Júma, 29 Nauryz 2024
Alashorda 34100 2 pikir 24 Sәuir, 2014 saghat 14:20

ALAShORDA KENESTER ÝKIMETIN MOYYNDAMAGhAN

«Alash Ordanyn» zannamalyq qaulylary:
1)Kenes ýkimetining zandaryna qatynasy, 11-24 mausym, 1918j.
Qauly etedi: Kenes ýkimetining Alash avtonomiyasy aumaghynda shygharghan barlyq dekretteri zansyz dep tanylsyn. Alash-Orda tóraghasy Á. Bókeyhanov, mýsheleri: M. Tynyshpaev, H. Ghabbasov...

HH ghasyr basynda Semey qalasynyng Jana Semey degen bóligi Alash avtonomiyasynyng ortalyghy bolyp, «Alash» dep atalghany belgili. Qazirgi zaman tarihy qújattamasy ortalyghynyng arheografy L. Qadyrovanyng zertteuleri boyynsha Semey oblysynyng múraghattarynda Alashorda ýkimetinin, oblystyq jәne uezdik Alashorda komiytetining jәne Alash qayratkerlerining qyzmetterine qatysy kóptegen qújattar saqtalghanyn anyqtadyq. Atalmysh maqala sol enbekterge sýienip jazyldy. Mәselen, derekkózderding arasynda Býkilreseylik Uaqytsha Ýkimetting Semey oblystyq basqarushysy ( 48 qor), Býkilreseylik Uaqytsha Ýkimetting Semey uezdik basqarushysy (50 qor), Semey guberniyalyq soty (266 qor), Semey guberniyalyq júmysshy, sharua jәne qyzyl әsker deputattary kenesining atqaru komiyteti (73 qor), Semey guberniyalyq tónkeristik komiyteti (72 qor), Alash júmysshy, sharua jәne qyrghyz deputattary kenesi (134 qor), Alash qalalyq qoghamdyq basqarmasy (133 qor), Semey uezdik zemstvo basqarmasy (37 qor) qújattary bar. Atalghan qorlarda Alash kósemderi Á.Bókeyhanov, M.Dulatov, A.Baytúrsynov, M.Tynyshbaev, H.Ghabbasov, R. Mәrsekov, B.Sәrsenov, A.Qozbagharov, M.Boshtaevtyng qoltanbalary qoyylghan baghaly is-qaghazdary saqtalghan. Mysaly, әri manyzdy, әri qyzyqty qújattardyng biri Alash әskery úiymy (milisiya) jasaqtaryn qúru jәne jabdyqtau mәselesine qatysty derekter.
1917 j. jeltoqsannyng 5-13 kýnderi Orynborda ótken 2-jalpyqazaq sezining sheshimine sәikes qúrylghan Alash avtonomiyasynyng qaruly jasaqtary. Sezding kýn tәrtibindegi 10 mәselening tórtinshisi «milisiya turaly» boldy. Osy mәsele boyynsha Alash qozghalysynyng belgili ókili Halel Ghabbasov bayandama jasady. Sezd Alash avtonomiyasy atalghan últtyq memleketi ayaghynan tik túrghyzu ýshin jәne tek kenestik negizdegi avtonomiyalardy ghana qorghap-qoldaugha beyim túrghan «bostandyqtyng jauy — bolshevizmmen kýresu ýshin» «halyqtyq milisiya» atanghan últtyq әsker qúru baghdarlamasyn bekitti. Osyghan sәikes Alash avtonomiyasyna kiretin oblystar men uezderde qúrylugha tiyisti milisiya bólimderining sany anyqtalyp, olardy soghys ónerine ýiretu, qajetti qaru-jaraqpen jәne kiyim-keshekpen qamtamasyz etu joldary aiqyndaldy. Negizinen atty әsker týrinde jasaqtalatyn halyqtyq milisiya qataryna әskery qyzmetti atqarugha jaramdy 20 men 35 jastyng arasyndaghy er azamattar alynatyn boldy. Bókey, Oral, Torghay, Aqmola, Semey jәne Jetisu oblystaryndaghy milisiya qyzmetkerlerining jalpy sany 13500 bolsyn delinip, әr oblys boyynsha әsker qataryna shaqyrylghandar sany myna mólsherde belgilendi
Semey qalasynyng «Zarechnaya slobodka» dep atalyp jýrgen bir bóligi 1917 jyldyng jeltoqsan aiynan bastap Alash atalysymen qalasy manynda I-shi Alash atty әsker polki qúryla bastaydy. Eng alghash topqa qazaq jastary tartylady, onyng ishinde qalada oqyp jýrgen seminariya studentteri, otbasyn qúrmaghan, yaghny ýilenbegen, týrli oryndarda júmys istep jýrgen jastar boldy. 1918 j. tamyzdyng 12-nde Alashordanyng әskery bólimining bastyghy kapitan (keybir derekterde podpolkovniyk) Hamit Toqtamyshev Uaqytsha Sibir ýkimetining soghys ministrining atyna jazghan hatynda Semeyde qúramynda 750 jauynger men 38 ofiyseri bar Alash polkining qúrylghanyn bayanday kelip, Zaysanda halyqtyq milisiyanyng 200 adamnan, Pavlodarda 150, Qarqaralyda 250 jәne Óskemende 250 adamnan túratyn әskery qúramalar jasaqtalghanyn habarlap, Qazaqstannyng әrtýrli audandarynda qyzyldargha qarsy soghysqa tikeley kiriskendigi turaly jazady.

