldary osy basqarmanyng arnayy tekseruinen ótip, sodan keyin ghana jaryqqa shyghatyn. Gazetterdi kýndelikti qatang tekserip «V svet», dep qol qoyyp beretin edik. Jogharyda atalghan býkil ministrlik pen memlekettik komiytetterding qúpiyalaryn este ústau onay emes edi. Búghan myqty zerde, shynyqqan densaulyq kerek bolatyn. Jurnalistikany jana ghana bitirgen eki jigit aranayy oryndardyng qatang týrde tekseruinen ótip, osy júmysqa qabyldandyq. Biri - men, ekinshisi - menimen qatar, biraq orys tobynda oqyghan Erkinbek degen kurstas jigit edi. Júmys demekshi, búl arada isteytinimdi tughan – tuystarym men jana ýilengen әielim de bilmeytin. Sonday-aq, men isteytin mekemening Almaty qalasynyng qay kvadratynda ekendigin ózimnen basqa eshkimge tis jarmau mindettelgen bolatyn. Qoyylghan talap solay edi.

Qol qoyghan gazetterimizge erteninde qaytadan múqiyat tekseru men taldau jýrgiziletin. Tәrtip óte qatang edi. Qúpiya dep sanalatyn qanday da bolmasyn «Sekretnyi» nemese «Sovershenno sekretnyi» dep keletin qújattar abaysyzda baspasózde ketip qalatyn bolsa, aitugha auyzyng barmaytyn jaza belgilenetin. Reseyde jasyryn zauyt ashylyp qalyp, ony baspasózde jiberip qoyghan osynday mekemede isteytin azamattyng qalay jazalanghanyn bizge talay ret eskertken bolatyn. Keyde, oilaytynmyn «Osy júmysqa qaydan keldim», dep. Biraq, densaulyghym jarap, ata-tegimdi tekserip, dúrys bolghan son, «sen bizge qabyldanasyn», degen son, oghan qarsy túratyn kýsh qayda. Kýnde tanerteng júmysqa jinalghanymda, kónilimde ýrey túratyn. Jetpisten asa ministrlikting bireuining qúpiyasyn jiberip qoymadym ba, dep. Óstip jýrip, eki jylday uaqyttyng qalay ótkening bilmey qaldym. Degenmen,   biraz tәjiriybe jinap qalghan edim. Sóitip jýrgende, 1986 jyldyng jeltoqsany da keldi. Bir kýni jýgirip qasyma Erkinbek keldi. Kórshi kabiynette otyratyn.

– Beyseke, Ortalyq Komiytetke Qazaqstannyng birinshi hatshysy orekeng (orys) bolghaly jatyr deydi ghoy, dedi. Plenum bolyp jatqanyn biletinmin. Degenmen, orys últynyng ókilin birinshi hatshylyqqa taghayyndaydy degendi shynymen de oilamappyn. Ekeumiz qolaysyzdanyp, ne isterimizdi bilmedik. Birazdan son, KazTAG-tan Plenumnyng materialdary keldi. Qazaqstan Ortalyq Komiytetining birinshi hatshysy bolyp Kolbin Gennadiy Vasilievich degen taghayyndalypty.

Erteninde basqarmagha júmystaghy bizderdi jinalysqa dereu jinap aldy. Bastyghymyz qazirgi Respublikagha tanymal adam bolatyn. Basqarmada istetin qazaghymyz, orysymyz týgel jinaldyq.

– Ortalyq alangha jastar jinalyp jatyr eken. Mәskeuding sheshimine qarsylyq tanytyp jatqan kórinedi. Eshkim ózining júmysynan basqa jaqqa attap baspasyn, dedi. Aynalagha alandap, qatelik jiberip almandar! Qatang baqylauda jýresinder!

Jinalystan keyin, arnayy kólik júmysymyzgha aparyp tastady. Ishimnen oilaymyn «on toghyz oblystyng jarymyn qazaqtar basqaryp otyr, eshqaysysy birinshi hatshy bolugha jaramaghan ba?!  (Ol kezde elimizde  on toghyz oblys bolatyn). Júmysymyz keyde týnning biraz uaqytyna deyin sozylatyn. Gazetterge qol qoyyp, kabiynetti jauyp shyqqaly jatyr edim, qasyma kórshi bólmeden  shyghyp Erkinbek keldi.

– Alangha sogha ketsek qaytedi, dedi. Qamyghyp, uayymdap túrghanyn bayqadym.

– Eger, bizdi ústap alsa, ondyrmaydy ghoy, dedim kýdiktenip. Sonymen qoyshy, ekeumiz ýiimizge aparatyn qyzmettik kólikke otyrmay, jayau kettik. Furmanov kóshesimen (qazirgi N.Nazarbaev danghyly) órlep, biraz jýrgen son, (jol boyy kólikterdi toqtatyp tastaghan) alangha jaqyndadyq. Ortalyq Komiytetting (osy kezgi Almaty qalalyq әkimdigi) ainalasyn sap týzegen milisiya. (әsker ertenine kelgen). Alandaghy qaraqúrym jastar úrandatyp, duyldasyp jatyr. Qanymyz qyzyp, biz de osy topqa kirip kettik. Ulap-shulap jatqan jastar, alystau qatar-qatar túrghan milisiyagha júdyryqtaryn kórsetip, keybiri qoldaryna ilingenderin laqtyryp, qyzbalanyp ketkeni kórinip túr.

