BÚL ZIYaLY - QAY ZIYaLY?
Qazaq intelliygensiyasy bar ma ózi?
Ejelgi Ellada kentavr Hiron turaly әigili miyfinde zeyin iyesi – adam, qaryn iyesi – januardy pende basty, jylqy deneli kentavrgha sheber biriktirip, sanaly tirshilikting kishkene ghana modeli, maketin jasap berip ketti. Yaghni, bizding oiymyzsha, Yason, Geraklder túsyndaghy Qarateniz grek koloniyalary men kóshpeli skifterding toghysynan tughan búl mif kez kelgen últtyng basqaru pulitinde onyng zeyini – adamnyng júdyryqtay miy degendi menzese, qalghan úzyn súlbany qaryn, ishim-jem jaghyna qoya salghan ghoy. Arghy-bergi zamanda múny moyyndamaghan eshkim joq. Qylyshynan qan tamghan patshalyq Resey de aristokrat iә ziyalymen sanasugha mәjbýr bolghan. Sanaspasa, moyyndamasa, imperiyanyng týbine ylghy da su qúiyp otyrghan Gogoli, Dostoevskiy, Chehov, Tolstoy, tipti, «tónkeristing dauylpazy» Gorikiyding shygharmalaryn qayta-qayta jariyalaugha kónbes edi. Qyzyq bolghanda olardyng bas senzory Saltykov-Shedrin sol su kúishylardyng naq juan ortasynda bolghan. Biz de olardan qalyspappyz. Búldyr-búldyr anyz, ertegi dýniyesi «Ayaz biydi» aldymyzgha tartady. Bilge qaghanynyz Tony kóktey dana, bilgirdi tyndaghan, orta ghasyrda aqiyq aqyn jyraular halyq taghdyryn sheshetin key tústarda hannan biyik túrghan. Abylay – Búqar jyrau arasy bәrimizge belgili. Baymaghambet súltandy sózben bylshyldatyp betke úrghan Mahambet sol elim dep eniregen, oqu-toqu emes, tabighat – sheber jarata salghan «ziyaly». Endeshe, ziyaly degenimiz bilimdi ghana emes, halyq qamyn jegen, boyyndaghy baryn soghan sarqa júmsaghan alghaday eken. Qazaq ziyalyny osylay úghady. Ziyaly – intelliygentti әr halyq ózinshe týsingen. Europada ol – jәy ghana bilimdi top, Reseyde – halyqqa jany ashityn ziyaly, al, qazirgi zamanda – osy ekeuining kosyndysy. Kenestik sistema da oy ókilderin «ózinshe tóbesine kótergen». Tym terenderin, әlemiy-qazaqy mәdeny ýlgilerine sýiengen alashorda ókilderin atyp, asyp, quyp tastady da, iykemge kóngenning aldyna as, eki qolyn bos qoydy. Jalang sosializm qazarmasynyng esigin anqaytyp ashyp, óz sózin sóilettirdi; sóitip, jerding astyndaghyny bilemin dep jýrgen «myqtylardy» kóp úzamay-aq kenestik yrduan arbagha jegip, itpektetip qoydy.
Onyng ýstine alyp dala, arghymaq at pen alkeude anqaulyqqa, sal-serilikke negizdelgen ruhany dýniyemizdi HH ghasyr órkeniyeti janyn shygharyp túryp janshydy. Jәne búl temir-tersek zamangha biz el sony bop iliktik. Shyghystyng jeti júldyzyna Abay segizinshi bolyp qosylghany osy, mine. Al, Europadan susyndaghan Shoqan, topyraghymyz tabanyn tartyp túrsa da, bizding mәdeniyetting sol kezdegi qisyndaryna, shynyn aitu kerek, qighashtau erekshe túlgha. Biz madaqtaytyn bes arys pen alyptar tas qaynata bastaghanda, ózge elderding sol dengeydegi marqasqalary búl kezde kórde-tin. Qalghanymyz Kenestik qara nangha meldektep toyghangha mәz bolyp, sonyng toghymen, buymen óz-ózimizdi, nege ekeni belgisiz, ziyaly ekemiz dedik. Áli de bolsa birazymyz sol astam da «asqaq» oidamyz. Búl da bolsa – kәriya tarihtyng qazaqty qytyqtap oinaghan zildi әzilderining biri.
Osy men-zeng mastyqtan últymyz әli de aiyqpay, belimiz shoyyrylyp, jatqan jerimizden ýielep túra almay jatyrmyz. Kenes túsynda múny: «Is bitti, mәdeniyetimiz әlem dengeyine jetti, endi ishis, jes kerek» dep týsindirdik. On shaqty jyl búryn shang bergen jana zaman bizge, kerisinshe, «Týie teuip, ishing keuip, jolda jatyrsyn!» – dep anyq aitty. Jәne, sorymyzgha qaray, onysy ras ta.
