Myrzatay Joldasbekov:

Iri túlghalardyng oi-tolghanystaryn jazyp alu qajet

– Kórgeni kóp, esti әngime tyndaghymyz kelgende sizderdi tónirektep otyratynymyz ras. Astanada at tóbelindey ghana aqylshy aghalarymyz bar ekensizder. Siz sol ziyaly qauymnyng aldynghy legimen 2000 jyly elordagha qonys teptiniz. El tarihyn bylay qoyghanda, qala tarihy kóz aldynyzda ótip jatyr. 
Osy qala sizding ómirinizge qanday yqpalyn tiygizdi?

– Rasynda, Astanagha kóship kelgenime biyl, mine, on tórt jyl bolypty. Sodan beri ne bitirdim, ne istedim?.. Ózim de onashada osylay jii oilanam. Áriyne, qyruar júmys atqaryldy… Ony Qayrat Júmaghaliyevting maghan arnaghan eki óleninen angharugha bolady. Birin 2001 jyly jazypty:

Otyrmyn ózim jaylanyp,
Bekindim osy oigha anyq.
Birte-birte Astana
Barady «Myrzataylanyp», -

depti… Aytsa aitqanday, Astanagha kele sala Euraziya últtyq uniyversiytetining de, Astananyng da mәrtebesine aitarlyqtay júmys atqardyq. 2008 jyly tughan kýnimde Qayrat aqyn taghy da:

Ózing dep jýregimdi jyrlatayyn,
Atyndy tughan elmen birge atayyn.
Últyndy úlyqtaghan qayratkersin
Dýnie túrghansha túr, Myrzatayym, -

depti. Qayran Qayrat-ay! Áppaq, aq kónil, kirshiksiz, jany taza adam edi ghoy! Osy bir óleng joldarynda qazaqtyng ataqty aqyny Qayrat Júmaghaliyev mening Astanagha, tughan elime, últymyzgha degen kirshiksiz kónilimdi anyq jetkizgen tәrizdi.

– Biz kóp jaghdayda janymyzda jýrgen jaqsy adamdardy baghalay almay jatamyz. Ómirden ótken song túlghanyng boyyndaghysy men oiyndaghysyn sarqyp almaghanymyzgha, kóbirek әngimelesip, terenirek tanyp ýlgermegenimizge ókinemiz. Osylay talay jaqsydan qol ýzip, aldynghy izden kóz jazyp qalyp jatqanymyz ras. Siz qalay oilaysyz, ruhany sabaqtastyqty jalghau ýshin býgingi uaqta ne isteuge bolady?

