Ruhany tәuelsizdik… Osy bir úghymdy kenirek týsingim keletini bar. Onday sәtterde qazaqtyng arman jolyndaghy jastaryn tәumendilik tauqymetimen shiderlep tastaghan Almatydaghy aqiyq aqyn Múqaghaly Maqataev pen bilikti basshy Dinmúhammed Qonaev kóshelerining qiylysyndaghy «Jetim búrysh» atty mekenge at izin salamyn. Qazaq «Jetim kórseng jebey jýr» deydi. «Jetim bolsa, jetiler» degen de sóz bar. «Jetim búryshtyn» atqarar sharuasy — әke-sheshesi bar, biraq baspanasy joq «tiri jetimderdi» uaqytsha baspanaly etu. Ashyq aspan astyndaghy kóshpeli kenseler qyzdy-qyzdy tirligine kirisip jatady. Kýndik deysiz be, ailyq deysiz be, jyldyq deysiz be, pәterdi sol bir mekennen tez tabasyz. Anyq jebeytin hәm jetiletin jәutendegen kózder pana bolarlyq «tauyq kýrke» izdep jýredi. Esil-derti alty Alashtyng qamy emes, ottan ystyq otan turaly oy da sanadan tysqary, tek jayly jatar oryn bolsa bolghany. Qalghany…
«Balang bolsa, bara ber»
Múnday shekaraly arman barlyq qazaq jasynyng sanasyn biylep alghan. Ajal sekildi, biraq keletin kýni belgili pәteraqy atty tajal әrkimdi qúldyq sanagha jeteleydi. Jarqyn bolashaqqa emes, keler aidyng kýn kórisine ghana jetetin qiyalynyz tek baspanany oilaydy. «Bermeseng bermey-aq qoy baspanandy, Bәribir tastamaymyn astanamdy» deytin әulie Qasym kókem siyaqty әndetedi de jýredi.

Ruhany tәuelsizdik… Osy bir úghymdy kenirek týsingim keletini bar. Onday sәtterde qazaqtyng arman jolyndaghy jastaryn tәumendilik tauqymetimen shiderlep tastaghan Almatydaghy aqiyq aqyn Múqaghaly Maqataev pen bilikti basshy Dinmúhammed Qonaev kóshelerining qiylysyndaghy «Jetim búrysh» atty mekenge at izin salamyn. Qazaq «Jetim kórseng jebey jýr» deydi. «Jetim bolsa, jetiler» degen de sóz bar. «Jetim búryshtyn» atqarar sharuasy — әke-sheshesi bar, biraq baspanasy joq «tiri jetimderdi» uaqytsha baspanaly etu. Ashyq aspan astyndaghy kóshpeli kenseler qyzdy-qyzdy tirligine kirisip jatady. Kýndik deysiz be, ailyq deysiz be, jyldyq deysiz be, pәterdi sol bir mekennen tez tabasyz. Anyq jebeytin hәm jetiletin jәutendegen kózder pana bolarlyq «tauyq kýrke» izdep jýredi. Esil-derti alty Alashtyng qamy emes, ottan ystyq otan turaly oy da sanadan tysqary, tek jayly jatar oryn bolsa bolghany. Qalghany…
«Balang bolsa, bara ber»
Múnday shekaraly arman barlyq qazaq jasynyng sanasyn biylep alghan. Ajal sekildi, biraq keletin kýni belgili pәteraqy atty tajal әrkimdi qúldyq sanagha jeteleydi. Jarqyn bolashaqqa emes, keler aidyng kýn kórisine ghana jetetin qiyalynyz tek baspanany oilaydy. «Bermeseng bermey-aq qoy baspanandy, Bәribir tastamaymyn astanamdy» deytin әulie Qasym kókem siyaqty әndetedi de jýredi.
Bizdi qoyynyzshy, ataghynan at ýrketin Qasymdardyng kórer kýni osynday bolghan. Bizding kýnimiz onyng qasynda nemene, tәiiri?! Ádettegi әdemi oilardyng shyrmauymen «Jetim búryshqa» qalay jetkenimdi angharmay qalyppyn. Orys tilinde jazylghan pәterding jarnamasyn keudesine ilip alghan «jengetaylar» órip jýr. Múndaghy pәter izdeushilerding deni — qazaq. Jaldaushylar… Ángime tipti ol jayynda emes.
Múrajaydaghy eksponattardyng astyndaghy týsindirme mәtinge shúqshighan kórermendey әrkim әr jerde ilinip túrghan alabajaq qaghazdardan kóz almaydy. Arly-berli jónkilip jýrgen qara jigit ishi-bauyryna kiredi. Ana bir tolyqsha apaydyng aldyndaghy telefongha qaranyzshy. Ýiinizge ailap jýrip әreng ornatatyn telefondy daladaghy júmys ornyna qúrghyzyp alypty. Sóilesu punktining qyzmetin atqaryp túr.
Menimen alghash bolyp alpysty ensergen orys kempir tildesti. Jaldaytyn pәteri — ýy astyndaghy jertóle. «Kimmen túrasyn?» deydi. «Áyelimmen» deymin. «Balang bar ma?» deydi. «Bar» dey saldym. «A, onda jýre ber».
