Keyingi kezderi osy saual mening janymdy jay taptyrmay jýr. Qoghamda keninen etek alyp ketken, jeti basty aidahar ispetti osy qylmys ataulynyng týp tamyry qayda jatyr? Adamdardyng boyyndaghy meyirimdilik, janashyrlyq, bauyrmaldyq sekildi asyl qasiyetterding qaynary qalay sualyp qaldy? Ómirimizde kýn sayyn derlik kezdesip qalatyn neshe týrli súmdyqtardy qaytkende auyzdyqtay alamyz?   Súraq kóp, al jauap joq. Nege? Óitkeni kapitalistik qoghamnyng tól balasy sekildi osynau kelensiz qúbylysty tereng zertep, saralap otyrghan, sóitip búl tyghyryqtan shyghatyn joldy kórsetetin arnayy zertteu ortalyghy  nemese qoghamdyq úiymdar da joq. Al endi búl qasiretting aldyn almasaq, qoghamnyng bolashaghy búlynghyr. Óitkeni imandylyq pen izgilik joq jerde damyghan memleket ornatam deu—taza adasushylyq.

   Mening búlay dep dabyl qaghuyma myna bir ýsh birdey qylmystyng oryn aluy iytermelep otyr. Byltyrghy jyldyng ayaghy men biylghy jyldyng basynda býkil oblysymyzdy eleng etkizgen ýsh oqigha esten keter emes.

     Birinshisi, jap-jas qazaqtyng jigiti sheshesindey kisini pyshaqtap óltirdi. Mәsele bylay bolghan. Janaghy jigitimiz  joldastarynyng tughan kýnin toylaymyn dep ýlken bir ýidi bir tәulikke jalgha alady. Týnimen sharap iship shayqaltyp, araq iship armansyz ótkizgen duman taraydy da, әlgi jigit kepildikke bergen qújatyn alugha qalady. Ýy iyesi kelgen song «múndaghy ydys-ayaqty týgel syndyrypsyndar, endi sonyng aqysyn tóleu kerek» dep qújatyn bere qoymaydy. Múnday «әdiletsizdikke» shydamagha «batyryn» sol jerde sózge kelmesten sheshesindey әielde pyshaqtap óltirip tastaydy da, dym bolmaghanday jayyna kete beredi. Qújatty da izdemeydi.

          Ekinshi qylmyskerimiz de óndirdey jas jigit. Jigit bolghanda qanday, anau-mynau emes jedel qimyldau arnayy otryadynyng (qysqasha aitqanda SOBR) «jýrek jútqan» sarbazy. Búl jigitimiz de osal emes eken. Bir operasiya barysynda eshbir sebepsiz taksiyding shoferin sabap tastaydy. Ol polisiyagha aryz jazady. «Mýmkin búl sarbazdyng kinәsi joq shyghar, tekserip kóreyik» degen maqsatpen múny uaqytsha júmystan shettetedi. Al búl sabazynnyng qoly bosaghasyn kýshi boyyna simay bara jatty ma kim bilsin, birde «aqandy» siltep alyp, birge taksiyge mingen bir jigitti ólimshi etip soqqygha jyghady. SOBR-ding júdyryghy soyqan ghoy, janaghy jolaushy auruhanada kóz júmady.

      Ýshinshi oqigha kim-kimge de oy salarlyq. Bir alys auyldaghy 14 jasar qyz bala, sol jerdegi mektepte múghalim bolyp isteytin jigitten ayaghy auyr bolyp qalady. Áuelde «jәy jigittik qoy» dep basyn alyp qashqanmen, keyin ymyrygha kelgen bolyp, әke-sheshesining janyna alyp alady. Alayda basynda qiiy qashqan búl is qayghyly ayaqtalady. Aldymen jigit qyzdy ýiinen quyp shyghady. Sosyn birde mas kýiinde jolyghyp qalyp, әi-shaygha qaramastan ai-kýni jaqyndap otyrghan boyjetkendi pyshaqtap tastaydy. Qanypezerligin qaytersin, pyshaqty túp-tura ishine silteydi. Keyin dәprigerlerding aituyna qaraghanda 7 ailyq sharana jan tәsilim eterde qoryqqannan ayaq-qoly býrisip qalypty. Jas sәbiyding qorqynyshtan jýregi jarylyp ketken kórinedi. Bir qyzyghy, әlgi qyzymyz janaghy qanisher sottalyp bara jatqanda, ony ayap eniregende etegi tolypty desedi. Tipti ony sottamaudy ótinipti.

   Minekey, mening qolyma qalam ústatqan, adamnyng jaghasyn ústatqanday ýsh oqigha osynday. Ýsheui ýsh jerde, ýsh adamnyng qolynan bolghan qylmys ekendigine qaramastan, olardy ortaqtastyratyn bir nәrse bar. Ol--qarapayym adamnyng aqyly jete bermeytin asqan qatygezdik. Bireui ózining anasynday adamdy jayratyp tastap jýre beredi. Ekinshisining qol qyshyp, kýshi tasyp  bara jatqasyn taymaytyn bireudi sýleytip sabap tastaydy. Al ýshinshisi bolsa, ózi 20-dan endi ghana asqan jas jigit ekendigine qaramastan sharanany jaryp óltiruge kelgende beti shimirikpeydi.