– Qazaqtyng tirisining bәri jaman, ólisining bәri jaqsy. Biz janymyzdaghy jaqsyny tirisinde baghalay bilgenimiz jón. Óz basym tәlim bergen ústazdarymdy erekshe baghalaymyn әri maqtan tútamyn. Mening uniyversiytette oqytushy bolyp qalghanyma sebepker bolghan birden bir kisi – adamzattyng baghyna tughan úly jazushy Múhtar Áuezov. Sol kisi bizding kursqa ýsh jyl qatarynan leksiya oqydy. Onday kurs QazÚU-dyng tarihynda bolghan emes. Birinshi kursta Múhang qazaq halqynyng auyz әdebiyetinen, ekinshi kursta «Abaytanu» men qyrghyzdyng Manasynan leksiya oqydy. Ýshinshi kursta KSRO halyqtary әdebiyetinen sabaq berdi. Osy kýni oilaymyn ghoy, sol kezde qolymyzda qazirgidey diktafon bolsa, úly ústazdyng leksiyalaryn jazyp alsaq, keleshekte tozbaytyn, kónermeytin, taptyrmaytyn ruhany azyq bolar edi. Áuezov leksiya oqyghanda auzymyzdy ashyp tyndaytynbyz, әtten, leksiyasy jazylmay qaldy. Jazushy kez kelgen jiynda tórde otyryp, sóilep jýrdi. Olar da jazylmady, saqtalmady. Óitkeni, qúral bolghan joq. Ókinishti-aq. Sol sekildi kezinde Ózbekәli Jәnibekovpen birtalay jyl qyzmettes boldyq. Ol kisining ózgeler bile bermeytin bir qasiyeti – sózge sheshen edi. Ángimeshil kisi edi. Almatynyng tarihyn keremet biletin. Jyrday qylyp aitqanda, auzyndy ashyp tyndaysyn. Sol kisige: «Ózeke, syqiyp galstuk taghyp, qyzmetpen jýre beremiz be? Siz bilgendi ózgeler bile bermeydi. Almaty, Almatynyng adamdary, ziyalylar turaly әngimelerinizdi sikl-sikl qylyp studiyagha jazdyryp qoya bersek qaytedi» dedim. Jәne talay aittym. Sonda Ózeken: «Sen qaydaghyny aitady ekensin, oghan uaqyt qayda?» dep renjiytin. Mine, sol әngime Ózbekәlining ózimen birge ketti. Ol kezde telearnany marqúm Saghat Áshimbaev basqaratyn. Búl mәseleni Saghatqa da tapsyrghan edim. Telejurnalister asay-mýseyin arqalap talay keldi. Olargha da: «Menen basqa júmystaryng joq pa?» dep, jolatpapty… Osynday-osynday olqylyqtyng ornyn toltyrayyn dep 2000 jyly Euraziya uniyversiytetine rektor bolyp kelgennen keyin bir júmysty bastamaq boldym. «Patriottyq tәrbie kerek, sender patriot bolularyng kerek» dep aita bergennen biz jastargha patriottyq tәrbie bere almaymyz. Sony ispen kórsetsek dedim. Sóitip, qúny eki jarym million dollar túratyn ýlken telestudiya keshenin alyp, jastardyng studiyasyn ashqym keldi. Uniyversiytetten habar týsirip, elge taratyp, jastardyng tәrbiyesimen ainalyssaq dedim. Telearnalardyng birimen ortaqtasamyz dep josparladyq. Biraq ol kóp uaqyt, kóp kýsh-jiger talap etetin júmys edi. Sondyqtan, uniyversiytetting ishki óz studiyasyna ainaldyrdyq. Keyin Aqseleudi qasyma alghan song esebin tauyp, elordagha kelgen kórgeni kóp, ziyaly, qayratker azamattardy studiyagha shaqyryp, әngimesin jaza bereyik dep sheshtik. Olardyng ómir turaly, býgingi qogham, últ, zaman turaly tebirenis, tolghanystaryn týgel jazyp alyp otyrsaq dedik. Sóitip jýrgende qalagha Ábdijәmil aghamyz kelip qaldy. Ábeng ózi anau-mynaugha kóne bermeytin adam ghoy. Odan bir telejurnalisting jeti miynót súhbat aldym degenin estigen emespin. Ábekene habarlasyp halin súradym. «Qalada qansha kýn bolasyz?» dedim. Ol kisi emhanada jatatynyn aitty. Artynan emhanagha bardym. «Ábe, eshkim saytan emes, keshe ózinizge qamqorlyq jasaghan, elimizding baghyna tughan Áuezov, Mýsirepov, Múqanov, Ábdildә aghamyz – bәri ketti. Artynda kitaptary ghana qaldy. Óz beyneleri, oilary, keyingi úrpaqqa aitar ósiyeti, aqyly jazylmady. Men bir studiya ashtym. Sony sizden bastayyn dep otyrmyn. Siz kelisim beriniz, mәshiyne jiberemin. Aqseleu qasynyzda otyrady. Sharshasanyz, qoya qoyamyz. Siz óz auzynyzben tebirenip otyryp, ózinizding ómirbayanynyzdy aitynyz» dedim. Ábekeng birden kóne qoya ma, aldynda kónbedi. «Ne keregi bar» dedi. Densaulyghyn syltauratty. Biraq qansha qyrsyghyp baqsa da qoymay otyryp, aqyry kóndirip, birneshe kýn boyy Núrpeyisovti sóilettik. Úmytpasam, bir apta boyy Ábdijәmil Núrpeyisovti mәshiynemen alyp ketip jýrip, jeti jarym saghattyq әngimesin jazdyq. Túlghanyng óz sózining jelisimen ómirbayandyq әngimeler jazdym. Ony keyin «Asyldarym» deytin kitabyma engizdim. «Egemen Qazaqstan» gazetining de alty sanyna jaryq kórdi. Sodan song kitap bolyp shyqty. Sol tústa Múhtar Qúl-Múhammed mәdeniyet ministri edi. Ángimelerdi týgel oqyp bolghannan keyin maghan telefon shaldy: «Myrzagha, siz bizding jurnalistika, ruhaniyat salasynda tónkeris jasadynyz. Núrpeyisovting jan-dýniyesin ashtynyz. Biz bilmeppiz, ol keremet kisi eken ghoy. Osy jazba arqyly ózimen tústas qazaq intelliygensiyasynyng jay-kýii, biraz túlghanyng beynesi ashylghan» dedi.