Ángimening basy ashyq bolu ýshin, әueli ziyaly (intelliygent) degen ne, sony anyqtap alayyq. «Kazahstanskaya pravda» gazetinde (1. IX. 94) jýz jasaghyr Shúgha Núrpeyisova qaryndasymyz «Lagnet» («Anafema») atty maqalasynda: «Aristokratiya – qasiyetti úlaghattar mep iydeyalardy saqtaushy. Al, intelliygensiya bolsa, qarapayym adamnyng kózqarasy, talghamy men pikirining jarqyn bolashaq ýshin kýresindegi qara tobyr iyelenip ketken ýni» depti. Búdan artyq aitu qiyn. Endigi sóz – sol qara tobyrdan sәl qara ýzip, óz ortasyna, әlemge sauatty kózben qaray bastaghan bilimdi top turaly. Óitkeni, XXI ghasyrdaghy qazaq aristokratiyasyn qalyptastyratyn osy býgingi ziyaly.
Al, bizde, dәl qazirgi jaghdayda ziyalygha, qazaq júrty qaltasynda qaqpaqtay diplomy bar kez kelgendi aparyp, sonday anghal jomarttyqpen tana salatyn synayly. Eger, ziyalynyng basty anyqtamasyn «aldymen óz ortasyna, odan últy men halqyna, qaldy býkil ózge tirshilik ókilderine jany ashu» dep týsinsek, dúrysy da osy bolar, onda diplom ziyalylyqtyng ólshemi emes. Jogharydaghy anyqtamagha jan dýniyesi say kelip, sonymen ishtey yrghaq tauyp jatsa, ózge degende ógiz qara kýshi bar qarapayym shopyr, malshy da ziyaly. Al, ózim degende ózegi ýzilip túratyn akademiyginiz ziyaly da emes. Ol tas jýrek diplom iyesi, bilim-ilimge bar jay ghana boq qaryn. Esebi, qara-bayyrlay aitsaq, vanna jiyeginde otyryp, dәl sol vannanyng tiri atomdardan qúraluy mýmkin ekenin jәne onyn: «Abaylap qúiryq bassayshy, auyrttyng ghoy janymdy, qinadyng ghoy tәnimdi» degen atomdyq jan aiqayy bar ekenin úgha alatyn adam ghana, shyn mәninde, ziyaly.
Búl kriyteriyge, bizding qazirgi qogham jauap bere aluy neghaybyl. Álemdi birtútas jandy, nәzik organizm dep týsinetin ziyaly bizde sausaqpen sanarlyqtay. Jalpy, qazirgi qazaq qauymynda, negizinen, bilimdi nomenklatura men tәuelsiz oy oilaugha qabileti joq, oghan baghynyshty funksioner sauattylar toby ghana bar. Tórt qúbylasy týgel qoghamda dәl «qúl iyelenushi» men «qúldardyn» arasyn ylghy da әshkerelep, aldynghysynyng tәubasyn esine týsirip otyratyn, al, qúldardyng beysharalyghyn betine basyp, adamaiulyqqa ýndep otyratyn ziyaly bar. Búl ziyalyny qazaq topyraghynda býr jara bastaghanda-aq kenestik sistema kóktey ordy.Qazirgi ziyaly dep jýrgenimiz sol órtenning orny, kýl, kýresini ghana. Endeshe, biz «ziyaly» ekemiz dep iyegimiz qyshymasyn, biz tek oy jýiemiz qúrmalas emes, jay sóilemderden ghana túratyn qaradýrsin, ziyalygha kandidattar ghanamyz. Biz búl kýnde ótken mәdeniyet ýlgilerin jinaumen ghana ainalysyp jýrmiz. Anshylyqpen, jemis jinaumen alghashqy qauymdyq qúrylys ainalysqan ghoy. Osyghan qarap-aq mәdeniyetting qay kezeninde túrghanymyzdy shamalaugha bolady. Jinaghandy qorytu, baghalay – alda. Al, tyng óskin mәdeniyet, tolyq qandy tól ziyaly jasau, tipten, kóz kórmeytin alysta.
Biz eng jaman degen boljamdarymyz qolma-qol rasqa ainalyp jatqan qysyr da qynyr uaqta ómir sýrip jatqan halyqpyz. Eng soraqysy – kenes túsynda sistemanyng ssenariyimen aldymen últymyz, qaldy ziyalysymaqtarymyz búl dýniyede basy qosyluy ekitalay eki topqa day-day bólinip ketippiz. Endi, búl eki qazaq synsyp, bayaghy qazaq pen noghay qoshtasqandaghy «El airylysqandany» qaytalap aytuy ghana qaldy. Bir shanyraq astynda eki jerden ot jaghyp, qazan asyp, bir-birin mensinbey, tontorys teris qarap, jaulasugha shaq qalghan, sóz tyndaudan qalghan búl marqasqalar. Syrttan ne ýirenshikti aqylgóy Resey aghaydy, ne ózbek, qyrghyz bauyrdy arashagha shaqyrugha juyqpyz. Sóitip, últqa bas bolatyn, jón silteytin, mynau, qysyltayang tústa eki tilde sóileytin qazaq ziyalylary bir-birine qas. ÚLTYMYZ IYESIZ QALDY.
