Atlantida turaly  eng alghashqy jazba  derek b.d.d 428- 348 jyldary ómir sýrgen ejelgi grek filosofy Platonnyng «Tiymey» jәne «Kritiy» atty enbekterinde kezdesedi. Platon óz kezeginde búl derekti Solon aityp ketkenin aitady. Al Solon shamamen b.d.d 640- 559 jyldary ómir sýrgen. Afinanyng kórnekti sayasy qayratkeri bolghan. Jas kezinde teniz saudasymen, sayahattaumen ainalysqan. Solon, Platonnyng babasy Doridting tughan aghasy.  Solon búl anyzdy Egiypettik abyzdan estigenin aitqan. 

   Abyzdyng aituynsha, sol kezde (Solonnyng kezinde) Afiny qalasynyng túrghyzylghanyna 9000 jyl bolghan, al Says qalasyna 8000 jyl bolghan. Egiypet abyzynyng sózi: «Bizding jazbalargha say sizderding memleketteriniz bastauyn atlantikalyq tenizden alyp, býkil Evropa men Aziyany basyp alugha attanghan sany sheksiz әskery kýshke toytarys bergen. Ol kezde teniz arqyly jýzuge bolatyn. Sizding tilinizde Geraklding baghanalary (qazirgi Gibraltar búghazy) dep atalatyn shyghanaqtyng aldynda aral bolghan. Búl aral ózining ólshemi jaghynan Liviya (Afrika) men Aziyany (ol kezding týsinigi boyynsha Syrdariya ózeninen Jerorta tenizine deyin) birge qosqanda olardan asyp týsetin. Al ol araldan basqa aralgha ótu, al ol araldan sol tenizdi qamtityn qarama-qarsy qúrlyqqa (qazirgi Amerika qúrlyghy.-avtor) ótu, ózining atyna say, sol kezdegi sayahatshylargha onay edi. Osy atalghan búghazdyng ber jaghyndaghy teniz oghan ótetin tar joly bar shyghanaq bolyp tabylady. Al búghazdyng arghy jaghyndaghy teniz - teniz degen atqa say. Ony qorshap túrghan jerdi de naghyz qúrlyq dep atau әdiletti bolady.

     Atlantida dep atalatyn osy aralda basqa da araldargha jәne qúrlyqtyng jartysyna biyligi taraghan tandanarlyq úly patshalardyng odaghy payda boldy. Sóitip olar búghazdyng bergi jaghynda  Liviyadan Egiypetke deyin, Evropadan Tirreniyagha deyin iyelendi. Búl toptasqan kýsh-quat bir soqqymen sizderding jәne bizding elderdi qúldyqqa ainaldyrmaq boldy. Dәl sol kezde, Solon, sizderding memleketteriniz býkil әlemge ózining qajyr- qayraty men kýsh quatynyng tamasha ýlgisin kórsetti. Áskery iste basqalardy ruhynyng qajyrlylyghy men tәjiriybeliligimen asyp týsip, ol aldymen elladalyqtargha bas boldy, biraq odaqtastarynyng satqyndyghynan ózi jalghyz qaldy. Jalghyzdyqta kóptegen qauipterge kezdesti, biraq sonda da jaulap alushylardy jenip, jenisting oljasyn kókke kóterdi.

    Áli qúldyqqa týspegenderdi ol qúldyq qauipinen qútqardy. Geraklding baghanalarynyng osy jaghyn mekendegen bizding barlyghymyzdy sol azat etti.

    Biraq keyinirek kóz kórmegen jer silkinisteri men topan su uaqyty kelgen kezde, bir ghana súm tәulikting ishinde sizderding býkil әskery kýsh quattaryng jigi ashylghan jerding qúshaghyna endi. Sóitip, dәl solay Atlantida da túnghiyqqa batyp joq boldy. Osydan keyin ol jerdegi teniz osy kýnge deyin sayazdyghymen, shógip qalghan túnbanyng әserinen payda bolghan araldyng kesirinen keme jýzbeytin tenizge ainaldy».

                               (Búl Platonnyng qaldyrghan deregi).

   Platon ilimining jolyn quushylardyng biri Prokl ( b.d. 412-485 jyldar) Atlantidagha qatysty bir oqighany bayandaydy. Ol Solonnan 300 jylday keyin, shamamen b.d.d. 260 jyly Egiypette bolyp, Sayss qalasyndaghy Neyt qúdaydyng ghibadathanasynda Atlantidanyng tarihy turaly jazylghan iyeroglif jazulary bar tas baghandardy kórgen Krantor degendi aitady. Krantordyng aituynsha baghandaghy jazbalar Platonnyng jazghandarymen sәikes kelgen.

