Elimizge kino ónerining qanshalyqty qajet ekendigin, manyzdylyghyn aitu artyqtau bolar, sebebi, ony kez kelgen sanaly Qazaq bilui tiyis. Kinonyng tarihy, damu joly, bolashaghy, adamzat balasyna tiygizer paydasy men tarihy manyzdylyghy jayynda kóptegen ghylymy júmystar jazylyp, aitylghan pikirler men aqparattar az emes. Búl maqala ol jayynda emes. Degenmen, «jel túrmasa, shópting basy qozghalmaydy». Keybir adamdar ýshin «yzyndaghan» mәsele qúlaqty auyrtqan boluy da mýmkin. «Ol» adamdar dәl osy jerden bastap ary qaray oqymay-aq qoylaryna bolady («uaqytymdy ýnemdeymin» desenizder).

 IYә, «shópting basy» sonau egemendik alghangha deyin de, keyin de qozghalghan bolar, biraq songhy jyldary qansha dauyl soqsa da, óz betimen qozghaludan qalghan «shópti» týrtip qozghaltugha tura kelip túr. Týrtpeske amal joq. Jeke basymdy býginde kinogha qatysty ýsh mәsele mazalaydy. Birinshisi -  kino turaly zan, ekinshisi - qazaq kinosynyng damuy jәne ýshinshisi - agha buynnyng jastargha degen kózqarasy.

Birinshisinen bastayyn.

Sonau 2008 jyly, qatelespesem, sol kezdegi Mәdeniyet ministri E. Ertispaev myrza «Shәken júldyzdary» kinofestivalinde «kino turaly zang qabyldanady» dep uәde bergen edi. Uәde - aitylghan jerde qaldy. 2011 jyly әiteuir bir zang qabyldandy, 2012 jyldan bastap, qoldanysqa enedi degen... Ol uәdeni tek jalghyz dybys jazu jәne dublyajdau studiyasy iske asyryp keledi. Qalghanynyng qauqary joq pa, niyeti joq pa, әlde basqa da bir sebepter bar ma ol jaghyn bilmedik. Zang shyn mәninde qabyldandy ma? Býginde naqty eshkim búl súraqtargha jauap bere almaydy. Ókinishti. Taghy basqa zang qarastyryp, qabyldaugha she? Ýkimette óner adamdary, kino maytalmandarynyng tapshylyghynan ba eken, әlde basqa da mәselelerding basymdylyghynan ba eken, ýkimet tarapynan kinogha kónil bóler jan joq.

IYә, ýkimet jyl sayyn kinogha arnayy aqsha bóledi. Biraq, ol aqshagha kim týsirip jatyr, qanday dýnie týsirip jatyr? Ne sebepten qazaq kinosynyng jaghdayy mәz emes? Mýmkin, aqshany bólip jatqan qúzyrly mekeme negizinen ónerge, jalpy mәdiyentke esh qatysy joq ta shyghar?! Mysaly, songhy janalyqtargha kóz jýgirtsek: Ekonomika jәne budjettik josparlau ministri Erbolat Dosaev: «...Jyl sayyn «El arna» telearnasyna bólingen 2 milliard tenge bolashaqta «24.kz» telearnasynyng tilshiler qosynyn ashugha jәne eki filim týsiruge júmsalmaq» - dep mәlimdedi. Kim? Qalay? Ne ýshin? Taghy da eshkim esh nәrse bilmeydi.

Ekinshi súraqqa kelsek.

Qazaq kinosynyng damuy tikeley kinomen ainalysatyndardyng qolynda. Býginde onday azamattar kóp. Tym kóp dese de bolady. Ekining biri – rejisser, akter, produser, t.b. Biraq, «talant emes, talap janghan» zamanda oghan da shýkirshilik. Mýmkin, kýnderding kýninde «san – sapagha» ainalar. Al, dәl qazir, búl da bir problema. Sebebi, kelgen «kópshilik» ónerdi emes, qaltasyn oilaydy, qaltasyn oilamasa ataghyn oilaydy (býginde atyng shyqsa «populyarnosti» keledi). Ishinde dym bolmasa da, «dynghyrlaghan» bos shelekting dybysy keybireulerge kәdimgidey abyroy, maqsat, arman... Al, qarnyn jarsang basynan asyp aqtarylar talanttar, talabyn jaghatyn jan tappay әlek. Sonda qazaq kinosynyng damuy tek «Qazaqfilim» kinostudiyasynyng moynyna ilingen jýk pe? Álde elimizdegi jalghyz kinostudiyanyng monopoliyasy ma?