Alghashqy topqa qala qazaqtarynyng oryssha oqyp, jetilgen qandastarymyz jatady. Álem, orys mәdeniyeti dece, bizdi shenine keltirmeydi. Átten, tabany topyraq iyiskep, baltyryn kýs basyp kórmegen búl jýirikter dәstýrli qazaq ómiri degende eki attap, bir sýringish. Alystaghy Amerika: «Áy, osy qazaq tili týbinde bir kerek bolar» dep shúghyl ýirenip jatsa, búlar mensinbeydi. Óitkeni, olar kýni keshege deyin túghyry kenestik iydeologiya bolyp tabylatyn slavyandyq kenistikke erkin qalyqtap, biyik úshamyz degen mutant, shata, budan úrpaq. Dúrysy, imperiyalyq sayasattyng qúly. Ony ózderi bilmeydi. Kenes kýl boldy da, onyng ornyna qazaqy aghash tabaq, kәrlen kese ayaq astynan dóngelep kele qaldy. Shanyshqy, pyshaq, salfetqagha ýirenip qalghan olar әlgi tabaq qúrghyrgha bilek sybanyp, bes sausaqty erkin alyp jiberuge joq – jiyrenedi. Ómirge ókpelegenning ornyna bizge renjuli. Bizding býgingi topalang ómirge ynt-shyntymen kirisip keteyin dese, qazaqy dýniyeni ekinshi, ýshinshi sort dep úghatyn ego jelkeden tartyp jibermeydi. Óz-ózderin qayta jasaugha kesh. Onday qorshaudy búzyp-jaryp shygha bastaghandary әzirshe az. Onda da jerjýzi danalyghy shyghysta bastalghanyn, «óz jerinde últan bol» degendi úgha bastaghandary ghana.
Biz ol bauyrlarymyzdyng bәrine kýie jaghudan aulaqpyz. Gumanitariya, oqytu-toqytu tóniregindegileri búl kýnde auyr oy ýstinde. Jas úrpaqty oqytu ýshin eng aldymen ózderi qazaq ayasynda qaytadan oqyp-toquy kerek eken. Jatqan bir beynet, mol mihnat. Olar, mәselen, Rim mәdeniyetin, yaki, Renessansty bilmegen jangha it kórgen eshki kózdenip qarar edi. Al, ózderi erte zamanda Tynyq múhittan Alipi taularyna deyin shalqyp jatqan kóshpeliler әlemine, onyng bir múrageri – býgingi qazaq mәdeniyetine ýrkip qaraydy. Alqynghan eurosentrizm men búlqynghan slavyanizmning «egip ketken» auruy búl.
Orys tilining soyylyn ary qaray sogha beruge úyaty barlarynyng namystary jibermeydi. Sonymen, kýndelikti qyzmet, pәter degen shaghyn ghana jyly úyalarynda búghyp-búghyp otyr. Yaghni, apatiya, әreketsizdik, ýnsiz jiyrylu… Onyng ýstine olardy qazaq tilinen «qamal» jasap alghan tól shiykili-pisili ziyalysymaqtarymyzdyng ojarlyghy men qodarlyghy qatty shoshytady. Sonau Gerodot, Strabon aityp ketken apalas-tópeles, qannibaldyq «dalalyq kýresterimizdi» kórgende tóbe shashtary tik túryp, úiqylarynan shoshyp oyanady. Áytkenmen, qazaq tildi mansapqor men nadandardy jekkóremiz dep, onyng arghy jaghyndaghy býkil halyqty tәrk etip otyr. Últtyng mynau tar jol, tayghaq keshui túsynda ýnsiz qalu – oghan qarsy kýresuding bir tәsili.
Orys tiline memlekettik mәrtebe beru ýshin janyn jaldap jýrgenderi – nomenklaturagha ilikkenderi men kapitalizmning jas qapitaldary. Olar orys tilinsiz ózderinin, qaldy Qazaqstan bolashaghyn kóz aldaryna elestete almaydy. Nomenklatura men jas kapitalister búl iydeyany óz oryndary men yqpaldaryn paydalanyp, keng de jaryq qabiynetterde nyqtap jatsa, orys baspasózinde Núrbolat Masanov sekildi nigilist myrzalar janyn salyp, «birshimbaylyq» tanytuda. Búl maydanda, әriyne, olardyng sýiengenderi – «kapitandardyn» qalyng qaltasy. Sóitip, az qolgha jinalghan qazaqtyng baylyq-shaylyghy onyng ózine qarsy qyzmet etude. Oghan kóz jetkizginiz kelse kóp qinalmanyz, Almatynyng Abay danghylyna shyghynyz. Saptaghy soldattarday siresip túrghan shetel, orys tilindegi qyzyl-jasyl jarnamalargha kóziniz sýrinedi. Qaltaly «gospodinderdin» Abay atalarynyng 150 jyldyq mereytoyyna «tartu-taralghylarynyn» syqpyty osy. Onyng ornyna Abay ghaqliyalaryn ilip tastasa, bir ashylsa anqalaqtap qalghan qazaq búlardan ainalyp ketpes pe edi. Yaghni, ózgege qúldyqty pir tútqan jana úrpaq ósip ýlgirdi. Orys tildi nomenklatura, kózine últ emes, dollar kórinip túratyn «kapitandar» jәne shovinister ýsheui bir maydangha birigip, 19 oblystan túratyn Qazaqstan Qúrama Shtattaryn qúrghysy keledi. Amal ne, taghdyrdyng tәlkegi osy: olar da, onyng ishinde biz jazghan da barmyz, bәrimiz de «kenes» atty kazarmada ósken jetim úrpaqpyz. Hem, E.Heminguey shaldyng sәn de ashy sózimen aitsaq, «joghalghan úrpaq» (poteryannoe pokoleniye).
