Euraziyalyq odaq ne ýshin kerek? Ýirenu ýshin be? Bәsekelesu ýshin be?  

Osy mamyrdyng sonynda Astanada Euraziyalyq ekonomikalyq odaq turaly kelisimge qol qoyylatyny belgili. Kelisimning tolyq mәtini tipti sarapshylargha da beymәlim. Kelisimning tek ekonomikalyq aspektilerin ghana qamtityn mәtini internette jariyalandy. Múnday qúpiyalylyqtyng boluy qabyldanatyn sheshimderding qoghamgha jabyqtyghyn kórsetedi.  Jabuly qazan әli sol kýiinshe jabuly. Kelisim mәtinin bylay qoyghanda qazirge deyin Euraziyalyq integrasiyanyng ekonomikalyq tiyimdiligin negizdeytin bir de bir salmaqty qújattyng bolmauy da oilandyrmay qoymaydy. Qazaqstanda qay zertteu ghylymiy-zertteu instituty odaqtyng ekonomikalyq tiyimdiligin dәleldep keng talqygha úsyndy? Odaqqa kiruding tiyimdiligin kóbinese qay elding instituttary algha tartyp otyr? Qazaqstanda sarapshylar, ekonomistter men mamandar arasynda Euraziya odaghy turaly ten, ashyq jәne kәsiby pikirtalastar jetkilikti dәrejede jýrgizilgen joq. Sayasy elitanyng strategiyalyq kózqarasy býkil eldin, qoghamnyn, halyqtyng atynan úsynylyp otyr. Qogham tarapynan keng talqylanbaghan, pisip-jetilmegen, úzaq merzimdi qauip-qaterleri esepke alynbaghan, sonday-aq ziyan men shyghyndary eseptelmegen múnday integrasiyalyq joba kóp súraqtar tudyrady. Kelissózderge qatysqan qazaqstandyq mamandardyng kelisimderge dayyn bolmay shyghuy elding taghdyryna tikeley qatysty kýrdeli kelisimning asyghys, atýsti jәne shiyki әzirlengendigin kórsetedi. Negizi, Resey jaghy integrasiyalyq ýrdisterdi qatty asyqtyryp otyr deuge de bolady. Resey ýshin óz ekonomikasyn kýsheytuding birden-bir tәsili «post-kenestik integrasiya» arqyly óz naryghyn keneytu.    

Meninshe, Euraziya odaghynda әzirshe ekonomikadan góri sayasat basymdau. Ukraina daghdarysy men integrasiyalyq ýrdisterding kýshengimen әrtýrli kýmәndar da kóbeydi. Resmy mәlimdemelerde «Qazaqstan dýniyejýzilik sauda jýiesine belsene kirmesten búryn aldymen Reseyding naryghynda shyndalyp, bәseke jaghdayynda shynyghyp alu kerek» degen basty uәj aitylady. Sonda, Qazaqstannyng Euraziyalyq ekonomikalyq odaqqa kirui «Reseyden tehnologiya ýirenu» ýshin be, әlde, «Reseyding ónimderimen bәsekelesu» ýshin qajet pe»? Odaq ishinde ekonomikalyq jaghynan útu ýshin qazaq ekonomikasy Reseydikin tiyimdiligi jәne innovasiyalyghy jóninen basyp ozuy shart emes pe? Búl Qazaqstan ýshin tym kýrdeli innovasiyalyq mindet. Elimizde innovasiyalyq damudyng shynayy ýlgisi joq dese de bolady. Qazaqstan ghylymiy-tehnologiyalyq, innovasiyalyq damu jóninen Reseydi bylay qoyghanda Belarusiten әldeqayda artta qalghan. Ghylymy zertteulerge bólinetin qarajat kólemi, ghylymy úiymdar sany, ghalymdar sany, ghylymy belsendiligi, patent sany, óndiristing innovasiyalyq dengeyi jóninen alghanda Qazaqstan Belarusi pen Reseyding artynda keledi. Múnday jaghdayda, búl elderdi óndiriste basyp ozamyz, bәsekelese alamyz degen әngime óz mәnin joghaltady.

Demek, tehnologiyalyq-innovasiyalyq jaghynan Qazaqstannyng odaqtan útylary anyq. Shyntuaytynda, Qazaqstannyng Euraziyalyq odaqtaghy alatyn orny elimizding ekonomikalyq, industriyalyq-innovasiyalyq jәne tehnologiyalyq damuyna tikeley baylanysty. Elimizde keleshegi ýlken kýmәn tughyzatyn әrtýrli innovasiyalyq jobalargha kóp qarajat júmsaluda.     

Mening jeke esebimshe, búl integrasiyalyq odaq eng kóp degende 10-20 jyl ómir sýredi. Óitkeni, integrasiyanyng maqsaty halyqaralyq ekonomikalyq jýiege auyrtpalyqsyz enu bolsa, DSÚ-gha kirgennen keyin ekonomikamyz bәribir sonynda әlemge ashylugha mәjbýr. Elimiz Dýniyejýzilik sauda úiymyna kirgen song halyqaralyq ekonomikalyq naryqta erkin bәsekege týsetindikten euraziyalyq integrasiyanyng shekteuli ekonomikalyq manyzy edәuir tómendeydi, integrasiya óz mәnin joghaltuy da mýmkin.

Jalpy óz basym Euraziya odaghynyng keremet damyp ketetindigine senbeymin. Oghan dәlelderim de bar. Birinshiden, tehnologiyalyq damu dengeyi bizding elden joghary Resey men Belarusiting ózi әlemdik naryqta, tehnologiyada artta qalghan elder sanatyna kirgendikten, Qazaqstan kóp degende odaqtastarymen aradaghy tyghyz qatynasty auyl sharuashylyghyn damytu ýshin paydalanyp, auyl sharuashylyghy tehnikalaryn arzan baghagha ala alady. Euraziya odaghy elderining «tehnologiyalyq sekiris» jasauy óte kýrdeli maqsat. Euraziya odaghyna mýshe elder tehnologiya jasauda Japoniya, Ontýstik Koreya, Almaniya, Qytay, Izraili, AQSh j.t.b. elderge jete alady degenge sene alasyz ba? Jalpy, osynday jaghdayda «Euraziya ekonomikalyq ghajabynyn» boluy mýmkin be?

Ekinshiden, ekonomikalary energetikalyq resurstardy satugha negizdelgen jәne jana tehnologiyalyq ónim óndire almaytyn eki-ýsh elding birigui sol elderge ekonomikalyq órleu túrghysynan ne beredi? Negizinde, Reseymen odaqqa barghannan góri onyng ornyna «Tyghyz ekonomikalyq qatynas jasau» turaly kelisimning qol qoyylghany jetkilikti, tiyimdirek bolmas pa edi?  

Ýshinshiden, odaqtyng Qazaqstan ýshin shekteushi jәne halyqaralyq qauymdastyqtan alastatushy yqpalyn da úmytpau kerek. Batys Reseyge qarsy ekonomikalyq sanksiyalar engizgen jaghdayda búl shekteuler odaqtasy Qazaqstandy da ainalyp ótpes. Batys pen Reseyding geosayasy qaqtyghysy Qazaqstangha shetelden keletin investisiyalar, tehnologiya jәne bilim transferining kólemine keri әser etui yqtimal.  

Tórtinshiden, Euraziya ekonomikalyq odaghy syrtqy әlemge qarsy birlese qorghanu sharalaryn qabyldap, jabyq naryq qúru arqyly ekonomikalyq damuda alysqa shaba almasy anyq. Euraziya ekonomikalyq odaghyn «shekteushi regionalizm» dep ataghan jón. Damudy shekteytin jabyq regionalizmge qaraghanda tabighy naryq jaghdayyndaghy ekonomikalyq qatynastardy qamtamasyz etetin ashyq regionalizmdy jetildirgen jón.

Besinshiden, odaqqa mýshe elderding ekonomikalyq qúrylymdary men sipaty birdey, úqsas bolghandyqtan bir-birin tolyqtyratyn emes, kerisinshe, bir-birimen bәsekelesetin ekonomikalar bolyp tabylady. Yaroslav Razumov aitqanday, odaqqa mýshe elder eski óndiristik tehnologiyalargha, tym kóp quat qajet etetin tiyimsiz óndiris tәsilderine negizdelgen. Nashar úiymdastyrylghan, artta qalghan birneshe ekonomikalardyng biriguinen әlemdik bәsekege shydas beretin innovasiyalar kýtu әbestikting naghyz ózi. Ýsh el ekonomikasy da «naryqtyq emes ekonomikalargha» jatady.

Euraziyalyq odaqtyng maqsatyn әdette últtyq ekonomikanyng regionalizm arqyly әlemdik ekonomikagha ótu dep ataydy. Biraq, sol aimaqtyq ekonomikany tym kóp qorghanu tәsilderi arqyly qymtap, jauap tastau kerisinshe shekteushi әser berui mýmkin. Euraziya odaghy elderi túraqsyz energiya baghalaryna tәueldi bolghandyqtan odaqtyng shekteushi sharalarynyng nәtiyjesinde әlemdik ekonomikadan oqshaulanyp, shettetilip qaluy mýmkin. Al, ekonomikalyq oqshaulanudyng onsyz da múhiytqa shyghatyn joly joq Qazaqstannyng ekonomikalyq damuy ýshin qauipti әseri boluy mýmkin.

Geosayasy túrghydan, Qazaqstannyng Euraziyalyq odaqqa kirgeni elding qauipsizdigi ýshin asa manyzdy bolyp túr. Meninshe, odaqtyng qúryluynyng astaryndaghy eng negizgi faktor – ekonomikalyq emes, tipti sayasy sebepten góri, geosayasy jәne qauipsizdik sebepter me deymin. Sayasy jaghynan euraziyashyldyqtyng qanat jangynyng iydeologiyalyq әseri retinde elding demokratiyalyq damuyna núsqan kelui mýmkin. Kórshi elding aqparattyq yqpalynyng kýshengimen últtyq aqparattyq kenistikke ziyan kele beredi.

Qalay aitsaq ta, Euraziya odaghy Kenes odaghy kezindegi ekonomikalyq jәne basqa da baylanystardy janghyrtu arqyly jýzege asyrylmaq. Biz osy tústa Kenestik tarihymyzgha da bagha bermey jatyp, sol odaqtyng ornyna jana odaq qúrugha kirisip kettik. Qogham ishinde odaqqa qarsy azamattardyng pikiri esepke alynbady. Negizi, ekonomikalyq integrasiyanyng negizinde jasandylyq emes, kerisinshe, eriktilik boluy tiyis edi.    

Kenes odaghy kommunizm filosofiyasyna, yaghni, kenestik iydeologiyagha negizdelgen bolsa, Euraziya odaghy post-kenestik geosayasatqa, yaghni, EuroAziya geografiyasyna negizdelmekshi. Euraziyalyq odaqtyng iydeologiyalyq negizin reseylik-pravoslaviyelik-slavyandyq komponent qúramaqshy. Sonymen qatar, orys jәne týrki-músylman halyqtarynyng tarihiy-geografiyalyq kórshiligi de odaqtyng negizderining birin qúrauy mýmkin. Odaqtyng iydeologiyalyq negizderi, sayasi-ekonomikalyq qúndylyqtaryna qatysty jauapsyz súraqtar әli kóp. Olargha jauap tabylmasa, odaqtyng irgesi myqty bolmaydy, ómiri úzaqqa sozylmaydy. Meninshe, euraziyalyq integrasiyanyng mәngi emestigi, uaqytsha ekendigi, tranzittik sipaty anyq. Integrasiya teoriyalarynda dini, mentaliyteti, nәsili bólek elder teng әri jarasymdy odaq qúrmaghanyn eskersek, atalmysh odaqtyng fundamentaldy qayshylyqtarynyng bolghanyn da úmytpaghan jón. Qazaqstan mәngi odaqtyng bolmaytynyn, mәngi últtyq mýddening ghana bolatynyn negizge aluy kerek. Kez kelgen jaghdayda Qazaqstan odaqtan shyghugha qúqyly boluy shart.

Ne desek te, integrasiya aldaghy on-jiyrma jyl boyy últtyq damuymyzdyng sapasy men baghytyna әser etetin bolady. Integrasiya bizdi Reseymen «auyz jalasyp», tabaqtas bolugha emes, kerisinshe, ony jatsynyp, odan alystap baryp ózimizdi, óz últtyq jolymyzdy tabuymyzgha kómektespek. Euraziya odaghy Kenestik ótkenimizdi payymdauymyz ýshin, odaq ishinde ysylyp, kýresu ýshin kerek shyghar. Odaqtyng uaqytsha ekeni anyq.

Janat Momynqúlov

Filos.gh.k., dosent, Euraziya ghylymiy-zertteu instituty diyrektorynyng orynbasary

Abai.kz