     Atlantida turaly endi ensiklopediyany qarap kóreyik. «Atlantida- Platon qaldyrghan ertedegi grek anyzdaryna sәikes Gibraltar búghazynyng batys jaghyndaghy Atlantikalyq tenizdegi óte ýlken aral. Aral búdan 10- 12 myng jyl búryn bolghan. Anyz boyynsha Atlantidada órkeniyeti óte joghary damyghan quatty atlanttar taypalary qonystaghan. Olar Batysta da, Shyghysta da soghystar jýrgizgen, ýlken qalalar salghan. Platonnyng aituynsha, Atlantida súmdyq jer silkinisining kesirinen múhit týbine batyp ketken». [17]

 

    Atlantida men Atlanttar turaly derekterdi qaldarghan grek ghalymdary. Sondyqtan, biz grekterding halyq anyzdarynda búl turaly ne aitylady. Solardy taldap kóreyik:

    Ejelgi grek anyzdary boyynsha adam balasynyng shejiresi bylay bayandalady:

    Aldymen jer-ana - Geya jaraldy. Geya aspan–әke-Urandy jaratty jәne oghan qosylady. Uran men Geya ómirge alty titandy (Okean, Koy, Kriy, Giyperion, Iapet, Kronos) jәne alty qyz titandy (Tefida, Feba, Mnemosina, Teyya, Femida, Reya) ómirge әkeldi. Búlardan basqa jer-ana Geya Urannan ýsh kiklopty, jәne ýsh jýzqoldylardy ómirge әkeldi. Biraq olardyng týrleri úsqynsyz, qúbyjyq bolghandyqtan Uran әke ashulanyp olardy jer betine shygharmay, jer astyna qamap qoyady.

    Jer ana Geya men Urannyng alty úly men qyzdary ózara túrmys qúryp, qúdaylardyng ýshinshi úrpaghan ómirge әkeledi.

    Jer-ana Geya qúrsaghyndaghy Uran-әke shygharmay qoyghan balalarynyng auyrlyghynan azap shegip, úrpaq kóbeytudi toqtatu ýshin eng kishi úly titan Kronosty ýgittep, Kronos әkesi Urandy oraqpen jaralap tastaydy. Osydan keyin Kronos әkesi Urannyng ornyna titandar arasynda bas qúday boldy.

    «Ákene ne isteseng aldynnan sol shyghady» degen maqal erteden qalsa kerek. Óz kezeginde Kronos óz balalary taghymdy tartyp alyp qoyady dep oilap, әieli Reyadan tughan balalaryn jútyp qoya beredi. Zevs tuylghanda Reya kýieuin aldap, Zevsting ornyna jayalyqqa oralghan tasty jútqyzyp, Zevsti Krit aralyna tyghyp qoyady.

    Zevs er jetken song óz bauyrlaryn әkesi Kronostyng asqazanynan bosatyp alady. Búl ýshin ol әkesine әieli Metidanyng jasaghan dәrisin ishkizedi.

    Sol dәrini ishken Kronos ózi jútyp qoyghan balalaryn – Zevsting bauyrlaryn qúsyp tastaydy. Endi Zevs bauyrlarymen birigip әkesi Kronostyng taghyn tartyp alyp, qúdaylardyng ekinshi úrpaghy titandardy qúlatyp, qúdaylardyng jana úrpaghyn – olimpiyalyqtardy biylikke әkelu ýshin titandargha qarsy soghys ashady.

   Titandar Ofriy tauynan týsip soghysqa shyqsa, Zevs bastaghan Kronos pen Reyanyng balalary Olimp tauynan týsip soghys ashady. Grek qúdaylarynyng Olimpiyalyqtar dep ataluy sodan shyqqan.

      Titanomahiya (Titandardy qúlatu) dep atalghan soghys 10 jylgha sozyldy. Aqyrynda jer-ana Geyanyng aqyly boyynsha Zevs jer-ananyng qúrsaghynan Geya men Urannyng qúbyjyq úrpaqtaryn – jýzqoldylar men ýsh kiklopty (Bront – «grom»; sterop – «molnaya», Arg – «perun») bosatady. Endi Zevs olardy bosatu arqyly tabighattyng dýley kýshterine ie bolady.

      Osy jer – ananyng qúbyjyq úldarynyng dýley kýshterining kómegi arqyly titandardy jengen Zevs titandardy tartargha (tartar – óliler men tiriler patshalyqtarynyng arasyndaghy kenistik) jiberip, olardy jýzqoldylargha kýzettirip qoyady.

     Aghayyndy ýsheui biylikti ózara bólisip alady. Zevs - aspandy, Poseydon- tenizdi, Ayd - óliler patshalyghyn biyleydi.

     Osydan bastap Zevs eng joghary qúday, qúdaylar men adamdardyng әkesi, olimpiyalyq qúdaylar semiyasynyng basshysy bolyp sanalady. [14] [15]

     Endi bastapqy taqyrybymyzgha – Atlantqa qaytyp oralayyq. Jer-ana Geya men aspan-әke Urannyng alty úlynyng biri – Iapet besinshi bala.