Olar bizdi orys tili, tini, mәdeniyeti men óneri arqyly úshpaqqa shygharmaq. Ósken elding ónegesi biz ýshin tәlim ekeni ras. Odan qashyp otyrghan joqpyz. Biraq, búl – últtyng ishki damuy, óz yqtiyary, dýmpuining degenimen birtindep, kýnderding kýninde, zamandardyng zamanynda baryp iske asatyn sharua. Orys tiline memlekettik mәrtebeni zorlyqpen berip, kýshpen «ekinshi ana tili» jasau arqyly últ taghdyryn joydasyz jolgha salu onsyz da rezervasiyadaghy, gettodaghy kedey qazaqty ashyndyrady – bir; ekinshiden, búl әdis – keshegi kommunistik sistemanyng qayghyly eksperiymentterining tikeley zandy jalghasy. Múnday «messiyanyn» zardaby bәrimizge belgili.
Eng jamany – qazaq tilindegi nomenklatura da syrttay: «Qazaghym jasasyn!» – dese, týptep kelgende, últ qamyn jep otyrghan joq. Orysty týrtpektese, olargha quatty da biz tildi, әdilet tilegish jergilikti orys halqy emes, qashan tamaghyna pyshaq taqaghansha qynq demeytin momyn qazaqty onasha jәukemdeuge kerek. Osy maqalany jazyp otyrghanda «Totem» radio kanaly Almaty oblysy, Qaskeleng audanynda kóptegen medpunktter men kitaphanalardyn, ústazdardyng qysqartylyp ketkenin aityp jatty. Kórdiniz be, kil halyqtyng aghzasynyng amandyghy men ruhany mýligin baghatyn qasiyetti oryndar! Basqaru apparatynan bir de bir atqaminer «shyghyn» bolmapty. Al, ýkimet olargha dәl sol masyldardy qu degen. Qanday da bir iygi maqsattardy jergilikti, ózimizding nomenklatura óstip it etedi. Núreken, N. Nazarbaevtyng da manayymda kadr joq dep kýizeletini sondyqtan. Bizdi songhy jyldary nashar damyghasyrda qatty renjitken, sasyq Qarabay, bi, bolystar osy siresken nomenklatura armiyasy, Abaydy ótken ghasyrda qatty renjitken, sasyq Qarabay bi, bolystardyng «nemere, shóbereleri». Ziyalygha ómir boyy qarsy ot qoyyp jýrgen búl tasbaqalar, qyzyq bolghanda, ózderin, «oydyng alyptary» dep týsinedi. Ómirde ne bolmaydy degen osy.
Ghylym, ilim, әdebiyet, óner basqaru-jasqaru qúrylymdarynda bir de bir nomenklaturashy: «Mynau qyzmet mening taqiyama tar edi» dep erkimen taghynan týsken emes. Tek «atyp» qúlatqannan keyin ghana jaman mysyqtay baj ete qalady. Óte jaman simptom! Asyly, kapitalizmning ayaudy bilmeytin ótkir jaryghy biz osy kimbiz, ony da aqyry barynsha óltire kórsetti.
Qay qoghamnyng bolsyn, týptep kelgende, taghdyryn adam, qogham mýshesining sapasy sheshken. Ekinshi dýniyejýzilik soghystan ólimshi bolyp, әreng shyqqan Japoniya astyq, mal, paydaly qazbadan ada bolsa da, qazir әlem aldyna shyghyp otyr. Nege? Olar eng aldymen sonau feodaldyq zamannan japondyqtardyng boyyna sinip ýlgirgen sintolyq ilimdey tәnirine, enbekqorlyq, kamikadzelik jankeshtilik pen samuraylyq tәrtiptiligine – tek óz últyna ghana tәn qasiyetterge sýiendi, sol qasiyetterdi óshirmedi, qayta pilteley týsti. Oghan koghamdyq negiz jasap, últtyq valutagha ainaldyra bildi. Orasan zor ghylymi, intellekt kýshi bar Resey de Shataliyn, Yavliynskiy, Gaydarlaryna sýienip, tyghyryqtan jol tauyp ýlgirdi. Keshegi partiya qyzmetkeri Elisindi preziydent Boris Nikolaevich Elisin ghyp, jasap otyrghan da osy jas qyrandar. Múny Borekenning ózi de naq týsingendey. Ol Nijniy Novogorodtyng gubernatory, bar bolghany 33 jastaghy Nemsovty: «Reseyding bolashaq preziydenti sen bolasyn!» – dep arqasynan qaqty. Órimdey jas Kirsan Ilumjinov Qalmaqiyany tyrp etkizbey baghyp-qaghyp otyr. Bizde úrpaqpen úrpaq arasynda múnday týsinistik pen qamqor kónil bar ma? Qaydam, biz kórmedik. Búl jaqsy qasiyetten ziyalysy júrday bolsa, sayasat, biylik talasynday «mәdeniyetti qyrghynda» qaydan bolsyn.
