"Qazaqfilim" kinostudiyasynda "Qúnanbay" atty kórkem filim týsirilgeli jatyr.

Almaghayyp kezende ómir sýrgen, zamananyng qalpyn jazbay tanyghan kemenger, eldik ýshin kýresken ardager Qúnanbay, qazaq әleumetining kópten kýtken qalauly kinobeynesi. Filim ssenariyining avtory  - jazushy Talasbek Ásemqúlov. Filimning rejisseri - belgili óner qayratkeri Doshan Joljaqsynov. Operator - Rifhat Ibragimov. Saytymyzdyng oqyrmandarynyng ótinishi boyynsha kinossenariyden ýzindi berip otyrmyz.

 

 Prolog

Kýzgi sahara. Býkil dala qonyrqay tartqan. Arqanyng qyzylkerish jolymen shaghyn keruen kele jatyr. Aldynghy tarantas arbada polkovnik shenindegi orta jastardaghy adam. Samayyn qyrau shalghan. Jýzi sharshanqy. Shiynelin jelbegey jamylyp tarantastyng arqalyghyna sәl shalqayynqyrap otyr. Odan keyingi, shóp tósey salghan jaydaq arbada Qúnanbay keledi. Basynda bórik, ýstinde súr matadan tikken kýzgi shapan. Maldas qúra otyrghanda kók barqytpen tystaghan saptamanyng qonyshy deldiyip tizesinen asyp túr. Jeti-segiz atty kazak, polkovnikting mingen tarantasynan ozbay,  attaryn tejep keledi. Qúnanbay artta iyrelendep qalyp bara jatqan jolgha, alys kókjiyekke kózin qadap otyryp oisha ótken ómirge shomdy. Aqyryn ynyldap aitqan «Kókarshynnyn» ayasynda, ainalasy at shaptyrym aidyn kólding atyrabynda ótken Óskenbay asynyng kórinisteri atoylay kóterildi.

 

1-shi epizod

Kóktemning kezi edi. Ýlken jazyqta aq shanqan, boz, qonyr, súr, qara – mynnan astam kiyiz ýy tigilgen. Aulaqtaghy as-su dayyndaytyn qarasha auyldyng ózi – jýz ýiden kóp. Qyzmet qylyp su tógilmes jorghalarymen ary-beri lypyldaghan dayashy jigitter. Ottan týspey saqyrlap qaynaghan qazan, qymyzgha lyqa tolyp kilkildep synbay túrghan tayjýzgen sabalar. Qyzyldy-jasyldy kiyinip ersili-qarsyly jýrgen bay-myrzalar.

 

2-shi epizod

Attaryn jetelep aq kiyizben japqan tórtkýl ordagha qaray kele jatqan aibyndy top kórindi.

Esikting aldynda júrtty bastap túrghan Qúnanbay qarsy jýrgen.

- Amansyng ba, Baraq! – degen ol qol sozym jerge kelip, - At-kólik aman kelding be?

- Esenbisin, Qúnanbay, - dedi symbatty, zor deneli, qyzylshyrayly Baraq.

Ekeui aiqara qúshaqtasqan. Qúshaq  jazylghannan keyin Baraq Qúnanbaydyng ýstindegi horunjiy formasyn, iyghyndaghy epoletterin, belindegi salaqtaghan qylyshyn sholyp ótip myrs etti.

- Ei, Qúnanbay, jaugha baratynday jasanyp alypsyng ghoy.

Osy kezde sonynan aghayyn-tughandy ertken Qúnanbaydyng sheshesi Zere kórindi. Áli óni taymaghan, boyy tik, sary jibek kóilek, qara mauytydan tikken shapan, qarday appaq kiymeshek kiygen keyuana Baraq tórege qúshaghyn ashty.

- Kel, qaraghym. Sen de mening úlymsyn. Sender tatu bolsandar qatyn jesir, bala jetim qalmas edi ghoy.

- Zere әje, baquatsyz ba, - dedi Baraq Zereni qúshaqtap jatyp. - Óskenbay әkemizding jatqan jeri jayly bolsyn, artyndaghy júrtyna qayyr-bereke bersin.