Býginde naghyz avtorlyq kinony damytugha ýles qosyp jatqan tek osy kinostudiya. Sonyng ózinde avtorlyq kino rejisserlaryn sanasan, jalghyz qoldyng sausaqtary jetip jatyr. Qalghan kinolardy ne kommersiyalyq kinogha, ne avtorlyq, ne festivalidyq kinolargha jatqyza almaysyn. Alayda, onyng jalghyz ózining jyl sayyn aghylyp keletin «kinoshnikterdi» kinomen qamtamasyz etuge shamasy jetpeydi. Ýkimetten bólinetin milliondarda jetpeydi. Búl orayda jana memlekettik kinostudiyalardyng sanyn kóbeytu qajet nemese kino mamandyghyn tәmәmdaytyn týlekterding sanyn qysqartu kerek dep oilaymyn.

Qanshama týlek!!! Qaysy birining armanyn orynday beresin. Talanttylary qanshama, jәy talaptylary (qaltalylary) qanshama. Oghan qosa kino mamandyghynyng magistraturasy men doktoranturasyna týsip jatqan jurnalist, akter, biyshi, әnshi, ekonomisteri men «prikolisteri» de bar. Barlyghy tegis kino týsirip, rejisser bolghylary keledi. Kelgen kәsibine ter tógip, jemisti enbek etuge kelgeni qansha bolsa, «jәi» diplom men «pont» ýshin kelgenderi sonshama (búl jaghday tek óner ordalarynda ghana emes, jalpy jogharghy oqu oryndarynda da oryn alyp jatuy mýmkin). Degenmen, bәrin qamtu mýmkin emes. Mine, osyndayda ýkimetke kómekke, jaraydy, ýkimet ýshin emes, jalpy kinogha jany ashityn «qaltaly», «qauqarly» azamattardyng ýlesi zor bolar edi. Sonday azamattar tabylyp jatsa... Kerisinshe, olargha ýkimet kómekke kelse, kino ónerining jaghdayy jaqsarmay ma. Ýkimet onday jandardy qoldaytynyna kәmil senimdimin. Býginde týrli tok-shoularda, baspasózde biz tek talanttylardyng joghyna kýiinemiz de, әlsizdigine qapalanamyz. Al, olardyng talantyn ashugha ýles qosyp jatqan naghyz janashyrlar qayda? Osy orayda kómekti alystan arbalamay, jaqynnan dorbalatsaq she? Mening «alystan» dep aityp otyrghanym otandyq kino kenistigindegi oryn alyp jatqan jana tendensiya – «halyqaralyq kinorynoktar». Qazaqfilim kinostudiyasyna artylghan «jýktin» auyr boluynyng saldarynan, kino týsirilimine shetelden demeushiler shaqyrylyp, týrli halyqaralyq ssenarlyq, jobalyq konkurstar úiymdastyryluda. Biz bermegen qarjylay kómekti talantty jastar, kóringenning qaltasynan alugha mәjbýr. Al, ol kósemderding talaptary ózgeshe. Elimizding ónerin damytugha emes, elimizding talanttaryn eliktiru maqsatynda kelip jatyr. Elikken jas «kósemderdin» oiyn erejelerin qabyldauyna mәjbýr. Sol sebepten halqymyzgha jat dýniyeler týsirilip jatady. IYә, búl da bir kómek, alayda, tyghyryqtan shyghudyng «tura» joly dep qarastyrugha kelmeydi. Ókinishti. Sol sebepten, «jaqynnan» kelgen kómekting mәdeniyetimizdin, saltymyz ben dәstýrimizding taza kýiinde damuyna manyzy zor. 

Ýshinshi mәsele.