Qazaq tildi «ziyalylardyn» da onyp túrghany shamaly. Orys tildi qandastardy qatargha shaqyryp, tize qosyp qimyldaugha da bolar edi, eger, oghan biz jarasaq… Tipti, sol «jaraugha» aramyzda qúlyq joq pa deymin. Óitkeni, әlgi bes qaruy say ózge tildi qandastarymyzdyng qasynda odaghaylyghymyz ben ojarlyghymyz, ashqaraqtyghymyz birden bilinip jatyr. Últtyng qansorpa túsynda, aldygha sol pysyqaylar sekirip shyqty, «ana batyrgha eskertkish, myna biyge mazar ornatamyz» dep, aty-jóni belgisiz bireuler halyqty aldap, әrtýrli qor qúryp, mayraghay da tayraghay ómir keshude. Shyn ziyaly taghy da kesh qaldy. Barar Balqan tauymyz qay jerde, ony bilmese de, últ tizginin qolynan ólse de shygharghysy joq. Óitkeni, ol – ómir boyghy iship-jemi.
Sangha jýginsek, yrghynbyz. Sapa jaghyn qoydyq. Sosiologiya ziyalylyq ýshinshi úrpaqtan bastalady deydi. Qaynar búlaghy túnyq, tәlim-tәrbiyesi týzu bolsa… Biz bolsaq, qanynda hanzadalyq pen bektik bar Múhtar, Qanysh, Álkey syndy biraz túlghalardy, basqany tónkeriske deyin oqyghan-toqyghanymyzdy typ-tipyl qyryp alghan beybaqpyz. A. D. Lihachev, L. N. Gumiylev joq bizde. Qalghanymyz – qúl-qútannyng balalary. Kenesting kórinbeytin týrmesinde ósken kórgensiz, jarymaghan úrpaqpyz. Bizding aramyzda Patsha Liyseyinde ósken dvoryan Pushkin de, knyazi Chaadaev ta, aqsýiek Turgenevting balamalary joq. Nemese kitaphanalarynan Marks, Engelisting tolyq shygharmalaryn alyp oqugha bolatyn patshalyq Soghys akademiyasynan bilim alghan seri de izgi ofiyserler qauymy mandaygha jazylmapty. Pәlsafashylarymyz shetinen kommunizmdi kezinde «tynysh jatqan úiqysynan týrtip oyatyp jibergen» gegeli, qantshyldar. Ádebiyette kýni keshege deyin «bay, feodal» Edigemen «alystyq». Ilki sәt oyana bastaghanymyz – osy songhy qaryn asha bastaghan tórt-bes jyldyng jýzi ghana. Búl Andrey Platonovtyng tereng shúqyrynan («Kotlovan»-dy oqynyz – avt.) tyrmysyp shygha bastaghandar tek naqty ghylymnyng (tochnaya nauka) ókilderi ghana. Al, әlgi kenes túsynda ósip-órbigen gumanitarlarymyz ózderi ghana ol qyrsyq shúnqyrda otyryp qalsa bir sәri, qolma-qol inkubator jasap, dәl ózderindey myndaghan týk bilmesterdi dayyndap ýlgirdi. «Bahtin kim?» desen, byttighan múrnyn basyp kórsetetin dәldýrishter «egemen el bolyp», Jogharghy attestasiya komissiyasynyng tizgini óz qolymyzgha tiygesin qúmyrsqaday qaptady. Týp-týgel ghalym bolyp kete jazdadyq. Qazir Últtyq Aqademiyagha kirseniz, amandasugha aspirant taba almay (bәri de qorghap ketken! – avt.), tek kandidat, doktorlardyng mәliyke jýzin kórip, mýbәrәk qolyn alasyz. Keshe hatshy-mәshenkeshi edi, býgin – kandidat! Erteng – mýiizi qaraghayday doktor! Bәrining bastauynda әigili «blat», tamyr-tanystyq túr. Joghary Bilim ministrligi kórshi elder әldeqashan mengergen test әdisin kirgizip edi, qazekem ony da ainalyp ótuding jolyn tauypty. Testing súraqtary biyl keybir abituriyentterding qolynan emtihannan búryn tabylyp jýrdi. Áytpese, qabyldau komissiyasynyng qaqpasyn kýzetip túrghan adamnyng qolyna «últtyq banknotty» qystyrady da, nadan abituriyentting ornyna jetilgen student kiredi. Endi, tek, Sherlok Holmsti Angliyadaghy kórinen túrghyzyp әkep, kýzettirip qoymasaq, basqa amal joq. Áy, ol Holmsynyz da kýni erteng tenge tilep túratyn shyghar – ony da ýiretip alamyz ghoy! «Syrttan oqu» degen ótirik oqudy oilap tauyp, sessiya sayyn jebir oqytushylardyng qaltasyn qampaytyp jýrgenimiz anau. It jyly bastalghan osy «blattyn» býgingi nәtiyjesi kóz aldymyzda – shynymen nadan últ bolugha ainaldyq! Ádeby zertteude bayaghy Múhtar Maghauin aghamyzday janalyq ashqan ghalymnyng