     Iapet Okean qyzy Asiyamen (Aziya) qosylyp, 4 úldy ómirge әkeledi. Atlanta, Menetiya, Prometey jәne Epiymetiya.

     Titandar jaghynda Titanomahiya soghysyna qatysqan Iapet pen onyng úldary basqa da titandarmen birge jenilis tabady. Iapetting ózi men ekinshi úly Menetiya tartargha tastalady (óltiriledi).

     Al Epiymetey kem aqyl bolady. Ol Zevsting aldauyna týsip qalady. Ol Zevs jibergen zúlym әiel Pandoranyng arbauyna týsip qalyp, soghan ýilenip ketedi. (Epiymetey – «oylanbay is jasaytyn», «aqyly kem» degen maghyna bildiredi). [15]

    Biz ýshin Iapetting eki úly Prometey men Atlant turaly anyz qyzyqty mәlimet beredi.

1)      Prometey – «aqylmen is jasaytyn» nemese «aldyn boljaytyn» degen maghyna bildiredi.

     Ol óz ata- anasynan berilgen aqyldylyghyn, qulyqpen de astasyp ketetin batyldyghyn óz halqynyng paydasyna júmsap, negizin ózi qalaghan eline qorghan bolady.

      Grek anyzdary boyynsha, qúdaylardyng mekeninen ot úrlap, ony adamdargha bergen Prometey, sol ýshin Zevsting búiryghymen skifter mekendeytin Kavkaz tauyna búghaulanyp tastalady.

                                      

 

      Grek anyzdarynda Prometeyding qulyghy men aqyly grekterding bas qúdayy Zevsten de asyp týsedi. Zevsting ózi de Prometeydi óz jaghyna tartyp, erekshe aqylyn paydalanghysy keledi.

     Grek anyzdarynda dýley, qara kýshterdi paydalanghan Zevske qarsy, adamdardyng paydasy ýshin ózin qúrban etken aqyldy Prometeydi «azap shegushi» etip kórsetedi.   

     K. Marks Prometeydi «... adamzat tarihynda eng izginiyetti әulie әri azap shegushi» dep ataghan. Eshilding «Búghaulanghan Prometey» trilogiyasynda Prometeyding obrazy adamzat órkeniyetining damuynyng simvoly retinde suretteledi.[17]

     Eshil shygharmalarynda Prometey adamzat damuyndaghy barlyq jetistikterge mýmkindik berip, barlyq mәdeny qúndylyqtargha alghashqy jol ashushy retinde beynelenedi. Prometey adamdardy ýy salugha, metal óndeuge, jerge dәn eguge, suda jýzuge, jazu men oqugha, esep- qisap jýrgizuge, júldyzdardy zertteuge jәne t.b ýiretedi. Adam balasyna jasaghan jaqsylyghy ýshin jazalanghan Eshilding Prometeyi ózining qatty azap shekkenine qaramastan, ózining isi dúrystyghyn algha tartyp, Zevsting ózine batyl qarsy shyghyp, alghan betinen qaytpaydy.

      Prometey әkelgen ot adamdargha tehnikalyq progreske jol ashady.[14,15,16]

2)      Atlant – grek anyzdary boyynsha ghalamat kýsh iyesi. Titanomahiya soghysynda Zevs bastaghan Olimp qúdaylarynan titandar jenilgennen keyin, Atlant qiyr soltýstikte, gesperidter baghyna jaqyn jerde aspandy iyghymen tirep ústap túrugha jazalanghan.

    Grek anyzdary boyynsha jerding qiyr shetinde, múhittyng jaghalauynda ómir sýretin gesperidter altyn alma baghynyng qorghaushylary - baghbandary Atlanttyng qyzdary. Olar «mәngilik jastyq almasyn» kýtip baghushylar. [14]

 

Osy jerde ejelgi grek anyzdarynyng birnesheuin keltire keteyik.

1)      Grek anyzdary boyynsha Zevsting úly Gerakldyng 12 erligi bayandalady.

Onyng on birinshi tapsyrmasy gesperidter baghynan altyn alma alyp keluge tiyisti bolatyn.

Gerakl gesperidter baghyna baratyn joldy bilu ýshin kóp әrekettenip, aqyrynda bәrin biletin teniz qúdayy Nareyden bilip alady. Grek anyzdary boyynsha Gerakl aldymen Liviyagha (Afrikagha) ótip, onda birneshe oqighany basynan ótkerip, Kavkazgha ótedi. Skifter elinde – Kavkazda Gerakl Zevsting jazalauymen  taugha búghaulanyp tastalghan, azaptanyp jatqan Prometeyge kezdesedi. Ol búghaulauly Prometeyding bauyryn tesip jep jatqan býrkitti sadaghymen atyp óltirip, Prometeydi búghaudan bosatady.