– Núrpeyisovting beynejazbasy qazir qayda?

– Ózimde.

– Bir qúndylyqty saqtap otyr ekensiz ghoy?

– IYә, zamanynda odan da qúndy nәrsege ainalady ghoy dep oilaymyn.

– Al sodan keyin basqa túlghalardy jaza almadynyz ba?

– Jaza almadym, óitkeni, ol qyzmetten ketip qaldym. Menen keyin ony jalghastyrayyn degen adam bolghan joq.

Biz – tarihy jazylmaghan halyqpyz

– Jalpy, úrpaq tәrbiyeleude túlghatanu ýlken ról oinaydy ghoy.

– IYә.

– Osy túlghalargha toqtalghanda biz olardyng etken enbegine, jetken jetistigine, ónerine bagha beruimiz kerek pe, әlde túlghalyq bolmystyng bir qyry retinde kýndelikti tirshiligin, pendeshiligin – bәrin-bәrin jasyrmay jazuymyz qajet pe?

– Múndaydy Beliger kóp jazyp jýrdi. Sodan keyin, esterinde shyghar, Qadyr Myrzaliyev te jaza bastady, kitap qylyp shyghardy. Men ony qoldamaymyn. Qoldamaytynym – adam balasynyng bәri pende. Pende bolghan song onyng istegen isinin, sóilegen sózining bәri birdey adamzatqa ýlgi bola berui mýmkin emes. Elge tanylghan túlghalardyng uaq-týiek әngimesin qazbalap jýrudi men dúrys dep eseptemeymin. Mәselen, Áuezov adam balasy ghoy. Áuezovting otbasy, tughandary tónireginde әngime bolmady deysing be? Boldy ghoy kezinde. Áuezov pen Múqanovtyng qarym-qatynasy qanday bolghanyn biz de biletin edik qoy. Al endi osyny qazbalaudyng qanday qajeti bar?.. 2001 jyly men, Aqseleu, Qoyshyghara – ýsheumiz birigip, «Eltútqa» deytin kitap jazdyq. Nege jazdyq ol kitapty? Oqulyqtar bar edi. Biraq olardyng eng ýlken kemshiligi – qazaq halqynyng tarihyn sayasatqa ainaldyryp jýrdi. Ol kenes zamanynan, imperiya zamanynan sinip qalghan bizding qateligimiz edi. Al órkeniyetti elderding bәri sýienetin tәjiriybe boyynsha, últtyng tarihyn, elding tarihyn jasaytyn – túlghalar. Ol kitaptyng atyn «Eltútqa» bolsyn dep, Aqseleu tapty. Keshegi ghúndar zamanynan bergi elimizge tútqa bolghan, osy eldi, baytaq úly dalany basqarghan, memleket qúrghan, onyng ruhaniyatyna ólsheusiz enbek sinirgen, qol bastaghan, sóz bastaghan iri-iri qayratkerlerding kóbin biz osy kitapta qamtugha tyrystyq. Sol kitap 2002 jyly elimizdegi eng kóp oqylatyn kitap ataldy. Jer-jerden el súrap qoymaghan song ol kitapty ótken jyly qayta shyghardym.

Sondyqtan, kez kelgen jerden syghalap, kemshilik izdep, belgili túlghalar tónireginen әngime shygharghysy kelgenderdikin men dúrys dep eseptemeymin.

– Siz Euraziya uniyversiytetinde rektor bolyp otyrghan tústa Kýltegin eskertkishining kóshirmesi әkelindi. Sondaghy kózdegen maqsatqa jettinizder me? Kýltegin eskertkishin últtyq iydeologiyanyn, tәrbiyening qaynaryna ainaldyra aldyq pa?