atyn songhy kezde estisek qúlaghymyz kereng bolsyn. Ádeby kókjiyegimizden jana Múqaghali, Berdibek, Tólegen, Oralhan, Saghat, Asqarlar joghaldy. Baspasózde býgingi kýnning suretin saludyng ornyna, qaydaghy bir emshi, әuliye, baqsy, qúshynashtardyng úpayyn týgendep, orys jurnalisterining mazaghyna qalyp jýrmiz. Al, toy-tomalaq dese, elding aldymen entigip jetemiz, erteninde ishken-jegenimizdi ertegi ghyp jazamyz. Halyq bolsa, ashtyqtyng aldynda. Qysqasy, ruhany dýniyemiz tenge syqyldy jappay inflyasiyagha úshyrady. Eger, aqtaban shúbyryndy, alqakól súlamagha ainalmasa… Tәuelsizdigimizdi de sata bastaghan siyaqtymyz. Basy býtinimen satyp jibermesek…
Jalpy, dissertasiyalar qorghaudyng fordtyq konveyerine jana kózqaraspen qaraytyn uaqyt әldeqashan jetti. Qazir ghoy keybireuimiz: «Tәrkileu jyldarynyng Beyimbet Maylin shygharmalaryndaghy beyneleui» degen siyaqty «mәngi ólmes» taqyrypta dissertasiya qorghap jiberemiz de, kýni erteng uniyversiytetke baryp, әdebiyet tarihynyng kez kelgen buynynan sypyrtyp leksiya oqimyz. Bizdey «bilimdilerge» Orhon-Enesay jazbalary, kenes әdebiyeti me, bәribir «alyp ta, shalyp ta jyghamyz». Qysqasy, botqa! Onday botqa ústazdar botqa shәkirtterdi tәrbiyelep jatyr. Búl kóp botqa jinalyp, kýni erteng botqa korrespondent mýsheni, akademikti saylay salady. Óitkeni, búrynghy Odaqtyq qyraghy baqylau, tekseru joq. Ózimiz bi, ózimiz qoja bolghan song bayaghy kinorejisser marqúm Súltan Qojyqovtyng «Qyz Jibekti» týsirip jýrip, qashay salghan kino tanbaly tasynan «әlemdik janalyq ashyp», masqara bolghan kezimizdey, auadan akademik jasap jýrmiz. Bizden әldeneshe kósh ozyq, mәselen, Fransiyada bilimdi jazushylardyng bәri esh qorghausyz-aq Sorbonna, Nant sekildi sayypqyran uniyversiytetterde sabaq beredi, bәri de dagharaday professor. Últ maqtanyshyna ainalghan, ol akademikterge: «Dissertasiyang qayda?» – desen, «Ol ne?» – der edi. Fransuzdardyng býgingi oy aghymyna bagha berip, keleshegin núsqaghan maqala, kitaptary bar ma, bitti – akademiyk! Bilimsiz ekensiz, studentterge jaqpaydy ekensiz, on jerden akademik bolsanyz da aitatyny: «Ary túrynyz!»
Eng jamany – saqaldy kóringen jerde sapsityp, saudagha salatyn boldyq. Óler aldynda jiyrmagha juyq aqyn-jazushygha batasyn berip ketken úly Múhannyng qadirli saqaly úmyt. Bizding keyingi qazaqy saqal – kenes zamanynda ósken, kenes qayshysymen kýzelip, týzelgen saqaldar. Kolbinning túsynda qyryq týrlenip, qúlpyrghan olardyng birazy býginde: «Ókshemizdi basyp, jas tolqyn kele jatyr-au, olardyng qali myna aumaly tókpeli zamanda ne bolady-au?» – degendi esten shygharghan, oilaghandary – alyp qalu, qarpyp qalu. Ádebiyetke alty jasar talant kelse, bayaghyday alpys jasyna qaramastan ornynan túryp, sәlem beru qayda, qazir: «Oy, mine bireu rúqsatsyz qaydan kirip keldi? Kәpirding týrining jamanyn-ay!» dep, qaraday ýrkip, kópe-kórineu jasqaymyz. Qasymyzdaghy óz bala, inimizden qas izdep túramyz. Olargha salsan, qolgha qúman alyp, iyqqa sýlgi ilip, ómirbaqy qyzmet etip túrugha tiyistisin. Yaghni, feodalizm, kenestik qúldyqtyng jalghasy. Qazaqtyng aqsaqaly – onyng ziyalysy edi. Talantqa tar, halturshikke kenbiz. Jalpy, bir úiyqtasaq Alpamystay qatty ketetin halyq ekenbiz. Kenestik letargiya әbden mendep alypty. «Últ» degen kishkene ghana kýrkeshik jasap alyp, sonyng ishinde «sәby bolghym keledi, sәby bolghym» dep, әndetip qoyyp, besikten belimiz shyqpay jata bergimiz bar. Qarttarymyzda qadir, jastarymyzda jalyn qalmay barady. «Álem әdebiyetinen asyp bara jatyrmyz, toqtay túramyz ba, osy qalay?» degen anau jylghy esepsiz bóspeligimiz