Kishkene ghana osy әngime jýregime shanshuday qadalyp ýlgerdi. Totyqústay kýndelikti taqyldap jýrgen demografiya mәselesining kýrmeuli jibi ghoy mynau. «Balaly ýy — bazar, balasyz ýy — qu mazar». «Bala — bauyr etin». Mening Allanyng qalauymen túrghyzghan kip-kishkentay memleketimdi mazargha ainaldyrghysy keledi, myna beybaq. Qasym kókemshe: «Ólenimning otymen jylytarmyn, Ózimdi, әielimdi, jas balamdy…», — dep kete bardym.
Qanaghatsyzdyng jalghyz aty
Apamnyng aram pighylynan arylmaq bolyp, shetkeri shyqtym. Búl búryshtaghy manynda ósip túrghan terekterding ózi biraz jaydan habardar etip tastaydy. Aghashty ainaldyra japsyrylghan jarnamalardan kóz sýrinedi. «Eki qyzgha pәter jaldaymyn» deydi myna bir shala sauatty paraqsha. Astyna telefonyn jyrtyp alugha bolatynday jazghan eken. Júlma-júlmasy shyghypty.
— «Vecherinka», «vecherinka»…
Jalt qaradym. Keudesine «karton» qaghazgha «kottedj» dep ýlken әriptermen jazyp alghan agha ketip barady. Maghan da keregi osy edi degendey jaqyndadym.
— Agha, qanshagha beresiz.
— Aldymen mynaghan qara.
Masattanghanday qaltafonynyng suretter papkasyn ashty da kórsete bastady. Mynau — as ýi. Mynau — jatyn bólme. Mynau — zal, biyleytin jer, biliyard, sauna, tenniys…
Baghasy otyz bes myng tenge eken. Búl mekennen bir adamgha aiyna on myng tengege pәter tabugha bolady. Al mynanyng kýndik baghasyn qaranyz. «Qanaghatsyzdyng jalghyz atyn soyghyzatyny sekildi bir kýn demalar ma edi?» dep oiladym.
Kóshpeli qújyra
«Jetim búrysh» qoghamynyzdyng ainasy sekildi. Taghdyrlar toghysyp jatyr. Biri — ilingen jarnamalardan, endi biri makler atanyp ketken deldaldardan medet tileydi. Kimmen dәmdes bolasyz? Kimning ýiin jaldap alyp, jalshy bolasyz? Belgisiz. Belgilisi, biz aragha biraz uaqyt salyp, auylgha baryp túramyz. Ras. Tórt qúbylang teng janday yrghalamyz kelip. Almatydaghy zәulim-zәulim han saraylarynyng ishinde ýlde men býldege oranyp jýrgendey bolamyz. Aqiqatynda bireuding «at qorasynda» túryp jatuymyz mýmkin.
Búlay deuimning sebebi de joq emes. «Jetim búryshtan» dos taptym. Engezerdey jigit. Shymkentting Saryaghashynan. Úzyndy-qysqaly ekeumiz az-kem pikirleskennen keyin pәterdi birge jalgha alugha kelistik. Onyng qanday adam ekeni, nemen ainalysatyny beymәlim. Bir qaraghan jangha tәuir adam kórinedi. Áyteuir, әrkimmen sóilesip jýrip, aqshasy arzan bir pәter de tabyldy.
Alghashynda kóp dýniyeni angharmaghan ekenmin. Teginde mýsirkegendi jek kóretin adam edim. Bizdi pәter kórsetuge aparghan jigit mýsirkey qaraydy. Onysyn elemegendey «Aysha Biybi» atanyp ketken Rysqúlov danghylynyng boyyndaghy jana yqshamaudangha jetip ýlgerdik. Ózbekterding toqal tamynday atshaptyrym jerdi alyp jatqan bir ýige jettik. Ýy degenim — ainaldyryp salyp tastaghan «barak-tamdar». Kip-kishkene esikteri bar. Ár esikte bir otbasynan. Eseptey beriniz, on bes esik egiz balapanday auyzdaryn ashady. Bizge sol on besting biri búiyrar degenbiz. Qatelesippiz. Jýk mashinasynyng artyna tirkeytin kóshpeli vagondar bolushy edi ghoy. Sonday eki vagon túr. Ishi shaghyn eki bólme. Esik-terezesi jabyq eken. Onyng ýstine temir emes pe? Monshadan beter ystyq.
Biz kelispedik. Kelispegenimizding aqysyna bes jýz tenge aldy. Ekinshi vagonnyng aldynda bir jigit túr eken. Az-kem pikirlestik. Ýiining ishin kórsetti. Kishkene ghana bir balasy bar eken. Ýstelding ýstinde Múqaghalidyng «Qosh, mahabbaty» jatyr. «At qora» deuge auyz barmaydy. Biraq odan auyly da alys emes.
«Auylyna qarap, azamatyn tany»
Eraly: «Duman» jaqta ýilerding syrtyna «kvartirant alamyz» dep jazyp qoyady. Men sol jaqqa baryp qarayyn, sen «Jetim búrysh» jaqtan izde», — dedi. Osy sózding jeleuimen mana ghana ketken jerime qayta oraldym.