– Eline, halqyna adal qyzmet etip jýrgen inimiz Imanghaly Tasmaghambetov Preziydentpen kelisip, Mongholiya jaqpen til tabysyp, 2001 jyly sonau shalghaydaghy Kýltegin eskertkishining kóshirmesin alyp keldi. Ondaghy maqsat ne? Kýltegin kim búl? Ol – keshegi әlemdi auzyna qaratqan, ýsh ghasyr dýniyening tórt búryshyn biylegen Týrk qaghanatynyng qolbasshysy. Ol – qúldyrap, qausap qalghan Týrk qaghanatyn qayta kóterip, qaytadan ýlken memleketke ainaldyrghan ataqty el biyleushi Qútlyq (Elteris) qaghannyng balasy. Al Týrk qaghanaty – týrik halyqtarynyng memleketi, sonyng ishinde bizdin, qazaq halqynyng tikeley ata-babalarynyng qaghanaty edi. Demek, Kýltegin qazaq halqynyng bayyrghy zamandaghy iri túlghasy, qolbasshysy edi. Sondyqtan, onyng eskertkishin әkeludegi maqsat, birinshiden, jastargha patriottyq tәrbie beru bolsa, ekinshiden, tarihymyzdyng týpki basy qayda jatqanyn dәleldeu edi. Sol ýshin Kýltegin eskertkishining kóshirme núsqasyn әkelip, uniyversiytetimizding qaq tórine ornalastyrdyq. Onyng baghasyn bilip, Elbasymyz ózi kelip, eskertkishti ashyp bergen bolatyn, ony ózing de bilesin.

– Sol eskertkish bizding iydeologiyamyzdyng tútqasyna ainala aldy ma?

– Kýltegin eskertkishi kelgennen keyin «Týrki órkeniyeti» degen ýlken halyqaralyq konferensiya ótkizdik. Sol eskertkish túrghan zaldyng qabyrghasyn ainala Kýltegin jyrynan ýzindiler jazghyzyp, Týrk halyqtary jazuynyng tarihy muzeyin ashqan joqpyz ba?! Uniyversiytetting birinshi kursyna qabyldanghan studentterding sol muzeyden ótui mindetteldi. Studentterge Kýltegin, týrki tarihy turaly leksiya tyndatudy jolgha qoydyq. Onyng bәri qazir qanshalyqty jýzege asyp jatqanyn bilmeymin. Biraq óz zamanynda osy eskertkish arqyly jastargha tarihyn úqtyryp, ruhyn oyatugha qyruar júmys jasaldy. Men jalpy búl eskertkish bosqa túr dep oilamaymyn. Kýltegin eskertkishi býginde elimizding aibaryna, halqymyzdyng ruhyna ainaldy.

– Juyrda Preziydentimizding patriottyq tәrbie beru ýshin tarihy filimder týsirudi mindettegenin bilesiz. Osy jayynda ne aitasyz?

– Biz tútas tarihy jazylmaghan elmiz. Endigi jerde qazaq tarihy tolyq, tútas jazyla qoyady dep oilamaymyn. Óitkeni, qazirgi tarihshylardyng kóbi qazaq tarihynyng belgili bir kezenderimen ghana ainalysady. Al tútas qazaq tarihyn anyq biletin, sony tútas jaza alatyn adamdy qazir men kórip otyrghan joqpyn. Múnday iygilikti isti atqara alatyndardyng eng sony – Bekmahanov edi. Bekmahanovqa jazdyrghan joq. Sayasat jazdyrmady. Imperiya qazaqtyng baytaq tarihyn kórsetkisi kelmedi, ótkeni joq el dep kórsetkisi keldi. Sóitti de Qazaqstannyng tarihyn ózgeler jazdy. Ózge últtyng ókilderi ainalysty onymen. Olar eurosentristik baghytta jazdy. Sondyqtan, ol bizding shynayy tarihymyz bola alghan joq.

Imperiyalyq sayasat Qazaqty qúraghan handarymyz ben biylerimizdi, el qorghaghan batyrlarymyz ben aqyn jyraularymyzdy, halyqtyng sózin sóilegen dana kemengerlerimizdi ózimizge jau qyp kórsetti. Biz soghan amalsyz ilandyq. Sol shovinistik sayasattyng kesirinen biz óz tarihymyzgha ózimiz ie bola almay qaldyq. Búl, týptep kelgende, nәresteni anasynyng uyzynan aiyrghanmen birdey edi. Basqany aitpaghanda, handyq zamanynan da úrpaqty ilandyratyn eshtenening qalmauy halyqty tarihynan aiyru, túldyr qylu sayasatynyng saldary edi. Búghan eshbir qazaqtyng kinәsi joq.

