Álemdik su qorynyng shiyrek bóligine ie Resey әlemdik sayasatqa múnayy men gazy arqyly ghana emes, su satu arqyly da yqpal etuge mýddeli. Halyqaralyq sarapshylardyng kópshiligi keleshekte su tapshylyghy qaruly qaqtyghystargha әkep soghuy mýmkin dep qauiptenedi. Al 2025 jylgha qaray Jer shary túr-ghyndarynyng ýshten ekisi su tapshylyghynyng zardabyn tartpaq.

Álemdik su qorynyng shiyrek bóligine ie Resey әlemdik sayasatqa múnayy men gazy arqyly ghana emes, su satu arqyly da yqpal etuge mýddeli. Halyqaralyq sarapshylardyng kópshiligi keleshekte su tapshylyghy qaruly qaqtyghystargha әkep soghuy mýmkin dep qauiptenedi. Al 2025 jylgha qaray Jer shary túr-ghyndarynyng ýshten ekisi su tapshylyghynyng zardabyn tartpaq.

Resmy derekterge sýiensek, dýnie jýzindegi 1 milliard adam ishuge jaramdy sugha zәru. Jyl sayyn 3 milliardtan astam adam sapasyz sudyng kesirinen payda bolatyn dertterden zardap shegedi. Býginde su tapshylyghy - tek ortalyqaziyalyq elderding ghana emes, býkil әlemning bas auruyna ainalghan mәsele. Davostaghy Dýniyejýzilik ekonomikalyq forumda qazirgi tanda sudyng múnaygha degen tútynushylyq súranystan joghary ekendigi aityldy. Arnayy bayandama әzirlegen sarapshylar qauymynyng pikirinshe, sugha degen súranys dengeyi Jer shary halqynyng ósu qarqynynan asyp týsedi. Mәselen, 2025 jylgha qaray su tapshylyghynyng kesirinen әlemdik egis alqabynyng kólemi dýniyejýzi qoldanatyn astyqtyng 30 payyzyna deyin qysqaratyn kórinedi. Búl - Ýndistan men AQSh-ta jinalatyn dәndi-daqyldyng jalpy kólemine ten. Esesine, 2050 jylgha qaray azyq-týlikke degen tútynushylyq súranys 70-90 payyzgha artpaq: «Energiya óndiru ýshin qajet su qoryna degen súranys AQSh-ta - 165 payyzgha, Europalyq Odaqta 130 payyzgha ósedi. Auyl sharuashylyghyna kerekti su kólemi kýrt azayyp, auyl sharuashylyghy ónimderine degen súranys kerisinshe, tym ósedi». Álemdik ekonomika men óndiris neghúrlym damyghan sayyn ekonomika men óndiris te soghúrlym jyldam damuda. Demek, su tapshylyghyn tartatyn elderding sany ósip keledi. BÚÚ sarapshylary aldaghy 10 jyl kóleminde әlemning barlyq elderining ekonomikasy ósetinin, osynyng nәtiyjesinde tamaq, jaryq, jylu, kiyim men sugha degen súranystyng jogharylaytynyn kóldeneng tartuda. «Jyghylghangha - júdyryq», sudyng orasan zor qory shoghyrlanghan múzdar da erude. Gimalay men Tiybetten bastau alatyn Jer sharynyng eng iri 7 ózeni dýniyejýzining eki milliardtan astam adamyn sumen qamtamasyz etedi. Zertteushiler eger su qoryna kónil bólinbese, 2100 jylgha qaray múz taular erip ketedi deydi. Qazirgi tanda auyl sharuashylyghy men óndiris oryndaryna qajetti sudy bólip otyrghan asa ýlken 70 ózenge tartylu qaupi tóngen. Mamandar HHI ghasyrdaghy eng basty qiyndyqtardyng birine ainalatyn su mәselesi qaruly qaqtyghystargha sebep boluy mýmkin degen boljam aitady. 