Senbi, 19 Sәuir 2025
Tarih 800 0 pikir 17 Sәuir, 2025 saghat 11:37

Qara kýn tu kótergen Múqaly noyan...

Suret: Ú.Dәleyúlynyng múraghatynan alyndy.

Bizding qazaqty Shynghys dәuirimen, onyng úly joryqtarymen baylanystyratyn danqty túlghalarymyz óte kóp.

Shynghysqa qaghanat qúryp bergen 43 ru týgel qazirgi qazaq qúramynda.

Shetinen tizbeley zertteseniz, úshyna jetu ýshin úzaq jol kerek. Orta ghasyrlyq tarih turaly qalam terbegen kez kelgen tarihshy men jazushy Shynghys qaghan qúrghan úly qaghanattan ainalyp óte almaydy. Alayda, Shynghys pen onyng әuletining tasasynda túryp, dala tauarihyn birge jazysqan ataqty bekter, uәzirler, noyandar, ýlkendi-kishili qolbasylar, kýishi-jyrshylar jeterlik.

Solardyng ishinde aty ghalam tarihyna engen jalayyr Múqaly noyan men nayman Ket-Búqa kýishining orny airyqsha.

«Uaqyt pen mýmkindik bolsa, túrmys qol baylamasa, eki túlgha jayly ken-mol derekterdi paydalana otyryp, eki bólek tarihiy-derekti roman jazsa ghoy, shirkin!» dep qoyamyn.

Múqaly noyan qara kýn tanbaly tu kóterip, qaghanat irgesin kóterisken song shýrshitter qúrghan Altyn (Jiyn) patshalyghyn shabuda ataqty «Tórrt kýliktin» qatarynda atoy saldy.

Qara tu – kóshpendiler saltynda ólim belgisi. Múqalynyng aty kestelengen qara kýn beyneli tudy kórgen shýrshit pen huashiya әskeri soghysugha batpay, alystan tayyp otyrady eken. Kózi tirisinde-aq aty ýreyli anyzgha ainalghan batyrdyng ruhy bizge demeu.

1211 jyly qazirgi Janjiyakudyng shyghysyndaghy kóshpendiler Týlki asu (Ongyn asuy), qytaylar IYehuling dep ataytyn qyratta, Huan Yrzýy manynda toqsan myng qaghanat qoly shýrshit-huashiyanyng tórt jýz myng lashkerin týgel qiratqan ataqty soghysty qytaylar jylap eske alady. Osynau súrapylda Qasar men birge shep búzghan batyrlardyng biri osy Múqaly noyan bolatyn.

Shynghys joryqtaryna Sartauyl-Horezm soghysynan ózgesine derliktey qatysqan, jay qatysyp qoymaghan, dulyghaly bas kesken, jau shebinen tu alghan. Sol arqyly qaghan mereyin kótergen. Shep búzyp, jau japyrghan asa aduyndy, parasatty batyrdyng ghúmyry da kelte.

1218 jyly Shynghys qaghan Sartauyl joryghyna keter aldynda Múqalyny әli tolyq baghynbaghan Altyn elining úlys begi, han (Gouan) etip taghayyndaghan. Áygili noyan 1223 jyly kókek aiynda, 53 jasynda qazirgi Qytaydyng Shanshy ólkesindegi Sijou audany Túnshýy ózeni boyyndaghy Bәnshy degen jerde qaytys bolady. Qúlpytasy da sonda túr.

Qaytys bolar aldynda shýrshit astanasy Biyanjiyangha (Qazirgi kayfyn) ótetin jolda ýlken kedergi Shәnshy uәlayatyn týgel qolyna qaratyp, Jybeydi tazalaydy. Eng tandauly eki jýz myng әsker bekingen Túnguan qamalyn alugha sanauly uaqyt qalghan edi.

Óler aldynda barlyq mynghan noyandaryn jinap: «Qyryq jyl boyy qolymnan qaru týsken joq. Úly qaghanymnyng joryqtaryna shamam kelgenshe jәrdem ettim. Esh jaudan betim qaytyp, sheginip kórmedim, attap shyqsam aldymda jenis kýtip túratyn. Ensem enkeyip, ruhym týsip, betim qaytqan emes. Bir armanym oryndalmady – Biyanjiyang shaharyn shauyp, patshany ústau edi. Ol endi senderding moyyndaryna qaryz bolyp qaldy...» depti.

Ol jayly mende jetkilikti tarihy derekter bar. Tәniri jar bolyp, aruaq qoldasa, keshikpey oghan da oralarmyn.

Úlarbek Dәleyúly

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

46 - sóz

Qayrauly qara semser

Esbolat Aydabosyn 2036
46 - sóz

Tilendiyev nege Tarazidyng qúlaghyn qyrshyp aldy?

Tóreghaly Tәshenov 4688
Anyq-qanyghy

Europagha Resey aumaghynsyz shyghu joly

Ashat Qasenghaly 4897
46 - sóz

Bizge beymәlim Baraq han

Jambyl Artyqbaev 4093