Mirjaqypqyzy Gýlnar әjemiz osylay deydi

Halqymyzdyng basyna qar búlt bolyp tóngen repressiya atty ajdahanyng auzyna jútylghan alash arystarynyng arasynda halqynyng qamyn oilaghan, erkin oily aqyn jәne qazaq әdebiyeti tarihynda «Baqytsyz Jamal» syndy túnghysh romandy dýniyege әkelgen jazushy-publisist Mirjaqyp Dulatov ta bar. 
1885 jyldyng 25 qarashasynda Torghay oblysynyng Jankeldin audanynda tughan, Ybyray Altynsarin ashqan uezdik orys-qazaq mektebining týlegi Mirjaqyp Dulatovty zamandastary, qalamdastary, kýlli ziyaly qauym Jaqang dep ataghan. Dese, deytindey-aq! Sonday qiyn-qystau zamanda últtyng atymen «Qazaq» degen gazet shygharu isine qolynda mal-mýlki bar baylardy tartugha Ahmet Baytúrsynov aghasyna jәrdem berip, gazetting shyghuy toqtaghan kýnine deyin birge bolghan inisi, senimdi serigi Mirjaqyp qúrmetting qandayyna bolsa da layyq. 
Alghashynda qazan tónkerisinen qazaqqa bostandyq, tәuelsizdik kýtip, keyinnen kenestik iydeyanyng otarshyldyq sayasatyn bayqaghan son  oghan qarsy Alash әskerining jasaghyn qúrghan arystay azamat aqyry aidaugha týsip,  Aq teniz jaghalauynda lagerding lazaretinde kóz júmdy. 

Bizding ýy ziyalylar bas qosatyn jer boldy

Mirjaqypqyzy Gýlnar әjemiz osylay deydi

Halqymyzdyng basyna qar búlt bolyp tóngen repressiya atty ajdahanyng auzyna jútylghan alash arystarynyng arasynda halqynyng qamyn oilaghan, erkin oily aqyn jәne qazaq әdebiyeti tarihynda «Baqytsyz Jamal» syndy túnghysh romandy dýniyege әkelgen jazushy-publisist Mirjaqyp Dulatov ta bar. 
1885 jyldyng 25 qarashasynda Torghay oblysynyng Jankeldin audanynda tughan, Ybyray Altynsarin ashqan uezdik orys-qazaq mektebining týlegi Mirjaqyp Dulatovty zamandastary, qalamdastary, kýlli ziyaly qauym Jaqang dep ataghan. Dese, deytindey-aq! Sonday qiyn-qystau zamanda últtyng atymen «Qazaq» degen gazet shygharu isine qolynda mal-mýlki bar baylardy tartugha Ahmet Baytúrsynov aghasyna jәrdem berip, gazetting shyghuy toqtaghan kýnine deyin birge bolghan inisi, senimdi serigi Mirjaqyp qúrmetting qandayyna bolsa da layyq. 
Alghashynda qazan tónkerisinen qazaqqa bostandyq, tәuelsizdik kýtip, keyinnen kenestik iydeyanyng otarshyldyq sayasatyn bayqaghan son  oghan qarsy Alash әskerining jasaghyn qúrghan arystay azamat aqyry aidaugha týsip,  Aq teniz jaghalauynda lagerding lazaretinde kóz júmdy. 

Bizding ýy ziyalylar bas qosatyn jer boldy
Mirjaqyp Dulatovtyng óz kindiginen órbigen eki perzenti bolghan. Qatal taghdyr úlyqtyng úrpaghyn jalghar Álibegin de kóp kórip,  әkesi aidauda jýrgende kishkentay bóbek jazatayym jazymgha úshyrap kóz júmady. Sóitip jan-jary Ghaynijamal qayghy ýstine qayghy jamap, Jaqannyng kózining qarashyghynday qyzy Gýlnardy qúshaqtaghan kýii qala beredi. Basyna qanday qasiret tónse de әkesining tegin tastamay, býginge jetkizgen Gýlnar Mirjaqypqyzyn arnayy izdep bardyq. Jasy toqsandaghy әjemiz  әkesi jayly әngimeni bylaysha bastady:
- Bizding ýide eski bir suret jýretin: tiguli túrghan kiyiz ýi, ong jaghynda jenil kólik, rólde jýrgizushi, al kólikting syrtynda gazetpen jýzin kólegeylep mening әkem túr, janynda Bókeyhanovtyng qyzy Liza menen úly Ýgitay (Sergey) bar. Al kiyiz ýiding sol jaghynda jerde ýlken kilem tóselgen, aq dastarhan basynda, samaurynnan shay qúiyp mening sheshem otyr, tórde Ahmet Baytúrsynov atamyzdyng tizesinde toghyz ailyq men otyrmyn. Ákem ústalghan son, qyrqynshy jyldardyng shamasynda úrlanyp ketken osy suret qazirgi kýngidey kóz aldymda.
Álginde surettegi Ahmet ata, Álihan agha jәne bizding otbasy barlyghymyz 1918 jylgha deyin Orynborda qoyan-qoltyq aralasyp túrdyq. Sodan keyin elge oraldyq, alasapyran zamanynda  da birge jýrdik. 1925 jyly biz Qyzylordagha kóship barghanymyzda, Ahmet Baytúrsynov atamyzben bәrimiz bir ýide túrdyq.  Sol kezdegi alash ziyalylarynyng barlyghy Jýsipbek Aymauytov, Maghjan Júmabaev, Qoshke Kemengerúly, Súltanbek Qojanovtar bizding ýide jii bas qosatyn. 1933 jyly búl kisilerding barlyghyn qamaugha alyp, әueli Qyzylorda týrmesinde otyrdy da, keyin  barlyghyn 5 jylgha sottap, jer audardy.