2025 jylgha qaray Jer shary túrghyndarynyng ýshten eki bóligi su tapshylyghynyng zardabyn tartady. Múnayy men gazyn әlemdik sayasy sahnagha yqpal etu qúraly retinde paydalanugha tyrysatyn Resey endi su satu arqyly da kýsheye týsudi kózdeydi. Seysenbi kýni Mәskeu meri Yuriy Lujkov halyqaralyq «Taza su - 2009» forumynda sibirlik ózenderding 316 tekshe shaqyrym suynyng 27 tekshe shaqyrymyn Reseyding Batys Sibirindegi sugharmaly jerlerdi su tapshylyghynan qútqarugha jәne qalghan bóligin Qazaqstangha satugha úsynys jasady. Jyl sayyn Soltýstik Múzdy múhittan Obi ózenine kelip qúiylatyn su (yaghni, erigen múz) kólemi de - 27 tekshe shaqyrym. Lujkovtyng búl úsynysy KSRO kezinde, yaghni, 80-jyldary jasalghan jobagha baylanysty kórinedi. Atalghan jobany kenestik ýkimet ekologiyalyq túrghyda paydagha jaramsyz dep sanaghandyqtan, iske asyrylmay qalghan. Byltyr «Su jәne әlem» atty kitabyn jaryqqa shygharghan Lujkov endi sibirlik sudy qazaqtargha satpaq. Onyng aituynsha, Obi ózenining bastauy Qorghan, Orynbor, Chelyabinsk, Týmen men Om oblystarynyng jaz ailarynda qúrghaqshylyqqa úshyraytyn sugharmaly jerlerine qajetti sumen (5-7 tekshe shaqyrym su) qamtamasyz etuge molynan jetedi. «Reseydegi su әlemdik qordyng 24 payyzyna ten. Sibirlik ózenderden auysqan sudy Orta jәne Ortalyq Aziya elderining su tapshy aimaqtaryna, mysaly, Qazaqstan, Tәjikstan, Týrkimenstan, Ózbekstan t.b. elderge 1 tekshe metrin 25 sentten satu qajet» degen mәskeulik mer europalyq naryqta sudyng 1 tekshe metrin 3 eurogha satatynyn kóldeneng tartty. Al mamandardyng pikirinshe, 27 tekshe shaqyrym su 4,5 mln. gektar jerdi sugharugha molynan jetedi. Qazir Lujkov Ertis pen Tobyl ózenderining aghysyn búru arqyly jinalatyn 4 tekshe shaqyrym sudy Reseyding su jetispeytin aimaqtaryna qaray búrudy kózdep otyr.
Reseylik mamandardyng aituyna qaraghanda, qazir Jer sharynyng әr túrghynyna 750 tekshe metrden keletin su 2050 jylgha qaray 450 tekshe metrge deyin azaymaq. Búl dýniyejýzi halyqtarynyng 80 payyzy auyzsu tapshylyghyna úshyraydy degen sóz. BÚÚ-nyng su qory kórsetkishterine qatysty bekitken talaptaryna tek Kanada, Resey, Braziliya men Europanyng keybir memleketteri, Ontýstik Amerika, Ontýstik Aziya men Afrikanyng tropikalyq aimaqtary say bolmaq. Keleshekke tóngen qauipting aldyn aludy kózdegen әlem dabyl qaghyp, týrli jiyndar úiymdastyrudan sharshamay keledi. Alayda, shyqqan nәtiyje shamaly. Óitkeni, týgesiluge tayaghan su qoryn tiyimdi paydalanu, ysyrap etpeu siyaqty manyzdy mәselege bas qatyrghan Jer shary túrghyndary kem de kem.