Jirinovskiy sekildi súrqiyalardyng sandyraghynan, Putin sekildilerding qazaqtyng memleketi bolmaghan deytin sózinen men býgin shoshimyn. Tegi bir, atasy bir Ukrainany tas-talqan qylyp jatqan elding pighylynan qorqamyn. Qazaqtyng basyna qayta búlt tónbesin dep Allagha myng qaytara jalbyranamyn…

Otan ýshin tughan adam shygharmyn
– Sonymen, Myrzatay agha, siz Astanagha kelgeli on tórt jyldyng jýzi bolypty. Aqseleu aghamyz «kóz aldymyzda orysqol Aqmola qazaqy Astanagha ainalyp keledi» dep, jas­tardy jigerlendirip otyrushy edi… Sizder de osy qalanyng qazaqtyng últtyq ruhany ordasyna ainaluyna kóp enbek sinirdinizder ghoy.
– IYә, ras, biz osynda alghash kelgende qyzmetti Euraziya uniyversiytetinen bastappyz. Ol tústa búl oqu orny pedinstitut pen qúrylys institutynyng qosyluynan qúrylghan, әli joghary oqu ornynyng dәstýri qalyptaspaghan mekeme eken. Bir-eki jyldyng ishinde men osy uniyversiytetting dengeyin kóterdim. Sol uniyversiytetting dengeyimen birge Astananyng ghylym, bilim, intellektualdyq dengeyi kóterildi. Men osynda jýzden astam Qazaqstannyng ataqty ghalymdaryn әkeldim. Eki jyldyng ishinde 200-dey ústazgha pәter bergizdim. Olar osynda ýlken ghylymnyng әr salasyndaghy mektepterin qalyptastyrdy. Búl – bir. Ekinshiden, Preziydent osy uniyversiytetti últtyq uniyversiytetke ainaldyru kerek dep edi, men jer-jerden qazaq ruhaniyatyn kóteretin azamattardy shaqyrdym. Olardyng basy Aqseleu boldy, ony bilesinder. Kóptegen mamandar keldi. Astanada aitystyng dengeyin kóterdim. 2001 jyly halyqaralyq aitys ótkizdim. Sodan keyin uniyversiytette qazaqtyng ruhaniyatyn kóteretin birqatar mamandyqtar ashtym. Mysaly, aitys aqyndaryn dayarlaytyn bólim ashtym. Ony tereng zertteytin zerthana ashtym. Oghan jer-jerde aitysyp jýrgen jas talapkerlerdi jinadym. Qazirgi aitysyp jýrgen jastardyng kóbi osy Euraziya uniyversiytetinen shyqty. Biraq men ketkennen keyin aitys mamandyghy da, zerthana da jabyldy… Euraziya uniyversiytetinde Týrkologiya kafedrasyn ashtyq. Orhon eskertkishining tolyq atlasyn, Batys Týrk qaghanatynyng atlasyn shyghardyq. Sonyng nәtiyjesinde Euraziya uniyversiyteti Qazaqstandaghy týrkologiya ghylymynyng ortalyghyna ainala bastady.
– Aqseleu aghamyz aitqanday, «ýsh ghasyr tolghatqandaghy» atlas pa?
– IYә, Aqseleu marqúm túsaukeserde: «Osy atlasqa týrkologiya ilimi ýsh ghasyr tolghatty» dep edi. Búl eki atlas ta týrkitanugha qosylghan óte eleuli enbek bolyp shyqty.
Jalpy, Astana býginde ghayyptan payda bolghan qiyal qalasy sekildi, az uaqyttyng ishinde әlemdi tang qaldyryp otyr. Búl – Nazarbaevtyng kóregendiginin, kózsiz batyrlyghynyng nәtiyjesi. Az ghana jyldyng ishinde osynday Astana salghan eldi әlemning tarihy bilmeydi. Biz Astanamyzben maqtana biluimiz kerek. Astanagha tik túryp qyzmet etu – kez kelgen astanalyqtyn, qazaqstandyqtyng paryzy. Kópting biri retinde men de solay qyzmet etip kelemin. Kezinde Euraziya uniyversiytetine mektepti «Altyn belgimen» bitirgenderdi jinap alyp kelgen edim. Qazir «Altyn belgimen» bitirgenderding teng jartysy osy oqu ordasyna kelip týsip jatyr. Jaqsy dәstýr jalghasyn tabuda. Búl ýlken baqyt dep oilaymyn.