«Ákemmen alty jyl ghana túryppyz»
Aynalasynda bolyp jatqan sayasy oqighalardan góri aldyndaghy malyn baghyp jýre bergendi tәuir kóretin halqyn qalyng úiqy qúshaghynda jatqanday senzingen aqyn qalayda oyatuym kerek degen talap qoydy ózine.
Kózindi ash, oyan qazaq, kóter basty,
Ótkizbey qaranghyda beker jasty.
Jer ketti, din nasharlap, hal haram bop,
Qazaghym, endi jatu jaramas-ty, -
dep «Oyan, qazaq» atty óleng jazuy sonyng naqty dәleli. Dәl osynday ataumen jazylghan kitaby 1909 jyly jaryq kórgen bolatyn. Qalyng oqyrmannyng qolyna tiyisimen búl kitap auyzdan-auyzgha tez tarap ketedi. Aqynnyng Patsha ýkimeti tarapynan qudalaugha týsui de osy oqighadan bastau alghan-dy. 1911 jyly alash ardaqtylary bas qosatyn ortalyq – Semey qalasyna barghan saparynda Mirjaqyp Dulatovty tútqyndap, býkil shygharmalaryn da qattap alghan. Búl turaly kezinde «Ayqap» jurnalynda qysqa habarlama da basylghan edi. Patshanyng әkimshilik oryndaryna sonshalyq qúbyjyq kóringen Mirjaqyptyng atyn atap, baspasózde ol jayly habar taratugha tyiym salghanyna qaramastan, «Ayqaptyn» osynday habarlama bergeni Mirjaqyptyng el ishindegi әleumet ómirinde túlghagha ainalghanyn aighaqtaydy. 
- Shynghystauda túrghanymyzda bir kýni bizge «Mirjaqyp ústaldy» degen suyt habar keldi, - dep jalghady әngimesin Gýlnar әje. Esty salysymen qys bolghanyna qaramastan, Semeyge jettik. Semey – bizding otbasymyz ýshin erekshe ystyq qala. Biz onda eki qabatty ýide Bókeyhanovtar otbasymen birge birshama uaqyt túrghanbyz. Sol Semeyding týrmesinde jatqan әkem men Álihan Bókeyhanovty Orynbor týrmesine jiberdi. Onda biraz uaqyt qamauda bolghan song ekeuin de bosatty. Álihan Bókeyhanovty Mәskeuge jiberipti de, әkem sol  Orynborda qalady. Eki aidan song sheshem ekeumizdi ózining qasyna aldyrdy. Búl 1922 jyl bolatyn. Sodan 1928 jylgha deyin nebary alty jyl ghana biz otbasy bolyp ghúmyr keshippiz.