Á.Bókeyhanovtyng 1919 jylghy aqpannyng 11-nde Kolchak ýkimetining resmy delegasiyasymen jýrgizgen kelissózderinde keltirilgen mәlimetterine qaraghanda sol kezde azamat soghysy maydandarynda Qyzyl Armiyagha qarsy kýreske qatysqan Alash qaruly kýshterining sany 3000-nan asqan. Osy kelissózding barysynda Alashorda delegasiyasynyng basshysy Bókeyhanov Sibir ýkimeti ókilining “Milisiyany qalay týsinuge bolady?” — degen súraghyna “Milisiya — bizding әskerimiz. Ol qazir is jýzinde bar: 700 jigitimiz Jetisu maydanynda, 540 adam Troisk týbinde, 2000 adam Oral oblysynda soghys әreketterine qatynasuda”, — dep jauap berdi. Búl mәlimetterge Alashordanyng batys bólimshesi úiymdastyrghan әskery qúramalardy qossaq, “halyqtyq milisiya” atty Alash avtonomiyasy әskerining qatarynda bes myngha juyq adam bolghan
Saqtalghan qújatta I-shi Alash atty әsker polki qataryna 18 bolystan shaqyrylghan 430-dan astam jauynger jastardyng aty-jóni jazylghan tizim bar. Tizim ishinde M.O.Áuezov, Á.Bókeyhanov, H.Ghabbasov, A.Qozbagharov, M.Túrghanbaev, Y.Mústambaev, úly Abaydyng balasy Ibragimov Túraghúl da kezdesedi. Al 74-shi qor 26-shy iste Semey okrugi Shynghystau audanynyng qughyn-sýrginge úshyraghan, tintuge alynghan 230 azamatynyng tizimin kórsetilgen. Qazan tónkerisinen keyin biylikke qoly jetken qyzyl kommunister keyin búl azamattardyng barlyghyn qughyndaydy. Semeydegi alashtanushy azamattarymyzdyng biri E.Saylaubay múraghattarda saqtalghan qúndy qújattardy birneshe maghynaly topqa bólip kórsetedi: 1) Alash әskery úiymyn qúru jәne jabdyqtau; 2) Alashorda ýkimetining jәne jergilikti isindegi týrli sayasy kýshtermen sayasi-ekonomikalyq qarym-qatynas (oblystyq komissariat, oblystyq basqarushy, oblystyq zemstvo, uezdik zemstvo, qalalyq duma, t.t.); 3) Alashorda ýkimeti jәne Qazaq oblystyq soty; 4) Alashorda ýkimetining ortalyq jәne jergilikti Kolchak ýkimetimen araqatynastyq baylanysyn kórsetetin qújattar. Jalpy aitqanda, Alashorda ýkimetining eng eleuli, basty baghytty maqsat-mindetterining biri – últtyq әskery jasaghyn (milisiya ) qúrudy iske asyryp oryndau boldy. Osy mindetting sheshilu jolyn aiqyndap, zertteuge múraghattaghy qújattar negiz bolady.
Múraghatta Alashorda ýkimetining kenselik is-qaghazdarynyng mórleri, shtampteri basylghan qújattar kóptep sanalady. Qújattargha sýiensek, Alashordanyng kenselik is-qaghazdarynyng qoldanyluy 1918 jyldyng mausym aiynan bastap, 1919 jyldyng qazan aiyna deyingi uaqytty qamtidy. Endi osy qújattardyng eki-ýsheuinen mysal keltireyik: «Alash Ordanyn» zannamalyq qaulylary:
1)Kenes ýkimetining zandaryna qatynasy, 11-24 mausym, 1918j.
Qauly etedi: Kenes ýkimetining Alash avtonomiyasy aumaghynda shygharghan barlyq dekretteri zansyz dep tanylsyn. Alash-Orda tóraghasy Á. Bókeyhanov, mýsheleri: M. Tynyshpaev, H. Ghabbasov;
2) Alash-Orda janynan әskery kenes qúru jóninde, 11-24 mausym, 1918j.
Qauly etedi: Alash-Orda janynan ýsh adamnan túratyn әskery kenes qúrylsyn. Oghan әsker ministri mindeti jýktelsin, Alash-Ordanyng oblystyq jәne uezdik bólimsheleri janynan oblystyq jәne uezdik әskery kenester ashu qúqy berilsin. Áskery keneske bolishevikterge qarsy kýresu ýshin jigitter jinau mindeti jýktelsin. Alash-Orda tóraghasy Á. Bókeyhanov, mýsheleri: M. Tynyshpaev, H. Ghabbasov;
3) Qyrghyz (qazaq) soty turaly, 9-22 qazan, 1918j.
Qauly etedi: Qyrghyz soty úiymdastyrylmaghan oblystarda 1919 jyldyng 1 qantarynan qaldyrmay, al úiymdastyrylghan oblystardy dereu bekitilsin jәne iske qosylsyn. Alash-Orda tóraghasy Á. Bókeyhanov, mýsheleri: M. Tynyshpaev, H. Ghabbasov.
Atalghan qújattar Alash Ordanyng orys patshasynyng da, kenester ókimetining de biyligin moyyndamaghanyn, tәuelsiz avtonomiyalyq qúrylym retinde óz aldy jeke qauly-búiryqtar qabyldaghanyn aighaqtaydy. Yaghni, Alash avtonomiyasy býginde egemendigimizge 21jyl tolyp otyrghan Qazaqstan Respublikasy memlekettiligining alghashqy irgetasyn qalady dep tolyq aita alamyz.

Dәuletqaly Asauov

Baq.kz

2 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1569
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2265
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3563