    Osydan keyin Gerakl Riyfey (qazirgi Oral) taularynan asyp ótip giyperboreyler eline keledi. Osy jerde ol Zevsting búiryghy boyynsha aspandy iyghymen tirep túrghan Atlantqa keledi. Prometeyding aqyly boyynsha, Gerakl Atlanttyng ornyna aspandy kóterip, Atlantty bosatady da ony gesperidter baghyna altyn alma alyp keluge júmsaydy. Atlant óz qyzdary – gesperidter baghynyng kýtushilerinen ýsh «mәngilik jastyng almasyn» - altyn alma alyp kelip Geraklge beredi. [14]

 

2)      Apollon men Artemida – ejelgi grek anyzdaryna sәikes tegi  giyperboreyalyq egiz qúdaylar. Olardyng analary bosanar kezde sheksiz múhitta jýzip  jýretin Asteriya atty aralda bolady. Keyin osy aral Jerorta tenizining ortasynda túraqtap Delos dep atalady. Al kólenkesinde egiz qúdaylar dýniyege әkelgen Palima aghashy men sol jer keyin qasiyetti jerge ainalady.

                                     Aral – keme Asteriya

 

   Anyz boyynsha aldymen dýniyege kelgen qyz Artemida anasyna Apollondy bosanghan kezde kómektesedi.  Apollon da erte erjetip, bala kezining ózinde Delifiyanyng ainalasyna qyrghyn salghan aidahardy óltiredi. Apollon Delifide hram saldyryp, Delifi kóripkelderining (Orakulinin) negizin qalaydy.

     Apollon men Artemida grekterge deyingi Kishiaziyalyq halyqtardyng eng qúrmetti qúdaylary. Keyinnen grekter de olardy grek qúdaylarynyng qataryna qabyldaydy.

     Apollon men Artemidanyng attary grek sózdigimen týsindirile almaydy. Sondyqtan olardy qasiyetine qaray týsindiredi.

     Apollon - oq atushy, qiratushy, kóripkel, boljaghysh, kosmos pen adamzattyng ýiles әreketin (garmoniyany) qadaghalaushy dep týsindiredi.

     Apollonnyng obrazy aspan, jer, jerasty әlemin baylanystyrady.

     Troyan soghysy kezinde Apollon oq atushy men Artemida troyandyqtargha kómektesedi. Ol grekterding bas batyry  Geraklmen de kýresedi. Delifinin  ýshayaghyn tartyp almaq bolghan Geraklding betin qaytarady.

      Artemidanyng sýiiktisi kerinaylyq altyn mýiizdi kiyikti óltirgeni ýshin Gerakl Apollon men Artemidanyng aldynda keshirim súraugha mәjbýr bolady.

      Apollon tek qiratushy ghana emes, sonymen qatar oghan emshilik qasiyet te tәn. Ol dәriger, ol kómek berushi, auru- syrqaudan qorghaushy.

       Apollon – Feb degen atau onyng tazalyghyn, jaltyldap túratynyn, kóripkeldigin kórsetedi.

      Apollon aqqu(Kikn) keypinde Geraklge shabuyl jasap, ony qashugha mәjbýr etse, qargha keypinde adamdargha qayda qala salu kerektigin kórsetedi.

      Apollon adamdargha ghylym men ónerdi ýiretip, qala salugha kómektesedi.

       Key mәlimetterde Apollon – negizin ózi qalap, qala salushy, taypalardyng qorghaushysy jәne negizin salushy- atasy: Apollon Troya qalasynyng negizin qalaghan degen de derek bar.

     Apollon – muzykant, әnshiler men muzykanttardyng qorghan- jebeushisi.

     Apollon Liykeylik degen teneu– (Liykey- qasqyr) ony qasqyrlardan qorghaushy әri qasqyrgha jaqyndyghyn kórsetedi.

     Apollongha tabynudyng joghary bolghany sonday Kishi Aziyada, Egey tenizi araldarynda, Gresiyada, tipti Italiya jerinde onyng atynda kóptegen kóripkel hramdary boldy.

     Al eng negizgisi Delifidegi kóripkel (Orakul) hramy bolatyn. Múnda Apollon  kóripkeli aldaghygha boljam jasaytyn. Búl Delifi kóripkelderining boljamy osy Delifi boljaushylar úiymyna býkil grek sayasatyna әser etetin  mýmkindik beretin.

 

     Artemida atauynyng da grekshe maghynasy belgisiz.

