Qazaqstandaghy bilim beru salasynda tәuelsizdikten keyin qarqyn alghan ýrdisterding biri dintanu mamandaryn dayarlau bolyp tabylady. Elimizdegi dintanu mamandary bakalavriat, magistratura jәne doktorantura dengeylerinde dayarlanady.

Dintanulyq bilim tarihy 1992 jyly alghash ret Q.A.Yasauy atyndaghy Halyqaralyq qazaq-týrik uniyversiytetinde «Din jәne erkin oilau» mamandyghynyng ashyluynan bastau alady. Qazir dintanu bakalavrlaryn elimizdegi L.N Gumiylev atyndaghy Euraziya Últtyq uniyversiytetining Dintanu kafedrasy, әl-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetining Filosofiya ghylymdary jәne dintanu kafedrasy, E.A.Buketov atyndaghy Qaraghandy memlekettik uniyversiytetining Filosofiya jәne mәdeniyet teoriyasy kafedrasy, «Núr» Qazaq-egiypet islam uniyversiytetining Dintanu kafedrasy, Q.A.Yasauy atyndaghy Halyqaralyq qazaq-týrik uniyversiytetining Dintanu jәne teologiya kafedrasy, Shet tilder jәne iskerlik kariera uniyversiytetining dintanu fakuliteti dayarlaydy.

Qaraghandy memlekettik uniyversiytetinen ózge atalghan oqu oryndarynda dintanu mamandyghy boyynsha magistratura ashylghan. Ál-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiyteti men «Núr» Qazaq-egiypet islam uniyversiyteti dintanu mamandyghy boyynsha  PhD doktorlaryn dayarlaydy.

QR Bilim jәne ghylym ministrligi tarapynan «dintanu» mamandyghyna jyl sayyn 65 memlekettik grant bólinip kelgen bolatyn. 2013-2014 oqu jylynan bastap, oqu granty 77-ge kóbeytildi. Jekelegen oqu oryndary óz granttary arqyly dintanushylardyng belgili bir bóligining aqysyz bilim aluyn qamtamasyz etude.

Jalpy dintanudyng ózi bastapqyda pәn retinde Batys elderinde teologiyagha qarsy kózqarastar negizinde qalyptasqany belgili. Atalghan pәndi qalyptastyru men damytu ýderisinde birte-birte eki jetekshi baghyt qalyptasty. Birinshi baghytty ústanushylar dintanudy din turaly (syrttay) oqytatyn pәn retinde qabyldasa, ekinshi baghyttaghylar dintanudy din arqyly (teologiyalyq túrghydan) oqytatyn pәn retinde qabyldaydy. Qazaqstandyq bilim standarttarynda dintanu din turaly (syrttay) oqytatyn pәn retinde negizdelgen, al jalpy oqytu ýderisinde ústazdar qauymynyng diny jәne dintanulyq bilimdi úshtastyru mýmkindigine qaray eki kózqaras aralas kórinis tapqan deuge bolady. Búl eng aldymen dintanu pәnin oqytugha degen memleketting tújyrymdamalyq kózqarasynyng aiqyndalmauynyng saldary bolyp tabylady. Osy orayda dintanu pәnin oqytuda nening maqsat etiletini, onyng qanday pәn boluy qajettigi memleket tarapynan naqtylanugha tiyis.

Dintanu mamandaryn dayarlauda qazir «dintanushy – dintanu pәnining oqytushysy», «dintanushy – islam teologiyasy boyynsha sarapshy», «dintanushy – hristian teologiyasy boyynsha sarapshy», «dintanushy – jana diny aghymdar boyynsha sarapshy», «dintanushy – memleket-din qatynastary boyynsha sarapshy» beyindik baghyttary qalyptasqan. Atalghan mamandanu beyinderi negizinen Q.A.Yasauy atyndaghy halyqaralyq qazaq-týrik uniyversiyteti men әl-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetinde tolyghymen qamtylghan. QazÚU-de sonymen qatar dintanu magistranttary bolashaqta óndiriske jiberiletin beyindik baghyt boyynsha jәne ghylymy qyzmet pen jogharghy oqu oryndaryna oqytushylyqqa jiberiletin ghylymiy-pedagogikalyq baghyt boyynsha dayarlanady.