Tútqyndar da tang qalypty
Alash kósemderining biri bolghandyqtan, ómiri qughyn men qamauda ótken Mirjaqyp Dulatov Semey týrmesine bir emes eki ret týsedi. Biri sonau patsha túsynda «Oyan qazaqty» jaryqqa shygharghan kezinde bolsa, ekinshi ret aragha 11 jyl salyp, 1922 jyly Semey oblystyq sotynda sudiya bolyp qyzmet atqaryp jýrgen jerinen qamaugha alynady. Gýlnar Mirjaqypqyzynyng aityp otyrghany osy ekinshi ret týrmege týsken kezi. Degenmen kóp úzamay bostandyqqa shyqqan Jaqang Orynbordaghy qazaqtyng halyqqa bilim beru institutyna oqytushy bolyp ornalasady da, 1926 jylgha deyin otbasymenen sonda túrady. Tynyshtyqta ótken osy tórt jylda Mirjaqyp Dulatov shygharmashylyq jaghynan da ensesin kóterip, «Esep qúraly» men «Balqiya» atty tórt perdeli pesa jәne birneshe audarma júmystaryn jazady. Degenmen búl «dauyl aldyndaghy tynyshtyq» eken. Kóp úzamay 1928 jyly qazaqtyng ýrkerdey oqyghan ziyaly azamattarynyng qatarynda Mirjaqypty da tútqyngha alyp, alghashynda atu jasyna kesip, keyin ony on jylgha abaqtygha qamau jazasymen almastarady.
- Butyrka týrmesinde jalghyz ózi bir kamerada jatqanynda әkem jyndanyp ketpes ýshin kýndelikti beriletin qara nannan shahmattyng figuralaryn jasap eki kisi sekildi ózimen-ózi oinaydy eken. Kórshi kamerada jatqan tútqyndar «mynau jyndanyp ketkennen sau ma ózi?!. » dep tandanady eken. Oqityn kitap, jazatyn qaghaz tappay qinalghan әkemiz tordyng ishinde  birneshe saghat boyyna ersili-qarsyly jýredi eken. Ony ózinshe kýnine birneshe shaqyrym jýrdim dep esepteydi eken. Atu jazasyna kesilgendigi jóninde habardy estigende qatty kýizelipti. Ony bizge qabyrghalas otyrghan Ahmedy Mamaev deytin kisi aityp berdi. Onda da kezinde aita almaghan, keyin zaman birshama tynyshtalghan tústa baryp aitty ghoy. Shybyn jany shyrqyraghan sәtinde әkem «Gýlnәr, Gýlnәr, Gýlnәrim» deydi eken. Jany qinalghanda sýiikti qyzyn saghynyp, ansap, mening atymdy atap, shaqyrghany kónilime birtýrli ayanysh tughyzady, - degen Gýlnar әjening kónili bosap, kózine jas tolyp ketti. 
Basqa balalarynan góri әkem meni erekshe jaqsy kórdi, - dedi sonan song diril aralas dausymen. - Orynborda túrghanymyzda әkem men sheshem qaysysyn artyghyraq kóretinimdi әdeyi synau ýshin,  kóshede ketip bara jatyp ekeui eki jaqqa túra qalady eken de meni shaqyrady eken. Sonda jýgirip kelip әkemning moynyna asylghanymda, sheshem birtýrli renjip qalsa kerek. Túrmysta kóp qiyndyq kórdik. Ákem oqu, júmystyng qamymen kóbine syrtta jýrdi de, anam ekeumiz naghashylarymnyng qolynda bolatynbyz. Sondyqtan әkemizdi saghynyp, bir kórudi armandaytynbyz.
Ákemning túnghyshy bolghandyqtan, әri basqa perzentteri qalmaghandyqtan, men óneboyy әkemning tegin alyp jýrdim. Tegimizdi saqtau ol zamanda qiynnyng qiyny boldy ghoy. Tegimdi saqtau jolynda kórmegen qiyndyghym qalmady. Sonyng barlyghyna men tózdim. Qazaqstanda meni oqytpady, sol ýshin men Tom qalasyna baryp dәrigerlik oqugha týstim.
Men әkemning jazyqsyz ketkenin biletinmin. Áyteuir týbinde әdilet jenip,  әkemning aqtalatyn sәtin erekshe kýttim.