  Ony grekter «ang qúdayy», «biyleushi», «adam óltirgish» dep týsindiredi. Grek anyzdarynda Artemida «anshylyq qúdayy». Artemida óte batyl, tez sheshim qabyldaytyn birbetkey, jan-januarlar men ósimdikter әlemin qorghaugha baylanysty tәrtip pen salt dәstýrdi saqtaudy qatang qadaghalaytyn qúday. Tәrtip búzghandardy sadaqpen ayausyz jazalaytyn.

  Artemida túrmys qúrmaghan qyz qúday, aqylmen sheshim qabyldaudy jaqtaushy, amozonkalardyng qorghaushysy.

    Sadaq pen jebe Apollon men Artemidanyng erekshe belgileri.

  Sadaq kóptegen týrki halyqtarynyng erekshelik belgisi bolyp sanalady. Mayyalyqtar men hetter, kóptegen sibir halyqtary sadaqty qúrbandyq shalu salttary kezinde paydalanatyn bolghan. Qazir kóptegen týrki tektes Europa әuletterining әulettik belgisinde sadaq pen jebe belgisi jýredi.

  Grek anyzdaryna sәikes, Apollon kikloptardy óltirgennen keyin ózining jebesin giyperboreyler eline-kýnning shyghysy men batysy birdey qarsy jerde jatqan elge tyghyp qoyady.

  Apollon 19 jylda bir ret jer júmaghy –Giyperboreyagha aqqular jegilgen kólikpen kýzde attanyp, kelesi jazgha qaytyp oralatyn bolghan. [14]

  Giyperboreylikterding egisting alghashqy teriminen Delos aralyna, Apollongha tartu әkeletini turaly anyz Geredotta aitylady.

  Giyperboreyalyq әielder Argo men Onida Delosqa syy әkelip, asa qúrmetpen qabyldanyp, osynda ómir sýrgen.

  Olardan keyin giyperboreyalyq qyzdar Giyperoha men Laodika da syy әkelip, asqan qúrmetpen qabyldanyp, osy aralda qalyp qoyady.

  Syy әkelgen qyzdar qala bergen son, giyperboreylikter jiberetin syilaryn ózderimen kórshi elderding shekarasyna jetkizip, olar bir-birine ótkizip, aqyrynda Delosqa deyin jetetin bolghan.

  Al Delosta qalyp qoyghan Giyperoha, Laodikanyng mýrdeleri Artemida mazarynyng ishinde, al Argo men Onidanyng mýrdeleri Artemida hramynyn     artyna jerlenedi.

  HH ghasyrdyng 20 jyldary Fransuz arheologtary giyperborey qyzdarynyng mýrdelerin Geredot kórsetken jerlerden tapqan.

  Grek anyzdary Apollonnyng balalary dep Kiyrenadan tughan úly Aristeydi, Koronidadan Asklepiydi, muzalar Taliya men Uraniyadan muzykanttar Orfey men Linany ataydy.

  Orfey tek adamdardy ghana emes, qúdaylar men tabighatty da ghajayyp muzykasymen eliktirgen әri әnshi әri muzykant .

  Asklepiy grek anyzdary boyynsha emshilik qúdayy. Asklepiyge sәby kezinen danyshpan kentavr Hiron emshilik ónerin ýiretedi. Asklepiyding ólgendi tiriltetin de qasiyeti bolghan deydi grek anyzdary. Asklepiyding erekshe belgisi jylan.

 

 Qazirgi zamanghy medisinanyng simvolyndaghy jylan osydan shyqqan. Asklepiyding asqan emshi balalary turaly Gomer aityp ketken  deydi grek derekteri.[14, 15]

3)      Aristey-grek anyzdary boyynsha Apollonnyng úly. Aristeydi grek anyzdary giyperboreya elinen shyqqan deydi.

Geya-jer ana Aristeydi ajalsyz ( qúday tektes ) qylsa, kentavr men nimfter oghan týrli óner men ghylymdy ýiretedi.

  Óz kezeginde Aristey adamdargha anshylyq ónerin, emshilikti, bolashaqty boljaudy, mal baghudy jәne ara ósiriudi ýiretedi.

   Aristey adamzattyng eng alghashqy mәdeny jetistikterin iygerip, jer ananyng danalyq qasiyetterin boiyna sinirgen danyshpandardyng biri. Ol Liviyadaghy(Afrikada) Kiyrena qalasynyng negizin salushy jәne ústalyq ónerining negizin qalaushy (izobretateli) dep sanalady. [14]

 

                              Afrikadaghy kóne Kiyrena qalasynyng qaldyghy

 

  Ertedegi grek jazushysy Pavsaniy Delifi orakuli turaly «búl kóripkelder hramyn giypeboreyadan kelgen adamdar qúdaydyng qúrmetine ornatqan. Sol giyperboreyadan kelgenderding qatarynda Olen de boldy. Ol qúdaydyng birinshi payghambary jәne gekzametrde eng alghashqy boljam aitqan kisi»-deydi.