  Sonda búl ne ? Adam azdy ma, qogham azdy ma? Múnday soraqy qylmystargha barugha ne týrtki boldy? Kinәli kim? Shyndyghyn aitqanda kinәli myna ózimiz. Ras, kýnine neshe týrli súmdyqty kórsetetin teledidar degen pәlening de әseri bar shyghar. Alayda biz balalarymyzdy olardan jysyryp tirshilik ete almaymyz. Progresti toqtatu qiyn. Kóshening de yqpalyn joqqa shygharugha bolmas. Alayda búghan da әlimiz kelmeydi. Bala ómirbaqy әke-sheshesining janynda otyra almaydy ghoy. Shynjyrlap qoysang da. Endi ne qaldy? Tәrbie qaldy. Mine, basty kiltipan osynda.

    Eger men «bizding qazaq balasyna dúrys tәrbie bermeydi» desem, bylayghy júrt óre týregelui әbden múmkin. Degenmen sabyr etelik. Balalarymyzdy ózimiz tәrbiyelep, óz ónegemizben ýlgi tanytpasaq, nening jaqsy, nening jaman ekendigin ýnemi qúlaghyna qúiyp otyrmasaq, ózinen-ózi qalay adam bolady. Bir qyzyghy, bizding kópshiligimiz dәl osylay oilaymyz. Yaghny búlardyng barlyghy derlik óskesin bir ghajayyptyng әserinen ózinen ózi tamasha azamat bolady. Qiyal-ghajayyp ertegi. Ghajayyptylyghy sol, biz osy ertegigie qúlay senemiz. Nege? Bala tәrbiyesine tym nemqúraydy qaraytyndyghymyzdan. Ony ata-ananyng eng qasiyetti paryzy dep sanamaghanymyzdan, tipti týptep kelgen jalqaulyghymyzdan. «Balany—jastan» dep ózimiz aitqanmen, múny ómirde ústanbaymyz. Myna bóten halyq balany qatty ústaydy. Eger eshbir sebepsiz birdeineni býldirse, jazasy dayyn. Búryshqa túrghyzyp qoyady. Tipti belbeudi de qolgha alady. Mýmkin keyde qattyraq ta ketip qalady. Mýmkin búl artyqtau shyghar, mýmkin ol pedagogikalyq etikagha jatpaytyn da shyghar. Alayda ol bala kúni erteng neneng jaman, nening jaqsy ekendigin, neni isteuge bolady, al neni mýldem isteuge bolmaydy degendi týsinip te, týisinip te ósedi. Al siz dәl osylay istep jatqan qazaqty kórdiniz be? Qayda... Qayta balany jasynan esirtip jiberedi. Aytatyny «osy tentekten birdene shyghady nemese osy erke týbi adam bolady» degen qisynsyz birdeneler. Au, aghayyn, óz degeni bolmasa eshteneni tyndamaytyn tentekten nemese  esh uaqytta betin qaqpaghan erkeden nendey parasatty adam shyghushy edi. Ary ketkende ómirden tayaq jep esi kiredi, bolmasa «nege mening aitqanym bolmaydy» dep kinәsiz bireuge qol júmsaudan tayynbaydy. Onyng arghy jaghy qylmysqa jaqyn túratyndyghyn aityp jatudyng ózi artyq bolar. Minekey, erke men tentek jayly týsinigimiz osynday. Oibay-au, balany aitamyz, aty әigili, jasy birazgha kelip qalghan bir qaryndasymyz әli kýnge deyin «Men qazaqtyng erke qyzymyn» dep sahnada sekirip, osy ólendi aitudan jalyqpay keledi. «Men qazaqtyng әidik әnshisimin» nemese «Men qazaqtyng danqty qyzymen» demeydi, joq, «Men erke qyzymyn» deydi.

   Jә, qazaq mýldem tәrbiyemen ainalyspaydy deuden aulaqpyn, Aynalysady, әriyne. Biraq onysy qyzyq bolyp shyghady. Birdeneni ejiktep qayta-qayta týsindirip jatugha shydamy jetpeydi de, birdene bolsa birden shapalaqqa jýginedi. Ol bala óse kele qoyanjýrek qorqaq, óz betinshe eshtene sheshe almaytyn jaltaq bireu bolyp shyghady. Ekinshisi, jaanghyday «ózi ósi ósip, adam bolady» degen qaghida.

   Qazaqtyng taghy bir qyzyghy, bala tәrbiyesimen ózi emes, ózge bireuler ainalysqandyghyn qalaydy. Al oghan dayyn aqyldy da parasatty, kórikti de kórkem bala kerek. Ózinen-ózi tәrbiyelengen, ózinen-ózi dana bolghan. Áytpese, «O, qúdayym, sana ber, sana bermeseng bir-birden ala ber» degendi kim aitqan?

   Artyqtau ketsem, ghafu ótinemin.

  Múratbek Dәurenúly.

Qostanay.

Abai.kz