әnsheyin balalyq eken. Oghan dәlel – «Qayta-qayta qyrylghan qayran elim, qazaghym!» dep zarlaghanda әlemning kúlaghyn túndyramyz da, al, sol turaly «ýstelge jazylghan» bir de bir shygharma qazaq әdebiyetinen tabylmady (agha úrpaqty aityp otyrmyz –avt.). Qazir qúlshyna-qúlshyna jazatyn ýirenshikti kenestik «jetistikter men tabystar» joq. Tarih tausylugha tayau, arhiv qazugha qúiryq ýshkir. Kemshilikti qaza jazugha jalghan namys jibermeydi, ony kóretin kókirek kózimiz әzirge soqyr, sheberligimiz shamaly. Jana óskindi, myna, jyndy bazar tabanynyng astyna topyrlatyp salyp, kóz aldymyzda ayausyz taptap jatyr. Jazushylar odaghy kýn kórisimen mún. Qazandyq basynda shan-shúng úrys shygharyp, qatynbassha atanyp, bala-shagha aldynda úyatqa qaldyq.
Halyqtyng qaltasyna týsip, aldygha kelgendi arpaday asau «últtyq» qasiyetke ainaldy. Ishinara qanynan, tuysynan jaralghan ziyalylardy tasqyn suday korrupsiya, nadandyq shayyp barady. Orta buyn da búl syrqatqa úshyray bastaghan. Basy myjylyp qalghan bizding tústastar arystanday aqyryp, atanday shaqyra alatyn emes. Toqyrau zamany ótip ketti dep jýrsek, ruhany toqyrau endi-endi bastalghan sekildi. Djek Londonnyng «Ómirge qúshtarlyq» әngimesindegi keyipkerdey: «Qarnymyz qaytadan ashyp qalmay ma?» degende ýsh buynnyng da qorqynyshy súmdyq. Múnyng bәri eldin, últtyng bolashaghyna kýmәnmen qaraudan tuyndap jatyr. Yaghni, elsýiermendik sezim az degen sóz.
Qazaq ziyalysyna bas-kóz bola ma degen qalamgerler óstip jerge qarap otyr. Shynymen әlgi «ekinshi sort» degen dengeyge jyljyp baramyz. Ózgeler tapa-taltýstegi atalmysh talaysyzdyqtarymyzdy kórmey-bilmey otyrghan joq, sebebi, biz 360°-tan birdey bayqalatyn bas últpyz. Qysqasy, egemendik jyldary bizding ruhany dýniyemizding qarasha qos kýii jelding óti, joldyng shetinde tәltirektep túrghanymyzdy mór úrghanday dәleldep berdi. Qaradýrsin qazaqtyqtan sәl kóterilip, óz-ózimizge әlem mәdeniyeti men órkeniyeti biyiginen bagha beru bizding sor mandaygha jazyla ma, joq pa?
Toq eteri: býgingi qazaq ziyalysy, tútastay alghanda, qay ziyaly desek, biren-saranyn esepke almasaq, altybaqan alauyz kenestik ziyaly, mutant, dýregey, qomaghay «ziyaly». Kóbimiz Abaydyng emes, onyng ashynyp aitqandarynyng tónireginen tabylyp jýrgen feodaldyq-kenestik, myrqymbay ziyalymyz.
Esimizden eki eli shygharmayyq, bas-basymyzgha by bolyp bólip aluymyzgha qazaq azdyq etedi. Býite bersek, myna, apan dýniyege tastay batyp, suday sinemiz. Tәjikstan sonday oppada. Ótken ghasyrda ayday aqyrghan Reseyge 25 jyl boyy qarsy túryp, auyzbirligimen әlemde tanqaldyrghan chechender de soghan taqau. Eger, birlik, ejelgi týriktik, tuysqandyq qasiyetterimizdi qayta tiriltpesek kýnimiz qaran. «Bólingendi bóri jeydi» dep halyq múnday misyzdyqqa bayaghyda-aq qysqa, qatal baghasyn naq bergen.
Sonymen, әpkem eshki, jezdem teke me? Negizinen, ziyaly – qazaq topyraghynan bastap, әlem mәdeniyetin lyq mengergen, óz últyna jón silteytin, asyp jatsa, ózge úlystargha da ýlgi bolatyn, qara halyq pen bolashaqtaghy aristokratiyany jalghastyrushy altyn kópir túlgha. Orys tildimizding basqa jaraghy say bolsa da, óz últyn bilmeydi. Qazaq tildimiz ózin bilse de, ózgeden habary az. Ekeui de jarym jandy, jarty sandy, jartykesh. Ekeuining de qarny ash. Sondyqtan, qomaghay. «Biz barmyz!» dep ózimizdi-ózimiz aldamayyq. Bar sekildimiz… «Sekildi» – lerden tәlim-tәrbie alghan qazaq balasy qazir kóshede sauda jasap, reti kelse kisi tonap jýr. Keleshek – kýngirt. Qazannyng qaqpaghynday diplommen intellektilikti shatystyryp aldyq. Últqa bas bolu ýshin aldymen ózine qarau kerek.