 

                      Anyzdardan shyghatyn qorytyndy.

 

  Endi osy Platon jetkizgen Egiypet abyzynyng mәlimetteri men grekterding halyqtyq anyzdaryn salystyryp kóreyikshi.

  Egiypet abyzynyng aituy boyynsha, atlanttar qazirgi Atlantida múhityndaghy araldardan Gibraltar búghazy arqyly Jerorta tenizine ótip, osy Jerorta tenizining jaghalauyndaghy elderdi baghyndyrghan. Atlanttar baghyndyrghan elder: soltýstik Afrikadaghy Jerorta tenizi jaghalauyndaghy jerler. Batysynda Liviyadan Egiypetke deyin baghyndyrghan.

   Europada  Ispaniyadan Etruriyagha (qazirgi Italiya)  deyin baghyndyrghan.

  Olardyng bastapqy ómir sýrgen araldary bir-birine jaqyn ornalasyp, qarsy jatqan Amerika qúrlyghyna ótu ol kezde onay bolghan. Jәne araldar aitarlyqtay ýlken bolghan. Egiypet abyzynyng aituynsha, Afrika men Aziyany qosqanda ol araldardyng kólemine jetpeytin.

  Atlanttar sonymen qatar qarsy jatqan qúrlyqtyng (Amerika qúrlyghy) teng jartysyn jaulap alghan.

  Búl jerde aita ketetin bir nәrse, ertedegi grek geograftarynyng geografiyadan bilimi óte tayaz bolghandyghy. Grekter tipti Eskendir Zúlqarnayynnyng (b.d.d.IVgh) kezining ózinde, Aziyanyng shyghys sheti Syrdariya ózenimen bitedi dep eseptegen. Búl qazirgi bizding týsinigimiz boiynsha Aldynghy Aziya men Kishi Aziya ghana. Grekter Syrdariya ózeninen shyghysqa qaray eshqashan ótip kórmegen. Sondyqtan grekterding ataqty tarihshysy Geredot ta, ataqty geografy Strabon da Ortalyq Aziya men Shyghys Aziya turaly jazghanda keyinnen grektenip ketken týrik tekti úly jyraular Gomer men Gesiodtyng mәlimetterine sýienetin. Olar Ortalyq Aziya turaly aitqanda kóbinese Gomerge silteme jasap, qiyal-ghajayyp, adam sengisiz derekterdi qosyp jiberedi. Geredot osynday bir mәlimetti jazyp túryp, «búghan men ózim de senbeymin» deui, onyng basqa sýiener deregi joqtyghyn, sharasyzdyghyn kórsetedi.

   Al Eskendir Zúlqarnayynnyng joryghy turaly jazghan grek ghalymdary, Tәjikstan jerindegi Pamir tauyn Kavkaz taularymen shatastyrghan. Al Afrikany olar Liviya dep  ataydy jәne Afrika qúrlyghynyng tek soltýstik jaghalaularyn ghana bilgen. Al grek halyq anyzdaryndaghy grekterding bas batyry Gerakl Giyperboreya jerine baratyn joldy bilu ýshin kóp әurelenedi. Aqyrynda ol Afrikagha ótip, onda birneshe oqighalargha kezigip, odan qaytyp Kavkazgha kelip, Prometeydi bosatyp, Prometeyding jol kórsetuimen Giyperboreya eline jetedi.

   Osy jerde bir qyzyqty nәrseni aita ketken jón. Grekter Apollon men Artemidanyng anasy Leto bosanar kezde shetsiz-sheksiz múhitta Asteriya atty aralda jýzip jýrgen deydi. Biraq Apollon men Artemidanyng dýniyege kelgen jeri Delos araly. Al araldyng esh uaqytta jýzip jýrmeytini aitpasa da týsinikti. Demek, Asteriya eshqanday da aral emes, Giyperboreya elinen Delos aralyna deyin Atlantida múhitymen jýzip jete alatyn alyp múhit kemesi. Apollon men Artemidanyng dýniyege kelgen jeri Jerorta tenizindegi Delos araly bolsa da ózderining tegi giyperboreyalyq dep ataluy sondyqtan siyaqty.

   Al Apollonnyng ata júrty Giyperboreya elimen tyghyz baylanysta bolghany, onyng 19 jyl sayyn Giyperboreya eline kýzde ketip, kelesi jazda oraluy onyng tegin aiqyn dәleldep túr ghoy.