Taghy bir aitqym kelgeni, «Bәiterek» monumenti ashylarda, Aqseleu ekeumiz bәiterek turaly anyzdy jazyp bergen edik. Al 97 metr biyiktiktegi, yaghny Bәiterekting eng biyigindegi «ayaly alaqan» Aqseleu marqúmnyng iydeyasy bolatyn. 2005 jyly qazaq tarihyndaghy túnghysh Aqorda ashylghanda Ábish, Aqseleu ýsheumizding atymyzdan sóz sóilep, bata bergen edim.
Qaybir jyly Preziydentke: «Bizding tarihymyz jazylmady. Eng bolmasa, tәuelsizdik alghannan bergi tarihymyzdy jýielep, jaza bereyik te» dep, úsynys aitqan bolatynmyn. Óitkeni, qazirding ózinde tәuelsiz elimizge qatysty kóp nәrse joyylyp barady. Kitaphanalargha baryp, qarasanyz, gazet-jurnaldarymyzdaghy eng qajetti, saqtalugha tiyis degen tústar oiylyp-oyylyp alynghan. Jastar ózine kerekti maqalany gazetten jyrtyp alyp, qoymay jatyr. Sondyqtan, kóp nәrse joyylyp ketpey túrghanda Qazaqstannyng tәuelsizdik shejiresin jasaugha kirisu kerek dep edim. Elbasy qoldap, qazir sol kitaptyng 40 tomy shyqty. «Núr Otan» partiyasy Tәuelsizdigimizding 20 jyldyghynda әdeyi yrym qylyp, sol shejireni oblystargha taratqyzghan bolatyn. Biyl, qúday qalasa, sol shejirening taghy on tomyn shygharyp, jalpy elu tomdyqtyng túsauyn keskeli otyrmyz.
Odan keyin taghy bir bitken is, Astanadan ýlken qaqpa ashamyz, ony qalay ataymyz dep bizdi shaqyrghanda: «Mәngi el bosaghasy» bolsyn degen edim. Óitkeni, Týrik qaghanatyn túrghyzghan Bumyn babamyz ben Estemy babamyzdyng armany Mәngi el ornatu bolatyn. Sol kezdesude Nesipbek pe, Tólen be – bireui «mәngi» degen sózding ekinshi maghynasy bar ghoy, odan da «Mәngilik el» bolsyn dedi. «Mәngilik el» eskertkishine de solay ýlesimizdi qostyq. Tayauda ashylghan últtyq tarih muzeyining aldyndaghy subúrqaq janyndaghy saq kósemderi eskertkishining de avtory menmin.
Qúdaygha shýkir, Astanagha qyzmet istep jýrmiz, jiyndargha qatysyp túramyn. Bala-shagha janymda, ýiimiz Esilding jaghasynda. Astanada eki shóbereli boldyq. Ekeuining atyn Álihan, Elhan dep ózim qoydym. Agha dep, әli el izdep túrady. Búdan artyq qanday baqyt kerek adamgha?! Osy qalagha kelgeli biraz kitaptarym shyghypty. «Sózdi úghatyn kez keldi», janaghy «Eltútqa», atlas­tar. Odan keyin «Asyldarym» degen kitabym shyqty. Segiz tomdyq jinaghym basylyp, jaryq kórdi. Eki kýi, biraz әnder shyghardym.
– «Úlbiyke» piesasyn jazdynyz.
– IYә, «Úlbiykeni» jazyp, sahnaladyq. Osynyng bәri de – ayauly Astananyng shapaghaty.
– Búl qala, rasynda, sizding jemisti shygharmashylyq ómirinizge arqau bolyp otyr eken. Endigi armanynyz qanday? Neni ansaysyz?
– Osy úly dalada arghy-bergi zamanda mektep te, uniyversiytet te, akademiya da bolmaghan. Biraq әrqaysysy bir ózi mektep, bir ózi uniyversiytet, bir ózi akademiya bola alatynday danalar tughan. Mәselen, Tóle bi, Qazybek bi, Áyteke bi, Abay… Keshegi ótken Múqaghaliy… Qazaq tabighatynan sheshen halyq, kósem halyq, aitqysh halyq, tapqysh halyq. Biz osy sheshendigimizden aiyryla bastadyq qazir. Tilimiz shúbarlana bastady. Teledidardaghy baghdarlamalardy qarap otyrsang bayqaysyn, jana sóz jasaushylar kóbeydi. Búnymen әsirese jurnaliys­ter әuestenude. Til, sóz ghasyrlar boyy qalyptasady. Abay bolu kerek.