Tyghyryqtan shyghatyn jol bar ma? Búl eki syrqattan aman, jana qazaq ziyalysyn әzirleytin memlekettik baghdarlama kerek. Ázirshe oghan múrsha joq – qalta tayaz. Eger, qoy emes, oy baqsaq, bolashaqta nigilister men feodal kenestik tól ziyalysymaqtar «taqtan tayady» da, onyng ornynda búl «ghasyr shayqasynan» aman qalghan at tóbelindey az intelliygent qalady. Jalghyz da qalmaydy, olargha búl kýnde Preziydentting stiypendiyasyna, óz esebinen oqyp jatqan tym orystyq, tym qazaqylyqtan deni sau jastar ýsti-ýstine qosylady. Sóitip, eki toptyng ozyghy men «sheteldikterden» jana ýshtik odaq – sapaly qazaq ziyalysy qalyptasady. Oghan deyin últ «sabyr týbi – sary altyn» dep, jylay-jylay tosa túra ma deymin – búdan zoryna da shydaghan.
Ol kórkem zamangha deyin «pis, auzyma, týs!» dep, qarap otyramyz ba? Áriyne, aldymen barlyq buynda jariyalylyq kerek. Doktorlyq tek asa iri, janalyq ashqandargha ghana berilui qajet. Mýshe-korrespondent, akademik degende últ tanyp, tik túryp moyyndaghandardy aq shar, qara shar salyp emes, ashyq týrde býkil halyqtyng aldynda ýkilegenimiz jón. Júrt jyly qabyldaghan zertteu syn kitaptargha dissertasiyasyz-aq ghylymy ataq berip, talantty qalamgerlerdi uniyversiytetterge ústazdyqqa tartu qajet. Óz-ózderin tanyta jatsa, dosent, professorlyqty nege ayaymyz, әkemizden qalghan ataq emes.
Býgingi 600 jazushynyng songhy bir «0»-in alyp tastasa, týgi ketpeydi. Qazaqqa osy әzirge jetedi: Qayta sapasy jaqsaryp, súlulana týsedi. Ol 60 kim, ony ýsh jýzding eng tәuir-tәuir qalamgeri bas qosqan ýlken kenes sheshedi. Odaqtan tek Ádebiy-qordy qaldyryp, oghan «para» dese týsinen baqyryp oyanatyn óte taza adamdy, kelesi kýni úrlyq jasamasyn desek, jalaqysyn kótere-kótere qoiy kerek. Odaqtyng ýiin tútas, Shygharmashylyq ýidi jarym-jartylay jalgha berip, әlgi alghyr 60 «Alpamysqa» kýnkóristik stiypendiya tólegen jón. Anau batyr, mynau by atyndaghy qorlar jas ghalym, әdebiyetshilerge bir-birden stiypendiya belgilese, qane! Jeng úshynan jalghasqan tamyr-tanystyq týrde emes, baspasóz betinde atyn atap, týsin týstep túryp…
Ziyalylar partiyasyn (ol Týrkiyada bar.– avt.) odan qashsaq, Kenesin qúrayyq. Últtyq Akademiya, Jazushylar Odaghy, «Qazaq tili» qoghamy ayasynda bola ma, bәribir. Oghan basshy búrynghy kreslo iyesi emes, jigerli, isker jigit, qyzdy saylap jibersek… Ol diyrektivalyq emes (shygharmashylar әrtýrli «basshylyqtardan» ólesi bolyp sharshaghan) auyq-auyq jinalyp, aqyldasyp-kenesetin, baghyt belgileytin jiyn, klub bolsa tipten jaqsy. Syilyq, laureattyq ataqtar osylardyng Bas jiylysynda jylyna bir rettelip jatsa… Memlekettik dәrejelerdi de osy klub sheshse… Oghan Elaghasy tek keliskendik rayda qarjy jaghynan qol qoysa, óitkeni, qanshalyqty ghúlama bolsa da Preziydent ghylym, әdebiyet, ónerdi olardyng ózderinen jaqsy biledi degenge eshkim de senbeydi. Parlament, ýkimetke degen «tilenshilikterimiz» de osy klub, partiya atynan Preziydent, premier, Kenes tóraghasy qabiynetinde aiyna bir ret aitylsa. Qysqasy, onyng deviyzi – qorqytu, ýrkitu, әkirendeu emes, qamqorlyq, qamqorlyq jәne qamqorlyq!
Eluge kelmey enirep, akyl aitu úyat-ty. Aytatyn aqsaqal bolmasa, qayteyik.
Marat Qabanbay
1994 jyl