«Ákem úlynyng qazasynan beyhabar kýii ketti...»
Ghaynijamal Baymúratqyzy júbayy Mirjaqypty abaqtydan shygharudyng týrli joldaryn qarastyrdy. 1934 jyly sol kezdegi «Krasnyy krestin» bastyghy Maksim Gorikiyding júbayy Ekaterina Pavlovnagha Jaqanmen jolyghugha rúqsat súrap hat joldaydy. Sodan toghyz jasar úly Álibekti ertip sonau jerding týbine barady.  Osynyng songhy kezdesu bolaghynyn Jaqannyng ishi sezgendey, sonynan bylay dep hat joldaydy: «Sender ketkeli men әlgi pәterge kýnine eki ret baryp túratyn boldym. Sol jerde senderding iyistering qalghanday, sony iyiskesem, saghynyshym basylatynday» dep. Hatty alghannan keyin kóp úzamay 1935 jyldyng mamyr aiynda Dulatovtar shanyraghynda kenetten qayghy kiredi. Jaqannyn  jalghyz múrageri Álibek qystyngýni shananyng astynda qalghan bolatyn, sol jatqannan kóktem shygha qaytys boldy.
- Kónil aitugha Bәtes apamdy ertip Ahmet atam keldi, - dedi Gýlnar Mirjaqypqyzy osy tústa. - Sóitip shesheme: «Shyraghym berik bol, sabyr et, balam qaytys boldy dep qabyrghandy qayystyrma, balasyz men de jýrmin ghoy. Áltaydyng (Álibekti solay ataytyn) qaytys bolghanyn Mirjaqypqa aitpa, artymda úlym bar dep jýrsin. Kóp úzamay keledi ghoy, sonda bir-aq estisin» dedi. So boyy әkem úlynyng qazasynan  beyhabar kýide ketti ghoy. Bir qayghy bir qayghygha úlasyp, bir jylda qos birdey qayghymen  úshyrasu bizding qabyrghamyzgha batty. Bizdi júbatatyn Ahang da ústalyp, әkemning taghdyryn qúshty. Onday baqytsyzdyqty býgingi úrpaqtyng basyna bermesin Qúday.
1937 jyldan bastap sheshemdi Almatyda túrghyzbady. Sonan song ol әpkesimen birigip Talghardan bir ýy satyp alyp, sonda túrdy. 1939 jyly men Tom qalasyndaghy oquymdy bitirip, Shymkentke keldim. Sheshemdi qolyma alyp bir jylday ghana túrdyq, 1940 jyly 15 qyrkýiekte nebary 45-ke qaraghan shaghynda sheshem Ghaynijamal Dulatova dýniyeden ozdy.
1936 jyly student kezimde demalys ýiine barghanymda birde Teljan Shonanúlynyng júbayy Shahzada apaydy kórgenim bar. Bir kórmekke keremet súlu, ózi oqyghan, bilimdi Halyq komissariatynda qyzmet isteytin apay da sol jerde demalyp jatsa kerek. «Jýr, ekeumiz sayahat jasayyq» dedi de meni ertip, tau basynda ýlken jartasqa sýienip túryp, bir keremet ólenderdi oqydy. Tandana qarap qalghan maghan ol kisi kenet «Búl sening әkeng jazghan «Baqytsyz Jamalda» jazylghan ólender emes pe» dedi. Sóitip men «Baqytsyz Jamaldy birinshi ret Shahzada Shonanovanyng auzynan estidim...»
Oghan deyin bilmegen sebebim «Baqytsyz Jamal» bizding qolymyzda bolmady. Bertin kele maghan ol romandy Jýsipbek Aymauytúlynyng «Qartqoja» shygharmasynyng keyipkeri Qartqoja Toghanbaev degen kisi  berdi. Ol sheshemning jaqyn tuysy bolatyn. Kitapty oqyp boldym da, qaytyp beruge qimay qaldym. Sóitip em sheshem: «Olay bolmaydy, qyzym. Kisining zatyn berem dep alghan son, beru kerek» dedi. Sóitip amalsyz qaytardym.
Ákemning ózi jayly «Shaghym» degen ólenin maghan batyr aghamyz Baukeng aityp bergen. «Kórmeysing be, әkeng ózin ýnemi kishipeyil ústaytyn. Sen sonday úlynyng úrpaghy ekenindi úmytpa, maqtan et» deushi edi ýnemi. Keyin kele men әkem jayly este qalghandarym men kózkórgenderding esteligin qúrastyryp jaza bastadym. Ol da onaygha soqqan joq. Sebebi sol zamanda ol kisiler turaly jazbaq týgili, oilaugha tyiym saldy emes pe? Basqa-basqa әkem jayly balalaryma da aita almadym. Tek ishten tynyp jýre berdim. Aqyry shyday almay, ertengi kýni eng bolmaghanda óz balalarym Mirjaqyp Dulatovtyng kim bolghanyn bilsin degen niyetpen týn balasy júrt úiqygha ketkende estelik jazugha kiristim. 
Sonau 1935 jyly «halyq jauy» dep aiyptalyp, aqyrghy ómirin azap lagerinde ótkizgen Jaqan,  aragha 53 jyl salyp baryp, 1988 jyly  osy bir aiyptaudan birjola aqtalady. Soghan deyin talay qiyndyqty bastan ótkerip,  atalarynyng kim bolghanyn tipti óz balalaryna da aita almaghan Mirjaqypqyzy Gýlnar ishtegi sherin tarqatyp, әkesining shygharmalaryn jinaqtap, kitap etip shyghardy. Býginde Mirjaqyp Dulatovty bilmeytin qazaq joq shyghar. Biraq, «Últyna qaranghyda qamauda ótken
Jarqyrap jaryq sәule bolghanday bas»
Jaqanday túlghanyng qadirin úghynyp, qasterlep jýrmiz be?..   

(JQ№19 (175) 16 mamyr 2008 jyl)