Jalpy, men jana zamannyng Abayy tusa eken dep armandaymyn. Tuady dep oilaymyn. Qazaqtyng búrynghy úly qasiyetterin, sheshendigin, kósemdigin, danalyghyn, aqyldylyghyn saqtap, ary qaray damytu ýshin ne kerek? Tóle biyding mektebi kerek. Abay mektebi kerek. Sonday eki mektep Astanadan ashylsa deymin. Eger osynday qazaqtyng iygi qasiyetterin keyingi úrpaqtyng boyyna darytugha júmys isteytin danalyq mektebi ashylar bolsa, men bar, Ábish bar, Tólen bar – bәrimiz sonda jýrer me edik. Balalargha bilgenimizdi aityp, ýiretip, danalyqqa, kósemdikke, sheshendikke baulysaq, qaneki. Qazirgi eng ýlken armanym – osy.
– Biz, jastar boykýiezdikke salynyp, keyde uaqytty dúrys paydalana almay jatamyz. Al sizding tolqyn, sizding qatarlastarynyzdyng kóbi jantalasyp júmys istep, qyruar tirlikke shyrmalyp otyrady. Siz de qay kezde súhbat alsaq ta, jana iydeya, jana oy aityp otyratyn qalpynyzdan janylghan emessiz. Osynyng syry nede?
– Qazaqta sóz bar ghoy, «kóre-kóre kósem bolasyn, sóiley-sóiley sheshen bolasyn» degen. Búl ómirde kórgen-bilgening artyp, jasyng úlghayghan sayyn keyingi úrpaqqa aitaryng da artyp, jana oilar tua bere me dep oilaymyn. Men óz basym, mysaly, otbasym ýshin kóp sharua istemeytin adammyn. Keyde osy men Otan ýshin tughan adam shygharmyn dep oilaymyn. Óitkeni, shynymen de kýni-týni oilatynym elding jayy. Bәrimiz de solay oilauymyz kerek. Óitkeni, tәuelsizdik, elding bolashaghy jalghyz Preziydentimizge ghana kerek emes, bәrimizge kerek. El bolashaghy – bәrimizding úrpaghymyzdyng bolashaghy. Alghash tәuelsizdik alghan alasapyran jyldary Preziydentimizding janynda boldym. El dep, jer dep, ol kisining úiqysynyng shala bolyp jýrgenin kórdim. Biz de óz moynymyzgha mindet artyp, azdy-kópti elge enbek siniruge, qol úshyn tiygizuge tyrystyq. Aldyna ýlken maqsat qoyyp, úly múrattar ústanghan elde eshqashan sharua bitpeydi. Qazaqtyng kez kelgeni últynyng qamyn oilauy kerek. Adam bolghan son, artynda belgi qalu kerek. Jatsang jata beresin, «jalqau jatyp semiredi».
Preziydentimizding keshegi Úlytaudyng tórinde, Áuliyebúlaqtyng basynda otyryp tolghanghany bәrimizding de jýregimizdi qozghady, tebirentti. Búl shyn mәnindegi qazaqtyng tizginin ústap, kóshin bastaghan kisining qazaqqa arnayy aitylghan sózi boldy. Tarihy sóz! Elbasynyng janayqayy! Qalyng qazaq osy bir sózding bayybyna baryp, týp terenin týsinse dep tileymin. Óitkeni, keshegi Áz Tóleden, Qazybek, Áyteke biylerden, Búqar jyraudan, Abaydan keyin qazaqtyng sanasyna sinirip, arghy-bergini, keleshekti qamtyp osylay aitqan ózge kisi bolghan joq. Elbasynyng ózin de tebirentken, qalyng qazaghyn da tebirentken asyl sózding qadirine jete bilsek eken deymin.

Ángimelesken
Nәzira BAYYRBEK

"Astana aqshamy" gazeti