   Apollonnyng Giyperboreya eline sayahat jasaytyn kóligi de qyzyqty. Ol arbagha  at  ne bolmasa jer betimen jýretin basqa bir januardy jekpeydi. Ol kóligine aqqulardy jegedi. Al aqqulardyng jer betimen úzaq jýrmeytini aitpasa da týsinikti. Aqqular ne aspanmen úshady, ne bolmasa sumen jýzedi. Ol zamanda aspanmen úshatyn aspapty adamzat әli jasay qoyghan joq siyaqty. Sondyqtan Apollon Giyperboreya eline sumen,  Atlant múhity arqyly jýzip baratyn bolghan boluy kerek. Tek grekter búl joldy bilmegendikten, Apollonnyng Giyperboreya eline baratyn kóligin qiyalgha ainaldyryp, aqqular jegilgen arba dep kórsetse kerek.

   Altaylyq týrikterde aqqu qasiyetti qús dep sanalghan. Qazir ghalymdar týrikterding órkeniyeti dep moyyndaghan, b.d.d. 22-24 mynjyldyqtargha jatatyn Sibirding Malita, Buret túraqtarynan tabylghan búiymdardyng arasynda aqqu beynelengen sәndik búiymdar kóp tabylghan. Sol siyaqty Apollonnyng aqqu (Kikn) keypine enip grekterding bas batyry Gerakldi quatyny grek anyzdarynda aitylady.

   Ertedegi tenizshiler kemening túmsyq jaghyna qanday da bir januardyn  mýsinin salyp qoyatyn bolghan. Búl birinshiden kemege sәn berse, ekinshiden totemdik januardyng beynesi olardy qauyp-qaterden qorghaydy dep eseptegen.

 

 

   Sol siyaqty Apollon da kemesining túmsyghyna, úly tenizshiler – atlanttar ýshin qasiyetti qús – aqqudyng beynesin salghyzghan siyaqty. Endi túmsyghynda aqqu beynelengen kemeni bir býiirinen qarasanyz aqqu sýiregen arba kóz aldynyzgha keledi.

   Alghashqy atlanttardyng (solardyng ishinde Apollon da bar) Jerorta tenizi aumaghyna kelgen kezi men grekterding qazirgi Grekiya jerine kelgen kezderining arasynda myndaghan jyldar jatyr. Sondyqtan grekterding Apollon men onyng kemesin kórui mýmkin emes. Grekterge Apollon turaly tek anyzdar ghana jetken. Grekterding zamanynda Giyperboreyada zilzala bolyp, egiypet abyzy aitqanday «shógip qalghan túnbanyng әserinen keme jýzbeytin tenizge» ainalghan. Gerodottyng jazuyna qaraghanda, Delostaghy Apollon hramyna giyperboreylikter berige deyin shyghys jolymen Riyfey (Oral) taulary arqyly syy әkelip túrghan.

   Grek anyzdarynda Riyfey tauynyng shyghys jaghyna ótip, qiyr soltýstikte jatqan Kronos tenizining jaghalauyndaghy gesperidterding baghynan altyn alma әkeletin Geraklding erligi turaly aitylady. Soghan qaraghanda Giyperboreya elining zilzala kesirinen sugha ketui birden emes, úzaqqa sozylghan proses bolsa kerek. Osy shyghys jaqtaghy joldy bilgen grekter Apollonnyng Giyperboreya eline baratyn kóligin aqqu jegilgen arba dep kórsetken siyaqty.

   Grekterding tenizde jýzudi iygergeni beride ghana. Tipti b.d.d.HII ghasyrda ómir sýrgen grek batyry Odisseyding (Gomerding ataqty «Odisseya» dastanynyng basty keyipkeri) kishkentay Egeyda tenizinen adasyp, qiyal ghajayyp oqighalargha tap bolatyny tarihtan belgili ghoy.

   Egiypet abyzynyng sózine qaraghanda, atlanttar óte joghary damyghan, órkeniyetti el bolghan. Piramidalardy salghan sol atlanttar.                             Al grek halyq anyzdary boyynsha joghary damyghan, Atlant pen búrynghy qúdaylar titandar ómir sýrgen el – giyperboreyler eli bolatyn.

   Tipti grekterding bas qúdayy Zevsting ózi adam balasyn joghary órkeniyetke jetkizgen Prometeyding bilimin paydalanbaq bolyp óz jaghyna tartady.

   Zevs tipti Atlant pen Prometeyding bauyry Epiymeteydi aldap, óz jaghyna qosyp alady da.

   Egiypet abyzynyng aituynsha, Gibraltar búghazynyng batysyndaghy Atlantika múhityndaghy atlanttar mekeni tabighat apatynan joyylyp, su astyna ketse, grek halyqtyq anyzdarynda titandar túratyn atlanttar elin, Zevs aldymen jer ananyng dýley kýshterin paydalanyp súmdyq órtke oraydy da, artynan su tasqynyna aldyrady. Grek anyzdary boyynsha órkókirektikke salynyp, qúdaylardy silaudy úmytqan atlanttar elin osylay ayausyz qyryp joyady. Búl apattan tek Prometeyding úly Devkalion men әieli ghana aman qalghan deydi.