Jastardyng arasynan ortagha shyghyp, órshelene sóilep jatqan sheshenderge, qabaqtary týksiygen qyzyl pagondylar ejireye qaraydy. Biraz uaqyttan keyin, Ortalyq Komiytetten bir top adam beri shyghyp, alandaghy trebunagha kóterildi. Tanyghanym, bireui Ortalyq Komiytetting hatshysy Zaqash Kamaliddenov, endi bireui sol kezdegi Qazaq SSR Prizidiumynyng tóraghasy Salamat Múqashev. Osylardyn  arasyndaghy bireui jastargha qarata:

– Qaraqtarym, senderding búlay istegendering dúrys emes. Sóz úghatyn bolsandar, tarandar!, dedi. Taghy da biraz sóiledi. Ony tyndaghan jastar qayda, shulap, úrandata bastady. Eshkim tyndamaghan son, әlginde kelgender, kelgen izderimen qaytyp ketti. Jas qyzdar men jigitter bir kezde «Internasional» ólening shyrqay bastady. Qazirgi kýnderi ol alannan kólik jýrmeydi. Sol uaqyttarda arly-berli kólik jýretin. Bir kezderde qasymyzdan kólik jýrip bara jatty. Qyzynyp túrghan top jigit әlgining aldyna túra qalyp, toqtatty da, jýrgizushisin ishinen suyryp alyp, kólikti jabylyp audaryp tastady. Bagyna ot qoyyp, jaghyp jibergeni. Qoy týtin budaqtap, kólik lezde janyp ketti. Solaq eken, ózge de jigitter alannyng shetinde túrghan birneshe kólikti iyterip alangha alyp keldi. Olardy da audaryp, janarmayyna ot qoyyp jiberdi. Osylardy kórgen son, tәrtip saqshylary әlgilerge tap berdi. Tóbeles bastaldy da ketti. Milisionerler birneshe jigitti sýirep, alyp bara jatty. Biraq, alandaghy basqa jastar jýgirip kelip, әlgilerdi qútqaryp aldy. Alang u-shu. Bir kezde tәrtip saqshylary qaytadan qatarlaryn týzep, sapqa túrdy. Tegi, «aralaspandar» degen búiryq keldi me dep oiladym.

Qoldarymyzgha qardy jentektep, Ortalyq Komiytetke qaray laqtyramyz. «Daloy, daloy», dep shulaghanymyz әli esimde. Jenimnen bireuding tartqanyng bayqap, artyma qarasam Erkinbek entigip túr.

– Beyseke, aramyzda bireuler fotogha týsirip jýr, tynshylar bolmasyn. Mekemeden bizding ýiimizge telefon shalyp, izdep, tekserip jatqan bolar, qaytayyq, dedi. Shynynda da, solay boluy mýmkin ekenin oilap, qaytsaq-qaytayyq,  dedim. Ekeumiz dýrmekke týsip jatqan qalyng toptan bólinip, kóshege shyqtyq. Sonda bayqaghanym, Ortalyq muzeyding qasynda qazaqtyng betke ústar ziyaly qauym ókilderi jinalyp, alandaghy jastargha qarap túrghanyn  kórdim. Kóbin tanydym. Ekeumiz birshama jýrip, Ál – Faraby danghylyna týsip, ýiimizge qaray jayau ayandadyq. (Avtobustardy әldeqashan toqtatyp tastaghan).

Erteninde júmystan keyin Erkinbek ekeumiz taghy da jasyryn týrde alangha keldik. Boyymyzdy kernegen jastyq kýsh-qayrat qoy, bir orynda túrghyzbaghan. Keshegidey emes, alannyng ainalasynda milisionerlermen qatar, әskerlerding túrghanyng kórdik. Birazdan keyin, әskerler  jastardy úryp-soghyp, quyp, tarata bastady. Toptyng aldynda әskerler túrghan jaqtaghy   jigitter men qyzdar soqqygha jyghylyp, qaysybiri jaralanyp qúlap jatty. Shamamyz kelgenshe, qolymyzgha týsken zattarmen әskerler túrghan manaygha  zyrqyratyp laqtyra bastadyq. Qasymda jýrgen Erkinbekti birazdan son,   joghaltyp aldym. Sóitip, týn jarymyna deyin jýrdim. Ertengi júmysym oiyma týsip, ishimnen «ketuim kerek» dep oiladym.

Sonymen qatar, men isteytin oryn memlekettik qúpiya mekeme bolghandyqtan, ústalyp qalsam ayamaytyndyghyn týsindim. Aqyryn jylystap, alandaghylargha kónilim auyra jaltaqtap Furmanova kóshesimen Ál-Farabigha qaray shyqtym. Erteninde bilgenim, jastardyng jaralanghandaryn әskeriyler kólikke tiyep, tau arasyna aparyp tastaghandaryn estidim. Áli esimde, júmysta týs kezinde birge istep jýrgen újymnyng qazaqtary bólek, ózge últtar bólek tamaq ishetin boldyq. Tipti, bir úrysyp qalghanday edik. Uaqyt shynynda da qiyn kez edi.

Sol uaqytta elimizde kadr sayasaty birinshi oryngha shyqty. Sol bir kezderde Almatynyng kóshesinde jýru de qazaqtar ýshin qauipti bolatyn. Sonday-aq, últy qazaqtar basqa últtardyng aldynda qorlanghanday sezinushi edik. Osynyng bәri auyr tiyse de, shydadyq. Elimizge soqqy bolyp tiygen sol Jeltoqsan oqighasy әli kýnge deyin oiyma týskende, ózimdi birtýrli sezinip, renjy bastaymyn. Sondyqtan da, mәni men maghynasy erekshe, qadir-qasiyeti mol  Tәuelsizdigimizding baghasyn týsinip, ótkendi oiymyzdan shygharmayyq

Beysenghazy Úlyqbek

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz