"Memlekettik til"

Qashanda kiriptar halyqty qorlau, kemsitu, birjola jer qyludyn, ruhynan, dilinen aiyrudyng eng onay tóte joly - onyng últtyq qazynasyn, qasterli úghym, qasiyetti múralaryn qatardan qaldyru, teriske shygharu arqyly jýzege asady eken. Baryng - joq, asylyng - jasyq, ozyghyng - tozyq, er azamatyng - azghyn dep jriyalandy. Dinin, dәstýrin, salt-sanan, әdebi, mәdeny baylyghyng týgelimen mansúq etiledi. Orys-sovet qyzyl otarshyldyghy zamanynda osynyng bәrin de bastan ótkerdik. Tariyhqa tyiym salyndy, ejelgi múra ýnemi qyspaq astynda túrdy, últtyng ótken dәuirdegi úly túlghalary týgelge juyq óz halqyna jat tanyldy, dәstýr-ghúrpyng ayaq astynda qaldy, - sanay berseng shegine jetpeysin. Biraq sol tar zamannyng ózinde qazaqtyng tilin eshkim de jaramsyz sorly dep, dәrmensiz mýgedek dep, ashyqtan-ashyq qorlaghan joq edi.

"Memlekettik til"

Qashanda kiriptar halyqty qorlau, kemsitu, birjola jer qyludyn, ruhynan, dilinen aiyrudyng eng onay tóte joly - onyng últtyq qazynasyn, qasterli úghym, qasiyetti múralaryn qatardan qaldyru, teriske shygharu arqyly jýzege asady eken. Baryng - joq, asylyng - jasyq, ozyghyng - tozyq, er azamatyng - azghyn dep jriyalandy. Dinin, dәstýrin, salt-sanan, әdebi, mәdeny baylyghyng týgelimen mansúq etiledi. Orys-sovet qyzyl otarshyldyghy zamanynda osynyng bәrin de bastan ótkerdik. Tariyhqa tyiym salyndy, ejelgi múra ýnemi qyspaq astynda túrdy, últtyng ótken dәuirdegi úly túlghalary týgelge juyq óz halqyna jat tanyldy, dәstýr-ghúrpyng ayaq astynda qaldy, - sanay berseng shegine jetpeysin. Biraq sol tar zamannyng ózinde qazaqtyng tilin eshkim de jaramsyz sorly dep, dәrmensiz mýgedek dep, ashyqtan-ashyq qorlaghan joq edi.

Endi qaranyz. Tәuelsiz, jana zamannyng alghashqy qúrbany - basqa emes, osy qazaq tili bolypty. Áriyne, ólgen joq. Bayaghy qalpynda. Bәlkim, búrynghydan da әleuetti. Ólmeydi. Kerisinshe, kýn ozghan sayyn qúnarlana bermek. Óitkeni, bizding ana tilimiz - jazba tarihynyng ózi myng jarym jyldan asatyn, kórikti de kósem, oralymdy әri ótkir, yqsham әri serpimdi, quatty jәne airyqsha bay til. Qazaq tilining ozyq qasiyetin, әsirese, býgingi ziyaly qauym tәuir biletin, әlemde tendesi joq úly әdebiyet jasaghan úly orys tilimen betpe-bet salystyrghanda anyq andaysyz, qúdyretine qayran qalasyz. Tiliniz ornynda. Kerek deseniz, egemen elding "memlekettik til" dep jariyalanghan, biraq shyn dәrejesi jariyalanbay túrghan zamnnan tómen. Óitkeni... memleketiniz bir bólek te, "memlekettik" tiliniz bir bólek. Árqaysysy ózinshe tirshilik keship jatyr. Aqiqatyna jýginseniz, memleketinizding búl tilde shruasy joghy óz aldyna, kóbine-kóp qarsy, tipti, jaulyq niyette. Qaytkende de jat kóredi.

Nege ghana osylay boldy? Jattyq, jaulyq jónin aitpaymyz, memleketting tilden bólinu sebebin aitamyz. Ghylymilanghan úghymda obektivti, subektivti dep jatady ghoy. Biz búdan sәl ózgesherek, erikti jәne eriksiz dep aitamyz. Sonymen...

Eriksiz nemese amalsyz jaghday - ayaq astynan tәuelsizdik alghan Qazaqstannyng kýrdeli últtyq qúramy. Jәne jýz elu jyldyq orys, onyng ishinde jetpis jyldyq orys-sovet otarshyldyghynyng zardaptary.

Osynyng aldynda ghana, imperiya zamanynda qazaq tili múnshama shetke qaghylmaghan. Esirkegennen emes. Otar júrttyng auanyn andap tanu qajet. Tynysy tarylyp, onyng ishinde tilin jan-jaqty qyspaqqa týsire otyryp, saqtalghan bóligin, bar púshpaghyn jiti qadaghalau shart. Qazaq tilinde ne jazyldy, ne aityldy - bәri esepte. Baspasóz betindegi pikir ghana emes, auyzsha bylshyldyng ózi qaperge alynady. Sondyqtan da sovet zamanyndaghy qazaq tildi baspasóz eshqashan da ekinshi sortty, mýlde atausyz tauar dep eseptelgen emes. Orys tili - býkil imperiyanyng tili, últ respublikalarynda, әsirese, Qazaqstanda taghy quatty, degenmen, sol imperiyanyng basybayly, bólinbes bir bólshegi bolyp tabylatyn últtyq aimaqta últ tili de, ekinshi qatarly, kólenkeli bolsa da, mýlde eleusiz qalmaugha tiyis, shekteuli bir mólsherdegi, qajetti qatynas qúraly. Basqany bylay qoyghanda, tilin eskermesen, ne aityp jatqanyn qaydan bilesin. Yaghny sizding últtyn, tilding mýddesi emes, imperiyalyq sayasattyng mýddesi. Rasy osy. Endi býgin, tәuelsiz zamanda sol tilding mýlde keregi bolmay qaldy. Eshkim qadaghalamaydy, eshkim sanaspaydy. Elemegeni, shetke shygharghany az bolghanday. Qorlay sóileu jappay әdetke engen.

Endi, managhy "eriksizdik" qaghidasyna qaytyp oralsaq, dәl osylay boluynyng zandy sebepteri emes, zandy bastauy bar. Mine, qazaq atymen atalatyn el derbes tu kóterip shyqty. Qazaq - júrt iyesi esepti. Endi kóp últty (nemese bir últ, kóp diasporaly, biraq búdan is mәnisi ózgermeydi) memleketti basqarynyz. Álbette, qazaq tilinde basqarsanyz - ýlken iygilik bolar edi. Biraq basqara almaysyz. Qazaq tilining nasharlyghynan emes. "El iyesi" qazaghynyz jalpy júrttyng teng jarymyna da tolmaydy. Jarymyna tolyp, tipti odan әldeqayda asyp, bәri de ózderining tughan tilinde sayrap túrsa da, qazaq tilin jýrgize almaysyz. Jýrgizer ediniz, respublikamyzdyng teng qúqyqty júrttyng basym kópshiligi (kónil ýshin, tipti, teng jarymy deyikshi) sizding ozyq әri bay, әdemi әri quatty tilinizdi týsinbeydi! "Sanyraugha sәlem berseng - atannyng bas..." degen. Al, basqaryp kóriniz. Betimen taghy jibere almaysyz. Demek, barlyq júrtqa nemese kópshilik júrtqa týsinikti «resmi» tilde sóilemeske amal joq. Úqpay jatqan qazaq bolsa, Qojanasyr atamyz aitpaqshy, oryssha bilgender ýiretedi. Mine, bizding sor qayda jatyr! Biraq barlyq sorynyz osymen bitpeydi. Otarshyldyq kiriptar dәuirde, әsirese, onyng "tyng kóteruden" bastalghan songhy otyz-qyryq jylynda tumysy qazaq bola túra, qazaq tilining iyisi múrnyna barmaytyn, bara qalghannyng ózinde tolyq týsinbeytin jarym-jan demeyik, jartykesh, tútas bir úrpaq ósip shyqqan. Olardy qayda tastaysyz? Orys tiline jetik, shet tilderden de habardar, ghylym-bilimnen de maqúrym emes, tek qúday atyp, qazaqsha tili ghana baylanyp túr. Bayaghy, jýz jyldan astam fransuz otary bolghan Aljirdegi, tughan tiline shorqaq, tughan mәdeniyetine jat dýbara arabtardyng Fransiyagha qashqany siyaqty, Rossiyagha qaray jappay qonys audarugha aqyldary jetpeydi, әri qansha súghynsa da, búlardy orys eken dep moyyndaytyn Resey joq. Sondyqtan, resmy tilin salaqtatyp, moynynyzgha minedi de otyrady!

IYә, qaytkende de bәrin qazaqsha bastay almaytyn ediniz. Oryssha jýginuge mәjbýr boldynyz. Aldymen, baybalam sala bermey, osyny týsinip alayyq. Eriksizden, amalsyzdan osylay bastaugha tura keldi. Biraq, dәl osylay jalghasa berui shart emes edi. Biz jalghastyrdyq. Jәne kýn ozghan sayyn teris baghyttaghy qarqynymyz kýsheyip keledi. Qazaq tilining qazirgi jaghdayy, shynyn aitu kerek, alqash Kolbin zamanyndaghydan әldeqayda auyr. Auyr bolatyny, onda belgili bir baghdar, ilgeri bassaq, kózimiz ashylsa degen niyet boldy, eng bastysy - ýmit boldy. Endi qaranyz, kýn ozghan sayyn órisiniz tarylyp barady, tәuelsizdik kelmey túryp, keshiriniz, Kolbin biylik qúryp túrghan aihay zamanda qazaq balalary qazaq mektebine jappay úmtylyp, tipti aqyly kóp orys, joyyt aghayyndardyng birazy kishkentay úl-qyzdaryn qazaq mektebine jetektep әkelip, ministrlik dәrejesindegi qazaq tili qoghamy qúrylyp, barlyq oblys, audan, auyldarda onyng belsendi, jergilikti bólimderi úiymdastyrylyp, shyn mәnisinde ana tilinin, últ mәdeniyetining joqshysy bolugha tiyis «Ana tili» gazeti ashylyp, últtyng ótkendegi alashshyl úly túlghalary halqyna qayta oralyp... býkil qazaq elining ensesi kóterilip jatsa, qazir... bәri kerisinshe - qazaq mektepterinen orys týgili qazaqtyng ózi qashty, qazaq tili qoghamy taratyldy, gazetiniz últtyng emes, belgisiz bir qojayynnyng jyryn jyrlaugha kóshti, alash túlghalary qyzyl súnqarlardyng tasasynda qaldy, qazaq bolghan qanday jaqsy dep, iyinin tiktep otyrghan bir jan joq, al qasiyetti tiliniz - kóringen búralqynyng tәlkegine ainaldy. Osynyng bәri, jogharydaghy qaghidanyng alghashqy tarmaghyna jýginsek, erikti týrde, óz qalauymyzben jýzege asqan is. Áueldegi erikti әri amalsyz hәm týisiksiz әri otansyz, jandayshap esepten órken tartyp, keyinirek paryqsyz, qúldyq sanadan tuyndaghan, býkil últtyng úly denesine týsken irindi jara.

Nege deseniz, jaraydy, tónirek týgel orys eken, orys tilin jetik bilu - qyzmet ýshin de, ghylym-bilim ýshin de paydaly eken, taqau tónirekte qazaqsha mektep joq eken, biraq... óziniz qazaq ediniz ghoy, әieliniz qazaq, meyli orys bolsyn, óz ýiinizde óz balanyzben qazaqsha sóilesu  qiyn ba edi? Tilinizdi búrap, óz shanyraghynyzdyng astynda, óz dastarhanynyzdyng basynda tek balanyzben ghana emes, shalasauat, meyli bilimge jetik, biraq qazaq әielinizben oryssha sóilesu de mәrtebe boldy ma? Jetistik, quanysh boldy ma? Shyn sorlylyq, shyn qúnsyzdyq osy emes pe. Bireu, ekeu emes, myndaghan shanyraq  ghúzyrly ministrden qarapayym kense qyzmetkerine deyingi, ghúlama akademikten qarapayym júmysshygha deyingi aralyqtaghy myndaghan, on myn, bәlkim jýz myndaghan qazaq osylay erikti týrde, óz halqyna, halyqty qoyynyz, tym joghary úghym, óz úrpaghy, óz balasyna qarsy ondaghan jyldar boyy ýzdiksiz qiyanat ýstinde kýn keshti. Sóitip, tughan tiline ghana emes, tughan júrtyna jat jana bir etnografiyalyq top, bәlkim, mýlde jana, basqa bir halyq dýniyege keldi. Qazaqtyng óz ishinde. Osydan son, qazaq tili, obylyng orys-ormangha dep qalay aitasyz.Áuelgi, sheshushi, negizgi obalyng qazaqtyng ózine, qalghanynyng bәri qosalqy nәrse deymiz.

Obaly - qazaqtyng ózine bolatyny - otbasynda orys tilinde sóile dep kim núsqau beripti. Ana tilin bilmegenderge airyqsha sybagha bar degen de jarlyq shyqpady. Ókimet pen partiya tarapynan, basqa bolsa da, dәl osynday sheshim, qauly týspegen son, qyjyrtpay aitsaq, taghdyrlas alys-jaqyn kórshiniz - últtyq sanasy, adamdyq namysy saqtalghan júrttardyng eshqaysysynda ana tilderi dәl bizdegidey ayaq asty qalyp kórgen emes. Úlystyq, avtonomiyalyq qúrylymdar túrypty, jat ortada otyrghan jalghyz ýilining ózi ot basynda ana tilinen ajyramaghan.  Bes-on shanyraqqa jetse - alynbas qamal ispetti. Alysqa barmay, ózimizben tuystas úighyr aghayyndardy alayyq. Bizdegi úzyn sany eki jýz mynnan sәl ghana astam. Almaty oblysynyng birneshe audanynda bytyray shashylghan. Eng jiyn jerining ózinde jalpy júrttyng jarymyna jetpeydi. Birazy búrynan-aq Almatygha jәne basqa da kishigirim qalalargha ornalasqan. Astanagha oqugha kelgende, pәtershilep jýrip, alghash kórgenim úighyr boldy. Zeynetke shyqqan kempir-shal, jeke túrady, balalary osynda qyzmette, jeksenbi kýnderi úly men kelini kelip-ketedi, nemerelerin әkeledi; men ne ýlkeninin, ne kishisining oryssha sóileskenin kórmedim, kishkentaylarynyng ózining tili úighyrsha shyghypty. Keyin, ýilengen, qyzmetke ilingen shaqta taghy da úighyrdyng ýiinde pәterledik, otaghasy qarapayym júmysshy, bes balasy bar, eresekteri orys mektebine barady, bәri de ýide úighyrsha sóileydi. Aldynghysy da, songhysy da, otyrghan qonysynda jalghyz shanyraq, biraq aqyl-esi býtin úighyr shanyraghy. Aytpaqshy, uniyversiytet bitirer jyly әuelgi pәterden auysyp, bir qazaqtyng ýiine kóshtim. Eri qazaq, әieli úighyr búl ýiding kýndelikti ana tili... úighyr eken. Mine, qaranyz. Men osy Almatyda túryp jatqan, estigen, kórgen, qanshama el aralaghan elu jylgha juyq uaqyt ishinde óz ana tilin bilmeytin bir úighyr kórmedim. Auyldaghylary júrt qatarly til syndyrsa, qaladaghylary orysshagha taghy jetik. Jәne osynyng ýstine - bәri de qazaqshy jaqsy biledi, úighyrsha ne oryssha qospasyz, taza sóileydi. Respublikamyzdaghy memlekettik tildi jýz payyz iygergen jalghyz halyq ta osy úighyr.  Enbektegen balasynan enkeygen kәrisine deyin týgel. Qazaq tilinde sóileydi. Qalaghan jerinde. Qazaqqa qajetsiz, qazaqtyng ózi bile bermeytin «memlekettik» tilde. Al basqa júrt... qazaqtyng ózi kereksimegen tildi qaytsin. Bәri de orysshagha jetik. Bәri de óz ana tilin... biledi. Ara-túra qazaqsha sóilep ketetinderi de bar. Mәselen, nemis aghayyndar. (Onyng ishinde jazushy Gerolid Beliger. Búl Geraghang ózin nemispin dep oilaydy. Shyndyghynda nemis emes, qazaq. Nemis tekti qazaq. Al belgili til mamany Asyly Osman - әzerbayjan tekti qazaq. Qaljyng emes, anyghy - sol). Baghzydaghy bir qazaq siyaqty, qazaqsha bilmegenning bәri oryssha ghana sóileydi deu әbes. Qajetsigen song jәne ósken ortasynyng ynghayy, tirshilik kebine oray, Qazaqstandaghy kelimsek últ ókilderining barlyghy da qazaq tilinen attap ótip, oryssha ýirendi, biraq ózderining ana tilderin úmytpady. Armyan men grek te, әzirbayjan men tatar da, korey men dúnghan da - bәri-bәri ot basynda ghana emes, ózara da tek ana tilinde ghana sóileydi. Tynymsyz shýldirlep jýrgen - taghy da sorly qazaq.

Nege, nege dәl osynday mýsәpir halge týsti, búl ne, teksizdik pe, jetesizdik pe, әlde basqaday bir qúpiya súmdyghy bar ma dep oilaysyn. Áuelden óz júrtyna opasyz, óz diline qayyrsyz deyin desen, ótken erlik tarihy kóz aldynda túr. Áuelden ózin qor, basqanyng ózin zor sanaydy deyin desen, osydan nebәri jýz jyl búryn, otarshyldyq týneginde Batystyng ozyq ghylym-biliminen maqúrym kezining ózinde boyyna jan tengermegen - Abay sózin eske alayyqshy, shamasyna qaramay, orys-ormandy, sart-noghaydy - eshkimdi mensinbeytin qazaq edi ghoy. Songhy ghasyrda sonshama qiyndyq kórdi, asharshylyq azabyn, qughyn-sýrgindi ótkerdi, últtyq jәne ruhany ezgige týsti deyin desen... ol ras, azabymyz aqtaban-shúbyryndy zamanynan on ese asyp ketti - alayda keybir halyqtar, mәselen, cheshender bizden әldeqayda artyq qiynshylyqqa úshyrady ghoy - biraq tilinen de dini men dilinen  de aiyrylghan joq, kýni býgingishe ózinen sany jýz-jýz elu ese kóp halyq, qonyr fashizmnen de ótken rahymsyz, arghyghasyrlyq tarihta ghana úshyrasqan ashyq genosidke qarsy qayyspay kýresip jatyr, songhy kisisi qalghansha, ar-ojdanyn satpasy anyq. Al bizdiki ne, bar auyrtpalyq bastan ótken shaqta, erkindik aldyq dep otyrghanda, óz el, óz jerimizde... Álemdegi bar halyqtyng eng qory biz bolghanymyz ba? Sirә...

Azghana sheginis

Úlan-ghayyr tarihta әr qily últ basynda genetikalyq apattar úshyrasqan. Úzyn sanynyng azangy ghana emes. Mәiekten, úitqydan aiyrylu. Mәselen, ýzdiksiz, ayausyz úrystar kezinde er jigitter kóbirek óledi jәne túqymsyz ketedi aqyry zamannan zaman ozghanda managhy batyr halyq qoydan juas bolyp shygha keledi. Týstikte ózbekpen jýz jyl, odan song Shyghysta oiratpen eki jýz qyryq bes jyl, jiyny ýsh ghasyrdan astam úzaq uaqyt boyghy tynymsyz soghystar qazaq halqynyng erlik genofondyna qayta onalmas auyr salmaq týsirgen. Búghan otarshyldyqqa qarsy, HIH ghasyrdyng úzyna boyyna sozylghan azattyq kýresi kezindegi bozdaqtardyng qazasyn qosynyz. Atauly túlghalardy aitsaq, mәselen ejelgi soghystyng qazaq júrtyndaghy eng songhy qaytpas batyry Nauryzbay súltan túqymsyz ketti. Bar ghúmyryn qazaq halqynyng bolashaghyna arnaghan, sol jolda azapty ólimge úshyraghan, Kenesary hannyng qansha úrpaghy bar býginde? Men biletini ýsheu-tórteu, men bilmeytin taghy bes-altau shyqsyn, tipti, on, jiyrma deyik; jýz alpys jyl ótkende! Al dәl sol  kezende jasaghan, qazaq tarihyndaghy ózgeshe taghdyrly Satqynnyng tikeley óz kindiginen taraghan erkekkindikti úrpaq býginde bir myng shanyraqtan asypty. Eriksiz daghdarasyn. Biraq... kesel emes. Týptep kelgende... Qayyrly bolghay! Berekeli bolghay! Býgingi úrpaq - arydaghy atanyng kýnәsinen tys. Ishinde talay jaqsy azamat bar shyghar, tym qúrysa qazaq bolyp túrghanda qara kóbeyter. Qyzghanbayyq, kýndemeyik. Biraq... dәl býgin aramyzda sol Nauryzbaydan, sol Kenesarydan myn-myng úrpaq jýrse... qalay bolar edi? Bir jamany bolar, jýz asyly shyqpas pa edi! Jalghyz ghana mysal. Myngha, әldeneshe myngha kóbeytiniz. Endi berirek, tym beri emes, әueli patshalyq Reseydin, sodan song sovettik Reseyding otaryna ainalghan kezdi bayyptasaq, beybit zamandardyng ózinde bar tauqymet ense kótergen iygi jaqsylardyng basyna týsip otyrghanyn kóremiz. Qudalanady, týrmege jabylady, aidalady, kózi qúrtylady. Ásirese, sovettik HH ghasyrda. Alash azamattarynan týgel aiyryldyq. Bәri derlik túqym-júraghatsyz ketti. Jogharydaghy, oqyghan, kóringen, ataqtylar ghana emes. Auyl múghaliminen eti tiri qarapayym sharuagha deyingi aralyqtaghy, óz betimen oilap, óz yrqymen jýre alatyn, qorlyq, zorlyq, qyspaq ataulyny jan-tәnimen sezinetin, imandy, minezdi, óz basy әzirshe, ósken orta, әr qily jaghday nәtiyjesinde shekteuli óriste ghana qalghan, biraq bolashaqta deni týzu, jaqsy túqym bere alatyn, el kóleminde bere almasa da, audan, auyl kóleminde kisiligin saqtaytyn keleshek namysty qazaqtardyng ata, әkeleri orta joldan nemese kóktey qiyldy. Búlarmen qatar jasaghan, kónbis, momyn, keyinnen, basqa bir kóbine-kóp ortaqol shanyraqtarda dýniyege kelgen mojantopay qauym ghalamat asharshlyqqqa úshyrady. Qyrghyn soghysty bastan ótkerdi, tyng kóteru, janyshtau topanynyng astynda qaldy aqyr týbinde últ mýddesi túrypty, adamdyq namystyng ózi tәrk etilip, kýnkóris, qaryn toqtyghyn qamdau birinshi oryngha shyqty. Sonymen qatar búl kezde kimning nany jýrdi desek... danghoy belsendi, rahymsyz qyzyl jagha, adamshylyq, izgilik ataulydan kende jalaqor men jandayshap, qatardaghy kense qyzmetkerinen  qalylyq, oblystyq dengeyge deyingi aralyqtaghy, zamannyn  ynghayyn tapqanmansapqor basshylar men kónbis jalshylar! Solardyng úrpaghy toqtausyz ósip-óndi, oqyp-jetti, barlyq jerde berik ornyqty. Sóitip, últtyng túraqty genofondyndaghy teksizder men jetesizderding ýles salmaghy ólsheusiz kóbeydi, kerek deseniz, basym kópshilikke ainaldy. Jalpy júrt ishindegi kópshilik, qatarynan ozghandary - baghyttaushy, baghdarlaushy kýsh. Jana sosialistik, bolashaq kommunistik qúrylymnyng ústyn tiregi retinde ókimet pen partiya tarapynan airyqsha qoldau, qamqorlyqta. Jay ghana biylik iyesi ghana emes, barlyq júrt ýshin ýlgi. Endi ne qaldy? Memlekettik, sovettik morali - jat, otbasy, ýy ishindik morali kýiki bolghannan son, el qamyn jeydi degen bas kóterer túlghalary týgel, jaltaq, jәreuke, ainalma bolghan son, onsyz da qaljyraghan júrt qayda baryp onsyn. Sóitip býgingi ishtey ózimizge ózimiz mәz, syrttay jat júrtqa qadirsiz, qay túrghydan alghanda da qauqarsyz, beyshara kepke jettik. Býgingi el qamyn oilaytyn birli-jarym alash azamattaryn ayaqqa shalghan, tóbeden úrghan, qaytkende de ózderining kýiki oi, teris pighyldaryn kýndelikti baspasózderden - jogharghy biyikke deyingi aralyqta toqtausyz ótkizip otyrghan últsyzdyqtyng quat-kýshi, eng aldymen, osynday jetesizdikte jatyr. Mine, osy rette, bizding halqymyzdyng bolashaq ghúmyrynyng eng bir qaraly kórinisi retinde Qúrama Shtattardaghy býgingi amerikan ýndisining taghdyryn mysalgha keltiruge bolady. Birjola juasyghanyna jýz jyldan jana ghana asty. Odan búryn... sany mol edi, erligi kemel edi. Aq jýzdi jaulaushylargha qarsy tórt ghasyr boyy arpalysty. Qyryldy, ósu ornyna óshe berdi. Sany ghana shektelgen joq, jýrektileri, tektileri, namysty, parasatty azamattarynyng bәri túqymymen qosa qúryp, aqyr tek týbinde jetesizder ghana qaldy. Kýres atauly toqtalyp, birjola jer bolyp jenilgen, әbden azayghan kezi - HIH ghasyrdyng sonynda ne-bәri eki jýz myng eken, qazir eki milliongha taqasa kerek. Ýlken memleket qúramyndaghy ýles salmaghy shamaly bolghanmen, әjeptәuir halyq. Úzyn sany ýsh jýzge juyq, oidym-oydym rezervasiyalarda, óz túrghysynan eseptegende, birshama jiyn túrady. Elding teng qúqyqty azamaty sanalady. Endi qaranyz, eki milliongha taqau júrttan kýni býgingige  deyin memlekettik dengeydegi bir de bir qayratker - ne gubernator, ne mer, ne kongress iә senat mýshesi, «tym qúrysa» belgili aqyn jazushy, ónerpaz shyqpapty. Búl elge keyinnen kelip ornyqqan,  ras, jalpy sany asa mol zәngi tektiler el ómirining barlyq salasynda tang qalarlyq jetistikterge jetken, býgingi Amerika Qúrama Shtattarynyng tolyq dәrejeli azamaty ghana emes, negizgi qojayyndary qatarynda. Óitkeni, qúl bolyp kelse de, ýsh-tórt ghasyr boyy qorlyqta kýn keshse de, ananday genetikalyq apatqa úshyramaghan. Mýmkindik tughan kezde ózderining adamdyq, azamattyq qasiyetin tapty. Mine, kórneki eki mysal, taghylymdy eki taghdyr.