Álemge әigili kinorejisser Luk Besson songhy jyldary rejisserlyq túghyrdan góri produserlik, ssenariylerding avtory qyzmetterinen jii kórinip jýr. Biraq, esimin kishkentay baladan, kәri shalgha deyin tanityn rejisserding ekinshi qyry (birinshi qyry – әriyne rejissura), al ýshinshi qyry: Gollivudta songhy jyldary jii túraqtanghan Luy Leterrie, Pier Moreli, Olivie Megaton sekildi rejisserlardyng qalyptasuyna jol ashqan birden bir adam. Luk Besson búl qyzmette «batystyn» jas rejisserlarynyng baghyna oray jalghyz emes. Álem kórermenderin dýr silkindirip, bar joghy on myng dollargha týsirilgen «Paranormalinoe yavleniye» filimi milliondaghan kassa jinap, jalghasyn tauyp jatqany eng aldymen Gollivudtyng qayratkeri Stiyven Spilbergting arqasy. Sol kisige osy әigili filimning qysqa núsqasy kórsetilmegende, kinonyng jaghdayy mәz bolmasy anyq. Spilberg myrzanyng arqasynda Dj. Dj. Abrams esimdi rejisser gollivudta kóp qoldau tauyp, býginde «blogbasterlerdin» rejisseri atanyp jýr. Gollivudta «jenilis tappaghan produser» ataghyna ie bolghan Djerry Brukhaymer Maykl Bey («Armageddon», «Transformery») esimdi rejisserding jolyna, «Ren TV» produseri Dmitriy Lesnevskiy A. Zvyaginsevting shygharmalyq jolyna edәuir ýles qosqandary belgili.  Piyter Djeksonnyng demeushiligining arqasynda Nil Blomkamp әlem ekrandaryna erekshe stilidi, formaly dýniyesin – «Rayon №9» filimimen tanylyp, Gollivudta kóp milliondy janrlyq kino tuyndylar týsirude («Ellizium»). Osy jas jigitting internetke úsynghan alghashqy qysqa metrajdy filimin sol bayaghy Stiyven Spilberg myrza kórip, Gollivudqa shaqyrghan desedi. Mine, búl keltirilgen mәlimetter demeushilik pen «bir istiliktin» az ghana mysaldary.  Osynday azamattardy endi tek әlem halqy ghana emes, býginnen bastap siz ben biz de biletin boldyq. «Bolishoy brat» («Big brother» – aghyl.) statusyna ie bolyp qana qoymay, býkil әlemge «Ýlken adam» ekenderin kórsetip otyr.  Men kino mamandyghynyng mayyn sýzip, sorpasyn ishken danqty, ataqty, arqa sýier aghalardy aitamyn. Bizding elde dәl osynday «Inim, bauyrym, balam» dep, ózimen ertip, kóterip jýrgenderi bar ma? Ol aghalargha da pysyq bolsang ózing «jabysyp» alugha tyrysasyn. Ol da qarap otyrsang onay emes, ózinshe bir kәsip. Óitkeni, saghan deyin bireu әzer «jabysqandyqtan», onay aiyrylghysy kelmeydi. Konkurensiya! (!!!) Ol aghalarymyzdyng janyna jolay almaysyn, tipti bir ministrding dengeyindegi adamdar sekildi. Aynalasyndaghylar jolatpaydy, ne ózderi qashady... Al, jolyn siltep, qol úshyn berip, demep, iyghynan qaqqan «bauyrlyqty» sezinbegen jastarda qatygez, egoisttik minez payda bolmasyna kim kepil.