- Al, tórlet, qaraghym, - dedi Zere tórtkýl ordany menzep. - Ózine tikken aq orda. Jayghas. Tógip-shashyp ish, je. Kónil kóterip otyr. Óz elin, óz ýiin.

Qúnanbay, Baraq, Zere bastaghan alqaly top әueli  sol qol jaqta tórtkýl ordadan qiystau túrghan, joqtaushy әielder otyrghan on eki qanat aq ordanyng aldyna keldi. Ordadan marqúmdy aza tútyp jylaghan әielderding dauysy estiledi. Ordanyng bosaghasynda, jel ótinde jelbirep túrghan qara tugha bir sәt qarap qalghan Baraq tórening kózinde qaymyjyq jas payda boldy.

Qúnanbay belindegi beldikti eki qolymen sәl yrghap qalyp, enkeyip ordagha kirdi. Ýy ishinde keskekti kәri bәibisheler, ardaqty analar, sarkidir orta jastaghy әielder, on shaqty boyjetken, kire beriste 6-7 jasar birneshe kishkentay qyzdar – Óskenbaydyng býkil túqym-júraghaty joqtau aityp otyr.

Qúnanbay az túryp, jylap-syqtau bir tolastaghanda әielderge basu aitqan.

– Al, qaraqtarym! Ardaqty jeneshelerim! Bir jyl boyy joqtadyndar! Aruaq riza! Bәrine alghys! Endi qayghydan arylyndar! Kózding jasyn qúrghatyndar!

Qúnanbay syrtqa shyqty da bosaghadaghy tudy bauyn sheship aghytyp aldy. Sodan song kóktemning jelimen shalqyp, dýrildep janyp jatqan kisining boyymen birdey alaudyng janyna kelip, tudy jerge qadap, ózining zor dauysymen býkil dalany janghyryqtyryp aiqay salghan.

– Ua, jamighat! Ákem Óskenbaydyng armany joq eken! Endi enselerindi kóterinder! Osy nәsipting barlyghy aruaqtargha tie bersin!

Osyny aitqan Qúnanbay tudyng nayzasyn tizesine bir-aq úryp syndyryp, jalpyldaghan qara tudy otqa tastaghan.

Osy kezde bir adam Óskenbaydyng túldanghan atyn әkelip, qonyr tekemetting ýstinde maldas qúra otyrghan súr shapandy  mollanyng aldyna kelip taghzym etti. Molla qysqa dugha qayyryp, auzyn sipady. Jýresinen otyrghan qasapshy ornynan túryp, attyn moynynan qúshaqtap, keshirim súraghanday, kózi meyirlene jasaurap, kýbirlegen.

Jaryn kýtken aruday,

Adal bolghan qazan at.

Molla da, túrghan júrt ta, kәri-jasy barlyghy kózderining jasyn bir-bir syghyp tastaghan. Qasapshy atty jetektep alyp ketkende Qúnanbay óz tobyna ýige kirinder degen belgi jasady. Aqsýiek tóreler tórtkýl ordagha qaray bet alghan.

 

3-shi epizod

Tórtkýl ordanyng tór ýii. «P» әrpi siyaqty qúrylghan jataghan ýstelding beli qayysyp túr. Jal-jal bauyrsaq pen shelpek, tabaq-tabaq quyrdaq, tóbe qylyp ýiilgen órik-meyiz, janghaq pen nauat, kese-kese sary may men bal.

Tórde  Baraq pen basqa aqsýiek tóreler, elge qadirli aqsaqaldar. Olardyng ong qaptalyn ala Qúnanbay, odan tómen  tobyqtynyng baylary, Semey men Qarqaralynyn, Kerekuding saudagerleri otyr.

Áyel zatynan Qúnanbaydyng sheshesi Zere, bәibishesi Kýnke, toqaly Úljan men birneshe kәri keyuana jәne kýtushi qyz-kelinshek qana bar. Zere Baraqtyng sol qaptalyn ala tómenirek otyr.

Kenet Qúnanbay tómenirekte, Kerekýding saudager-kópesterimen japsarlasa otyrghan, basynda qonyr topysy bar, istik múryn, quaqy jýzdi adamgha qarata qatty dauystay sóilegen.