Qúdaygha shýkir, qanshama zobalandy bastan ótkersek te, bizding halqymyz birjola jútaghan joq. Kólenke tartqanymen, bar qasiyeti boyynda.  Kez kelgen ýlken halyqtyng genofondy óte kýrdeli. Ortayady, toqyraydy, belgili bir tarihy dilgir kezenderden song tútastay bolmasa da, birshama qalpyna týsedi. Halyq bolghan son, kóp bolghan son, jiyn jerinen qaynap shygha beredi. Erlikke - aqyl, parasatqa - payym, er-azamat ataulygha kýsh, quat beretin, qara ormanday qalyng qazaqtyng mәngilik asyl ruhy itjemede óluge tiyis emes. Býgingi kýn - әli es jiya almay jatqan, qaljyrap túrghan bir  kezimiz bolar. Áytpese... parasat ta bar, bilik te bar. Iskerlik te jetip artylady. Enbekkerlik, adaldyq, túraqtylyq, jiger men qayrat... adam úlyna tәn abzal qasiyetting bәri bar  halqymyzdyng boyynda. Tek... ózining kýsh-quaty qanshalyq ekenin baghamdap bolmaghan. Últsyzdyqtyn, kerenaulyqtyng bir tórkini osynda jatyr.

Erte me, kesh pe, búl kýn de artta qalar. Tek ol ýshin qara ormanday qalyng qazaq ózining dariya bastauyndaghy iygi qasiyetin qaytadan tauyp, birjola serpilui kerek. Qazaq - qazaqtyghyn saqtasa ghana bar múratyna jetedi. Manadan bergi sózimizdi sol ýshin aittyq.

(Jalaghasy bar)