Qorytyndygha kelsek, kino mәselesining әli de óte ózekti ekeni anyq. Men keltirgen negizgi ýsh mәselening ishinde san saual jatyr. Qazaq kino ónerining bolashaghy kóptegen súraqtargha toly. Al, sol súraqtargha dúrys sheshim tabu jogharyda aitylghanday ýkimet, demeushiler men kinogerlerding agha buynyna tikeley baylanysty. Mәselen, óner ordalarynyn, sonyng ishinde «Óner Akademiyasy», «Óner uniyversiyteti» men «Kino jәne TV akademiyalar da»  oqyp jatqan týlekterding oqu ornyn bitirgennen keyingi jaghdayyna kónil bólinse, Óner ordalary jas kinogerlerinin, onyng ishinde әsirese, rejisserlerding ósu jolyn jiti baqylap, asa daryndylaryn, naghyz talant iyelerin kóre bilip, sonday týlekterdi óner ordasyn bitirgen sәtte qúzyrly ýkimet mekemesine – Mәdeniyet ministrligine tapsyrghan jaghdayda ghana bir jaghynan naqty nәtiyjelerge jetip, ekinshi jaghynan ónerge erigip, «adasyp» kelgen týlekterden aiyrylar edik. Búl bireuding jolyn kesu emes, qayta tura jolgha salu dep bilemin. Osy sәtte óner ordalary tikeley Mәdeniyet ministrligining qadaghalauy men qyraghy qarauyna ense, otandyq kino óndirisin órkendeter, Elining danqyn asqaqtatar jas daryndylardyng sany «adasyp» kelgenderden anaghúrlym kóbeye týser. Diplomyn alyp, oqyghan bilim ordasynyng atyna, oqyghan mamandyghyna kir keltirip jatqandary qanshama. Mysaly, rejisser mamandyghyna songhy jyly qyzyghushylyq kóbeydi. Búghan sebep, búl kәsipting ejelden tanymaldylyghy, ózge kәsipterden ózindik ereksheligimen qyzyqtyratyn sintezdik ónerding shyny ekendigi. Songhy jyldary Qazaq Últtyq óner akademiyasynyng arnayy úiymdastyruymen túnghysh ret qazaq jerine, әlemge әigili kórshi memleketterden – Resey, Amerika siyaqty elderden kelgen kino, teatr, jәne t.b. shygharmashylyq shyndardy baghyndyrghan ataqty rejisserlardyn, akterlerdin, suretshilerding qonaq boluy. Ol kisilerding kәsiby bilimderimen, tәjiriybelerimen bólisui. Reseylik VGIK sekildi alyp  óner ordalarynan kelgen maytalmandardyng elimizde, әsirese, belsendi jastardyng arasynda kino rejissuragha, jalpy ónerge degen  ýlken qyzyghushylyqtaryn tudyryp, yntalaryn jandandyruda. Al, bir jaghynan onyng qol jetimdi satygha týsip, irikteu dengeyi tómendep, keyde qaltaly azamattardyng «ataghyn» arttyrushy qúral retinde  maydalanyp ketuinde.

Mine, óner ordalarynyng negizgi róli osymen tәmamdalyp, kelesi kezekte ýkimet ýlesining róli bastalsa..

Eger ýkimet óner ordalaryna joghary talap qoya otyryp, júmystaryn tikeley barlap otyrsa, olardyng úsynghan týlekterine demeushilik kórsetip, joldaryn ashsa «Qazaqfilimnen» kino, telearnalardan serial nemese dokumentaldyq filimder әperu arqyly qamtamasyz etse, búl degenimiz, birinshiden, jastargha óner ordasynan alghan bilimderin synaugha mýmkindik. Ekinshiden, ózderine degen senimdilikteri men tәjiriybelerin arttyru. Ýshinshiden, jas óner iyelerining ýkimetke degen senim arttyryp, otandyq óner tuyndylaryn kóbeytip, patriottyq sezimderin kýsheytu. Tórtinshiden, býgingi kýni jii kezdesip jatqanday kino, teleserial, mulitfilim týsiruge shet memleketterden rejisserlar, produserler men ózge de ataqty túlghalardyng shaqyrylyp, olardyng qymbat gonorarlary men «erkelikterine» jaratylatyn budjettik qarjy shyghyndaryn azaytu jәne sol qarajattyng tiyimdi iygerilip, otanymyzda qaluyn kepildendiru.

Ataghy jer jarmasa da, ónerimen elinde tanymal agha buyn, ónerge qatysy bolmasa da, elining ruhany damuyna ýles qosugha niyetti biznesmen aghalarymyz (onday kisiler bolsa әriyne) óz tarapynan jas kinogerlerding ósuine qyzyghushylyq tanytsa, óz dengeyinde demeushilik jasap, jas týlekterding damu joldaryn jiti baqylap, aqyl kenes pen qoldarynan kelgenshe kómek berse «núr ýstine núr». Osynyng ózi jastargha әjepteuir kómek. Eng bolmaghanda jastar jalghyz emes ekenderin, qazaq óneri shanyraghynyn, ýlken mәdeniyet otbasynyng Abay atamyz aitqanday, bir kirpishi ekenin seziner edi.

Oljas Isaev, jas rejisser

Abai.kz