– Ei, Tontay! Osy sen meni «Qúnanbay mergen» dep syrtymnan kelemej qylyp jýr deydi ghoy. Kózimning kemistigin aitqanyng ba? Tap osy jerde jonynnan taspa tildirsem bola ma?

Ordanyng ishindegi kónildi әngime sap tiyldy. Jýzinen kýlki arylmaghan Tontay ornynan túryp, dastarhannyng ortasyndaghy alanqaygha, Qúnanbaydyng karsysyna kelip, qolyn qúsyrghan.

– Ua, taqsyr! Sizdi kelemej qylyp óle almay jýr deysiz be? IYen dalada kómýsiz qalarmyn. Aytayyn degenim, taqsyr, qalmaqtar ózderining biyleri men sheshen adamdaryn mergen dep aitady. Men sorly, sizding sheshendiginiz ben qara qyldy qaq jarghan әdiletinizdi aityp tamsanyp edim. Qylsha moynym – talsha.

Tontay basyn iygen.

– Solay ma? – dedi Qúnanbay jan-jaghyna qaranyp.

– Osy bizding IYke әjemiz úranqay qalmaqtan úzatylyp kelmep pe edi? – dedi Baraq jymiyp, – Osy әjemizge jýgineyik te.

Júrt Zeremen qatar otyrghan qiyqsha kóz, qonyrqay jyly jýzdi kәri keyuanagha antarylghan.

– Ras aitady, – dedi IYke әje basyn iyzep, – Qalmaqta sheshen adamdardy, biylerdi «mergen» dep ataydy.

– Áje, mergen dep atqan oghyn dәl tiygizetin adamdy aitpaushy ma edi? – dedi saudagerlerding biri.

– Sózding mergeni degeni ghoy, qaraghym, – dedi IYke әje jymiya basyn iyzep.

Tontay «estidiniz be» degendey ong qolyn keudesine qoyyp basy jerge jetkenshe iyilgen.

– Saghan daua joq eken, Tontay, – dedi Qúnanbay shyday almay myrs etip.

Osyny kýtip otyrghanday, júrt ordany basyna kótere kýlgen.

– Ei, Qúnanbay, auyzdygha sóz, ayaqtygha jol bermeýshi edin, – dedi Baraq kýlip otyryp, – Al, әne, Shanshardyng quynan jenildin.

Sodang song jamighatqa jaghalata qolyn sermegen.

– Kәne, Tontaygha bayraq tastandar! Sózden jengen adamnyng aty bәigeden kelgenmen birdey.

Azdan song lypyldaghan dayashy jigit tabaqta tau bolyp ýiilip jatqan saqina, bilezik, kýmis rubliderdi aq oramalgha týiip Tontaydyng qolyna ústatqan. Tontay auyr týiinshekti ýiding irgesine qoya saldy.

 

4-shi epizod

- Janaqty keltirinder, - dedi Qúnanbay esiktegi kýtushi jigitke qarap. Jigit iyilip shyghyp ketti.

Azdan song tór ýiding tabaldyryghynan ayaghy sәl shalynysyp, qolynda qobyzy bar Janaq aqyn kirgen. Shau tartyp shókkenning ózinde ortadan biyik boyy bar, jýzi qyzyltamyrlanghan qara qoshqyl adam qobyzyn oyly tekemetting ýstine qoyyp, tórde siresip otyrghan tórelerge qaramay birden Zerege qaray úmtylghan.

- O, biykem! O, biykem! Amansyng ba? Esensing be, tileuqorym!

Adamdardyng artymen tórt ayaqtap enbektep barghan Janaq, Zerening qolyn ayalay sýigen.

- Bar bol, qaraghym, - dedi Zere Janaqty betinen sipap. – Endi anau úlyqtargha amandas.

Janaq jataghan ýstelding ortasyndaghy oiyq alangha tikesinen tik túryp, qolyn keudesine qoyyp iyildi. Sodan song maldas qúra otyryp qobyzdy bir ynyrantyp alyp sóz bastaghan.