    Tek bir aiyrmasy, Egiypet abyzynyng aituynsha atlanttar batystan-Atlant múhityndaghy araldan Gibraltar búghazy arqyly kelse, al grekterding halyq anyzdaryndaghy Atlant eli-Giyperboreya Ural taularynan shyghysqa ótip baryp, alys soltýstikke ketedi. Giyperboreyler elining qayda ekeni turaly grek anyzdarynda mynanday da derek bar. Apollon kikloptardy óltirgennen keyin ózining jebesin giyperboreyler eline-kýnning shyghysy men batysy birdey qarsy jerde jatqan elge tyghyp qayady. Búl qazirgi batys Sibirding soltýstik jaghyndaghy Arktika aimaghy. Jәne bir tanqalarlyghy, qazir múz basyp jatqan búl aimaq - Giyperboreyler eli tabighaty jyly, bau-baqshasy jayqalghan jer júmaghy bolyp suretteledi.

 

Gerodot jasaghan әlemning kartasy.

 

 

 

Apollon osy Giyperboreyler eline 19 jylda bir ret kýzde ketip, «qys» boyy sonda bolyp, kóktemde qaytyp oralatyn bolghan.

  Grek anyzdary boyynsha Zevs Kronos pen onyng odaqtastary titandardy jengennen keyin, olardy alys soltýstikke jiberip búghaulap tastaghan. Al әkesi Kronostyng denesin sonda jerlegen. Basyna qasiyetti hram saldyrghan. Búl qasiyetti jerding sopy danyshpandary ghylym-bilimning shynyna jetken.

  Bir ghajaby ertedegi ýndilerding qasiyetti kitaby «Vedada» da, parsylardyng zoroastra dinining qasiyetti kitaby «Avestada» da tura osynday mәlimetter bar.

  Búl qasiyetti kitaptarda  da «Tura soltýstikte, Temirqazyq júldyzynyng astynda qúdaylar mekeni bar. Múnda qozghalmaytyn Temirqazyq júldyzyn basqa júldyzdar ainala qozghalyp jýredi. Osy polyar júldyzynyng tura astynda qúdaylar meken etetin tau bar. Taudy ainala teniz qorshap jatyr. Osy tenizde ghajayyp aral bar. Osy aralda eng baqytty adamdar túrady. Búl jerde túratyn adamdar óte symbatty, óte súlu, qaruly, qulyq degendi bilmeytin adal, әdil әri óte baqytty, batyl adamdar. Búl aralda nebir ghajayyp ósimdikter men jan-januarlar ósedi.» delinedi.

  Búl grek halyq anyzdarynda bylay suretteledi:

 «Giyperboreylikter alys soltýstikte ómir sýretin halyq. Osynday tamasha izgi elge Apollon aqqular jekken arbamen jii baryp túratyn. Giyperboreylikter qúdaygha jaqyn jәne qúdaylar sýietin halyq. Olar Apollon siyaqty óte daryndy. Giyperboreyalyqtar rahatty ómirin әn salyp, by biylep, muzykamen toy toylaumen ótkizedi. Apollondy qatty qúrmetteytin búl halyqtyng ylghy da kónildi jýrip qúdaygha qúlshylyq etui ýirenshikti ómiri. Giyperboreylikter tipti ólimning ózin de rizashylyqpen qarsy alady. Ómirding bar qyzyghyn kórip, rahat ómirge әbden toyghan son ózderin tenizge tastaydy.» [14]

 

                                           

  Ýndilik kitapta «Shvedatvipa», al parsylardyng «Avestasynda» «Eranvez», shumerlerde «Dilmun» atalghan búl ghajayyp araldy su tasqyny basyp, adamdary qyrylyp, tek bir janúya ghana aman qalady.

  Músylmandardyng «Qúran Kәrimimen» oqighalary úqsas evreylerding Bibliyasynda da tura osy oqigha bayandalady.

  Al býkil әlemdik su tasqyny turaly eng alghash bolyp bayandaghan Shumerlerding «Gilgamesh turaly anyzy». Týrik tekti shumerlerding búl anyzynda býkil әlemdik su tasqynynan Utnapishtim esimdi adam keme jasap, barlyq jan januarlardyng túqymyn saqtap qalady. B.d.-den  3000 jyl búryn jazylghan búl anyz kitap qazirgi belgili kitaptardyng eng kónesi.

  Týrik tektes shumerlerding búl kitaby grekter men evreylerdin, arabtardyn, parsylar men ýndilerding aty atalghan qasiyetti kitaptarynan kem degende 2000 jylgha «kәri».

  Búlardyng bәri anyz desek te, «әrbir anyzdyng astarynda az da bolsa shyndyq bar» deydi halyq danalyghy. Al ghalymdar búl turaly ne deydi?

(Jalghasy bar)

 

Abai.kz