Qytay qúnarsyz jerlerin qúnarly etu ýshin Ertisting suyn ysyrap etuin toqtatar emes. Qazaqstan men Resey Qytaydy 1 tekshe shaqyrym sudy qanaghat etuge kóndire almay әlek. Mamandardyng qauiptenetini, eger 1 tekshe shaqyrym sudyng kólemi 4 tekshe shaqyrymgha deyin ósetin bolsa, Qazaqstan men Reseyge keri әser etedi. Kýnnen kýnge ushyghyp bara jatqan qarjylyq daghdarys Ortalyq Aziyanyng negizgi «bas auruy» - su-energetikalyq mәselelerin, mysaly, Qazaqstan, Qyrghyzstan, Ózbekstannyng Shardara men Syrdariyagha tiyesili su qoryn paydalanuda ortaq mәmlege kele almauy, Ertis ózenining qúqyqtyq mәrtebesi, on jyldan astam uaqyt boyy pikirtalas tolas tappaghan su qoryn tiyimdi paydalanu t.b. ekinshi kezekke ysyryp tastady. Búl mәseleni keninen qauzaugha әsirese, óndiristik salasy sugha barynsha zәru aspanasty eli mýddeli emes. Sarapshylar týiindi mәselening sheshimin tabugha Shanhay yntymaqtastyq úiymyna senim artumen keledi. Qazaq jerindegi tozyghy әbden jetip, eskirgen kenestik su qúbyrlarynyng kópshiligi býginde paydalanugha jaramay qalghan. BÚÚ derekterine sýiensek, Qazaqstan su qoryna qatysty TMD elderi arasynda eng songhy orynda. Respublikamyzdyng ýshten bir bóligi auyzsugha zar. Búl qiyndyq sugharmaly jerlerge de tәn. Qazirding ózinde elimizding ontýstik aimaqtarynda su tapshylyghynyng kesirinen auyl sharuashylyghy ónimderin ósiru kólemi qysqartyluda. Mәselen, ýstimizdegi jyldyng 22 shildesinde Ontýstik Qazaqstan oblysynda bolghan viyse-ministr Ómirzaq Shókeev sudy ýnemdi paydalanu ýshin qúrghaqshylyqqa tótep bere alatyn auyl sharuashylyghy ónimderine auysugha úsynys aitty. Al mamandar búrynghy 110 myng gektar maqta alqabyn 80 myng gektargha deyin tómendetuge sheshim qabyldady. Onyng ornyna biday, jýgeri sebu josparlanghan. Su tapshylyghynyng kesirinen kýrish alqabyn ósiru de ayaqsyz qaldy. Óitkeni, sudy kóp qajet etetin kýrishting ornyna basqa dәndi-daqyldar egu kózdelgen. Mamandardyng aituynsha, 2 myng gektar kýrishke ketetin sugha keybir dәndi-daqyldardyng 15-20 myng gektaryn ósiruge bolady eken. Onyng ýstine, sudy sayasy qysym jasau qúraly retinde paydalanugha kóshui de Qazaqstangha tiyimsiz. Mysaly, Astana Týrkimenstannan gaz tasymaldaytyn qúbyrdy Ózbekstannan tysqary tartqanda qazaqtargha tonteris qalghan Tәshken «shómishten qysyp», bizge jiberiletin su kólemin edәuir qysqartyp tastady. Onyng sebebin, Qyrghyzstannan tartylatyn sudyng ózbekterge de jetpey qalatyndyghymen týsindirdi. Kórshiles memleketter bir-birine yqpal etude sudan basqa tarif sayasatyn da jii paydalanady. Mәselen, ózbekter qazaqtargha satylatyn gaz baghasyn ósirgende, qazaqtar temir jol tariyfin kóterdi. Ókinishke qaray, býginde ortalyqaziyalyq aimaqtaghy Syrdariya men Ámudariya ózenderining su qoryn paydalanuda da taraptar pikir qayshylyghyna jii úrynady. Osynyng saldarynan Qazaqstan men Ózbekstan kezinde Qyrghyzstannan su-energetikalyq resurstardy satyp aludan bas tartqan bolatyn. Basty tútynushysynan aiyrylghan aiyrqalpaqtylardyng su qoymalaryndaghy su kólemi kýrt artyp, Qazaqstannyng ontýstik aimaqtaryna su basu qaupi tóndi. Dau sheshu maqsatynda ótkizilgen kelissózder barysynda qyrghyzdar da qarap qalmady, ózderine satylatyn janar-jaghar maydy arzandatudy, jenildikter jasaudy talap etti.

Nәziya JOYaMERGENQYZY

«Týrkistan» aptalyghy, №47 (801)
26 qarasha, 2009 jyl