- Bayaghyda, aruaghynnan ainalayyn Abylay, otyz tu әskerdi bastap mynau Naryn men Aqshәýlige, qalmaqqa taman  attanypty.

– Úljan, qaraghym, Abay qayda? – dedi osy kezde Zere, tómenirekte, shay qúighan әielmen qatarlas otyrghan kelinine qarap, – Shaqyryp alyp kelshi.

Úljan inabatpen ornynan túryp syrtqa bettedi.

 

5-shi epizod

Tórtkýl ordadan Úljan shyghyp, qúlaserek atyn qarghytyp baylardyng balalaryna oiyn kórsetip túrghan nyghyz deneli, kózi ayaly qara balagha qatty dauystap sóilegen.

- Abayjan! Janaq atang keldi. Ájeng kelsin, tyndasyn deydi.

Abay atyn kermege baylap, ýlken adamdarsha ýsti-basyn qaghynyp ýige kirdi.

 

6-shy epizod

Janaq aruaghyna minip, ornynan sәl kóterile aiqaylaghan. Búl jyrdyng orta túsy edi.

Abay kózining jasy móltildep, әjesining bauyryna tyghyla tyndaghan.

 

7-shi epizod

Osy kezde Qúnanbaydyng arnayy tapsyrmalarymen jýretin jigitterding biri tórgi ýiding esigin aqyryn estirtpey ashyp, eppen kirip, ýnsiz túryp qalghan.  Qúnanbay «ne boldy» degendey jigitting jýzine jalt etip qaraghan. Habarshy eki qolyn keudesine aiqastyra qoyyp sәl iyildi de, «men ne eteyin» degendey alaqanyn jayghan.  Búl tótenshe bir oqighanyng bolghanyn kórsetetin belgi edi. Qúnanbay jigitting jýzine taghy bir shýilige qarady. Habarshy ong qolyndaghy qamshysymen óz tamaghyn qiyp belgi jasaghan. Búl «pyshaqsyz bauyzdaldyq» degen sóz edi. Qúnanbay júrtqa jaghalay kóz tastap ótti. Eshkimning selt etetin týri kórinbeydi. Barlyghy Janaqtyng jyryna úiyp, mýlgip otyr. Qúnanbay ornynan aqyryn túryp, júrttyng artymen, júmsaq kiyizdi estirtpey basyp, syrtqa bettedi. Qolyndaghy qos uys kýmis aqsha týiilgen auyr bayraqty, ótip bara jatyp Janaqtyng tizesining janyna tastay salghan.

As-su dayyndaytyn bólmeden ótip, kireberis bólmege kelgende, sol jerde tosyp túrghan habarshy jigit Qúnanbaygha qarsy jýrgen.

– Qúneke, masqara boldyq!

Qúnanbay habarshygha jaqtyrmay qarady.

– Ne boldy, bәtir-au? Jau shapty ma?

– Odan da jau shapqany jaqsy edi, – dedi jigit týnile sóilep.

– Ayt! – dedi  Qúnanbay  zirk etip.

– Keshe әn aityp óner kórsetken Oike sal bar emes pe, mine, sol esersoq neme, Qydyrmolda baydyng qyzy Zúlqiyany alyp qashpaq boldy, – dedi habarshy jigit.

– Basy bos qyz ba edi? – dedi Qúnanbay.

– Bar pәle sonda bolyp túr ghoy, Qúneke, – dedi jigit, – Bayaghyda aittyrylyp nyshany taghylyp qoyghan qyz.

Qúnanbay «ary qaray ne boldy» degendey súrauly jýzben jigitting betine qarap ýndemey túra berdi.

– Áriyne, qua shyqtyq, adymyn ashtyrmay ústadyq, – dedi jigit, – Qúdaygha shýkir. Biraq júrttyng birazy estip ýlgerdi.