— Kvartira kerek pe, kvartira…
Ózim qúralpy jigit alqymymnan alarday entigip túr.
— Jalghyzsyng ba?
— IYә, jalghyzbyn.
— Jýr, sóileseyik.
Ekeumiz qaraqúrym halyqtyng ishinen sytylyp shyqtyq.
— Qay jaqtyng jigitisin?
— Shymkentting (ótirigim jyltyng etti).
— A, bizge shymkenttikter qajet emes.
— Nege?
— Sol.
Myna qyzyqty qaranyz. Adamnyng alasy da, qúlasy da bolmay ma? Salghan jerden mening qanday adam ekenimdi topshylap tastaytynday kim ózi? Tóbelese ketetin jer emes. «Auylyna qarap, azamatyn tany» degen kisi sekildi «Kvartira kerek pe, kvartira» dep qoyyp ketip barady.
«Men qalay ýilendim?»
«Jetim búrysh» toghyz joldyng torabynda. Búl mekennen kimder baqyt tapqanyn bilmeymin. Biletinim, týrli taghdyrlar sapyrylysyp jatady. Qúlaq ekesh qúlaq ta óz qyzmetin asyra oryndaytyn kezderi az emes. Qazaq shalyn ainalsoqtap tórt qyz jýr. «Oralman edik» deydi. «Jigitterdi keltirmeymiz» deydi. Artymda sóilesip jatqan eki jigit «týnimen júmysta bolamyz, kýndiz ghana ýige kelemiz» deydi.
Nesin súraysyz? Pәter berushige kiriptar bolugha bәri de qúlyqty. On myng men otyz mynnyng ortasynda qalaghan pәterinizdi tauyp alsanyz bolady. Biraq… Ol pәterlerde sybyrlasyp sóilesu kerek. Ayaqtyng úshymen kirip, úshymen shyghu qajet. Qút әkeletin qonaq degen atymen bolmauy kerek. Erterek jaryqty sóndirip jata qalu kerek. Su ýnemdeu…
«Jetim búryshqa» keler jol bireu bolghanymen, qaytar jol san salaly. Taghy da bireuimen qoltyqtastyq. Búl joly alty adambyz: eki qyz, eki jigit, men, pәter jaldaushy.
«Eki jigit túramyz» degenmin. «Orbita» yqshamaudanyna jettik. Qatarlasa salynghan eki «vremyanka». Ekeui de eki bólmeden. Bireuining bir bólmesinde eki jigit túrady eken. Ekinshi bólmege bizben barghan eki jigit ornalasty. Ystyq-suyq suy ishte bolghan son, qyzyqty ma, eki qyz da birden kelisti. Ekinshi «vremyankanyn» bir bólmesin tandady. Onyng ekinshisi maghan búiyryp túr. «Qyzdardan ynghaysyz bolmay ma?» deymin Berdibek Soqpaqbaev kókemning «Men qalay ýilendim?» degen әngimesi esime týsip. Eki jigit bir bólmede, eki qyz bir bólmede esiktes túrsaq, bir jyl ótken son, sol әngimedegidey qalay ýilengenimizdi jyr qylyp aityp otyrmaymyz ba? Kim biledi? «Jetim búrysh» ýisizderdi osylay da jebeytin shyghar.
«Dosymdy ertip kelem» dep shygha jóneldim.
Ómirding ózi — sabaq. Kýltay degen apayymyz sabaghymyzdy dúrys oqymasaq, búryshqa túrghyzyp qoyshy edi. Key-kezderi oryndyq kótertip qoyatyn. Endi, mine, ómir sabaghynda kýshimiz әreng keletin pәteraqyny kóterip «Jetim búryshta» túrmyz…
Týiindi oi
Telefonym shyr ete týsti. Eraly. «Pәter taptyng ba?» deydi. «Sen she?» dedim. «Jóni týzui tabylmady». «Maghan da»…
Osynau qoghamda әrkim óz әletinshe ómir sýredi. Bireuleri kósh ilgeri, endi bireuleri qoy shannyng ortasynda. Kim biledi, bәri biz oilaghanday bolsa, ruhany tәuelsizdikke qol jetkizer me edik? Pәter ózindiki bolsa, óz tilinde sóilesen, óz qotyryndy ózing qasysan… Álemning keybir damyghan elderinde Almatyday daliyp jatqan qalagha on bes millionnan astam adam syighyzady eken. Eki milliongha jeter-jetpes halqy bar bizding qalada elding egesi qazaqtardyng «tauyq kýrkesi» de joq. Álibek Shegebay degen aqyn agham bar. Sol kisi bir óleninde:
Qorada emes, qabatty ýide túratyn,
Almatyda itter netken baqytty, — dep jyrlapty. Ras. Dym ótirigi joq. Han saraylarda túratyn Almatydaghy ruhtary tәuelsiz itter netken baqytty edi…

Qanat ÁBILQAYYR, hair-han@mail.ru 8 705 133 25 25
“Ana tili” gazeti 23 mamyr 2009 jyl