 

8-shi epizod

Qúnanbay nókerleri kórsetken jaqqa adymday jónelgen. Ýlken jazyqta neshetýrli qyzyq oiyn bolyp jatyr. Qúnanbaygha búrylyp qaraugha eshkimning múrshasy joq. Bayqap qalghan azynaulaq adam ghana ong qoldaryn keudelerine qoyyp agha súltangha sәlem berip jatty. Qúnanbay qansha abyrjysa da, jymighan bolyp, ernining úshymen sәlemge jauap qaytardy. Tegis jerge otyz shaqty tekemet jayyp ýlken alang jasaghan. Osy alanda «qatyn kýres» bolyp jatyr. Baluannyng ekeui de jas әiel. Búttarynda  súrghylt-qonyr kýderi shalbar, ayaqtarynda tiyanaghy kýshti orystyng qisyq taban etigi. Jyrtylmaytyn myqty dabydan tikken jaghasyz sary kóilekterin shalbarlanyp, belderin on bes-jiyrma qúlash matamen qynap tastaghan. Shashtaryn týiip, syrtynan dulyghanyng astyna kiyetin jygha kiyip, bauyn tas qylyp baylaghan. Sayystyng bastalghanyna biraz bolsa kerek, daby kóilekterden ter biline bastaghan. Biraq qayratty jas әielder berisetin emes. Qúnanbay sәl ghana kóz toqtatyp ary qaray ozdy. As bolyp jatqan   býkil jazyqtyng ýstinde jýrek eljiretken әn qalqyp túr. Búl syrnaydyng sýiemelimen bir aru boyjetken shyrqaghan әigili «Gýldarigha» edi.

Osynsha qyzyq pen saltanatty tastap, dau sheshýge bara jatqan, «Gýldarighanyn» asqaq әýenin, syrnaydyng sorghalay tógilgen әuezin tyndap kele jatqan Qúnanbaydyng qabaghy sәl kirjing ete qaldy.

Endi bir alqaly jiyn biydi tamashalau ýstinde. Basyna qonyr barqyttan tikken noghay taqiya kiygen jas dombyrashy kýy tartyp otyr. Tal shybyqtay búralghan boyjetken ýkisin búlghandatyp by biylep jatyr. Búl kileng jastardyng ghana jinalghan jeri.

Búdan ary ozghan Qúnanbay bir tosyn sýretke kýә bolghan. Júpyny ghana tórt qanat kiyiz ýiding aldyna, kәri-jasy bar, qarauytqan bir top adam maldas qúra otyrghan. Tayaz shúnqyrgha ornatylghan dingekke  ýstinde nedәuir jýk artqan týie baylauly túr. Bútynda kýderi shalbar, ayaghynda qysqa mәsi, beline deyin jalanash, qoly artyna qayrylyp baylanghan jas әiel týiening jibin tisimen sheship jatyr. Aqyrynda sheship bolyp, jipti tistegen kýii ornynan túrghanda, tobyghynan keletin qalyn shashy әielding qos anaryn, býkil jalanash tәnin býrkep ketti. Oiyndy basqaryp túrghan adam iyghyna shapan jauyp, týiening búidasyn qolyna ústatty. Júrt osy jerge kelgende du ete qalghan.

Bir jas bozbala qarqylday kýlgende, artynda otyrghan aqsaqaldy adam jelkesinen núqyp qaldy. Bozbala qyzaraqtap, tómen qarap ketti.

 

9-shy epizod

Sýiegi ghana tigilgen, ýzikting ornyna sary shýberek jaba salghan tórt qanat ýi. Syrtyna tuyrlyq jappaghan keregening torkózderinen tórde jatqan alpamsaday qylang óndi adam kórinedi. Búl Oike sal edi. Ynyldap әn aityp jatqan ol, nókerlerin ertip ekpindep kele jatqan Qúnanbaydy kórip, yrghalyp baryp ornynan atyp túrdy.

- Ei, Qúnanbay! – dedi Oike aiqaylap, – Men sening әmiring jýrmeytin basqa ókrýkting adamymyn. Tútqyn qúsatyp baylatyp tastaghanyng ne!

Qúnanbay syqyrlauyqty iyterip qalghanda ar jaghynda túrghan Oikemen betpe-bet kelgen.

– Sen meni jazalamastan búryn, óz tentegindi tyi, anau ózining kelinin qatyn qylyp jýrgen Qodar degen shashty saytandy jónge salyp al, әýeli.

Osy sózdi estigende  keudelep kelgen Qúnanbay menireyip túrdy da qaldy.

– Mynau ne deydi? –  degen sәlden  song es jiyp, – Ne dep shatyp túr mynau әuleki?

Nókerlerine qaraghan. Sasyp qalghan nókerler sharasyz kýide bir-birine qaraghan.

– Alapatyng basylyp qaldy ghoy, Qúnanbay! – degen Oike, qaytadan aiqaylap, – Osydan osy aitqan sózim ótirik bolsa, tilimdi óz qolynmen kes!

Kiyiz ýiding syqyrlauyghyn sart etkizip japqan Qúnanbay shegininkirep túryp qaytadan nókerlerine qarady. Jýzi órtenip túrghan agha súltangha qaraugha qaymyqqan jigitterding bastary salbyrap ketken.

– Jaqyp pen Jorgha Júmabaydy keltirinder aldyma, – dedi Qúnanbay zirk etip.

Búrylyp jýre bergen. Nókerlerding bireui qatarlasa bere aqyryn til qatty.

– Myna Oikeni ne isteymiz?

– Qoya berinder, – dedi Qúnanbay.

 

10-shy epizod

Alystan mәrening nobayy shalynghanda tórt at ytyryna jónelgen. Sol kýii shabysqa shabys qosyp basqalardan eki shaqyrym qara ýzdi. Endi osy tórt at ózdi-ózi egeske týsip aqyrynda terden qarayyp ketken kók shabdar at algha týsti. Onymen qúiryq tistesip jorgha bitimdi sary at, odan tayaq tastam qalyp túrqy qysqa súr at keledi.

Osy kezde ozghan toptyng aldynda kele jatqan kók shabdar at omaqasa qúlaghan. Eki-ýsh ret domalap túrghan shabandoz bala attyng janyna keldi. Basyn eki-aq ret әlsiz ghana soqqan kók shabdar túmsyghyn algha sozyp qimylsyz qalghan. Bala enkeyip múrnynan qandy kóbik aqqan attyng basyn qozghap kórdi. Sodan song kózining jasyn bir syghyp tastap, jýgendi sheship alyp mәrege qaray túra jýgirgen.

 

11-shi epizod

Adamdardyng aiqayynan býkil dala kýnirendi.

- Bidayyq! Bidayyq!

- IYә, Aqsarbas! IYә, Tәnirim!

- Súlusary! Súlusary! Bas! Bas!

- Súrjekey! Úmtyl, Súrjekey!

- Aruaq! Aruaq! Aruaq!

Kereshiler  jebedey zymyrap aldymen jetken Bidayyqtyng keude túsyna bilektey qyl arqandy tirep shaba jónelgen. Eti qyzyp alghan, basy qatty jýirik taghy bir shaqyrymday shauyp baryp әzer toqtady. Qansorpa bolyp eki býiirin soghyp túrghan Bidayyqty dayyn túrghan jigitter birinen keyin biri qaghyp alyp ary-beri jýgirtip suytty. Osy kezde alqynyp attyng iyesi de jetti.

- Aynalayyn! Qanatym! Pyraghym! – dep eniregen bay, Bidayyqty moyynynan qúshaqtap, jabysyp túryp qalghan.

Osynday retpen mәrege Súlusary men Sýrjekey de jetti.

Onyng sonyn ala janúshyra jýgirgen bala kórindi. Mәrening syzyghynan asqanda ayaghy shalynysyp baryp qúlaghan bala, tizesine túryp enirep qoya bergen. Toptan jýgirip shyqqan attyn iyesi, balanyng qarsy aldyna kelip tizerlep túryp, balanyng basyn bauyryna basyp ol da jylaghan. Ólgen atty joqtap jylaghan bay men shabandoz qayghysyna qarap túryp, júrt ta kózderining jasyn syqqan.

Birazdan song artta qalghan jýirikter irkes-tirkes, halyqtyng aldynan ótti. Kóp at shaba almay menireyip túryp qalyp, jeteleumen ghana kelgeni kórinip túr. Jenilgenderi jigeri qúm bolyp, attaryn jetelep jan-jaqqa tarap jatty.

http://otuken.kz