 «Dintanu» mamandyghyn oqytu ýderisi barlyq oqu ornynda memlekettik bilim standarttaryna sәikes bekitilgen baghdarlama boyynsha jýredi. Degenmen oqu ýderisinde birizdilikting saqtalmauyna tómendegidey jayttar әser etude:

- negizgi oqu qúraldary men qosymsha әdebiyetterding әr aluan boluy;

-    oqytushylardyng dayyndyq dengeyining әrkelkiligi;

-    kafedralardyng mamandandyru baghdarynyng әrtýrliligi.

Dintanu pәnining oqu әdebiyetterining sanauly boluy, negizinen orys tildi jәne Qazaqstanda emes, alys-jaqyn shetelderde dayarlanghan әdebiyetterden qúraluy, elimizdegi naqty diny ahual erekshelikterin qamty almauy, din mәselelerine qatysty obektivti kózqaraspen emes, kóbine ateistik túrghydan jazyluy saldarynan iydeologiyalyq jýielilik pen logikalyq birizdilik qalyptaspay otyr.

Oqytushylar qúramyna qatysty negizgi mәsele dintanu mamandyghy boyynsha bazalyq pәnderden dәris beretin ústazdardyng kópshiligining filosofiya, mәdeniyettanu, t.b. sala mamandary boluynda. Atalghan ústazdardyng diny qatynastar salasynda da birshama tәjiriybeleri qalyptasa bastaghanymen, bazalyq bilimderining ózge saladan boluy dintanu pәnining óz dengeyinde oqyp-ýireniluine mýmkindik bermeydi. Degenmen songhy eki-ýsh jyl kóleminde dintanu magistrlerining dayarlanyp, jogharghy oqu oryndarynda dәris bere bastauynyng iygi yqpaly bayqalady.

Dintanu kafedralarynyng birqatar oqu oryndarynda filosofiya ghylymdary, mәdeniyet teoriyasy, teologiya mamandyqtaryn qatar alyp jýrui atalghan baghyttargha belgili bir dәrejede beyimdilikti anghartady. Búl, әriyne, mamandanu ýderisining kemshiligi emes, ózindik ereksheligi dep tanugha bolatyn jayt. Degenmen kafedralargha toptasqan ústazdardyng beyindik baghyty dintanu pәnine degen ózindik kózqaras pen oqytu әdistemesin aiqyndaytyny belgili. Sondyqtan әr aluan kafedralar ayasynda toptasu dintanu mamandyghyn oqytu ýderisinde tújyrymdamalyq birizdilikting bolmauyna alghyshart jasaydy.

Dintanu pәnining otandyq mamandar jetispeytin jekelegen oqu baghdarlamalaryn oqytu ýshin qazir shetelden mamandar shaqyru ýderisi jolgha qoyylghan. Búl ýderistegi negizgi qiynshylyqtar shaqyrylatyn mamannyng memlekettik nemese orys tilin iygermeui, auditoriyanyng aghylshyn tiline jetik bolmauy saldarynan oqu ýderisining sozylmaly sipat alyp, qiyndyqpen iygeriluine baylanysty bolyp keledi.

Atalghan mamandyqty iygertudegi qiyndyqtardyng biri retinde ústazdar talapkerlerdi irikteuge qoyylatyn úpay sanynyng tómendigin atap kórsetedi. Dintanu pәnining týsu úpayynyng tómendigi saldarynan joghary bilim alugha talaptanghan birqatar úpayy tómen ýmitkerler kez kelgen bir mamandyq boyynsha oqugha týsu maqsatynda osy pәndi tandaydy. Búl onsyz da kýrdeli baghdarlamany iygerude yqylassyzdyqtyng qosylyp, jalpy auditoriyanyng dengeyin tómendetuge alyp keledi.

Bolashaq dintanu bakalavrlaryn júmyspen qamtu ýshin olardy mamandandyrudyng jana tetikterin qalyptastyru qajet. 2012 jyly bitirgen dintanu bakalavrlarynyng júmyspen qamtylu kórsetkishterine nazar salsaq, 16 bitirushi magistraturada bilimin jalghastyrsa, 137 bitirushi óz mamandyghy boyynsha nemese shektes salalarda júmysqa ornalasqan, 35 bitirushi ózge salalarda qyzmet atqaruda. Elimizde dintanushylargha degen ýlken súranys bar bolghanymen, dayyn kadrlyq resursty, әsirese, orta bilim beru jýiesinde tiyimdi paydalanu mýmkindigi shekteuli.

Qazir orta mekteptegi «dintanu negizderi» pәni 9-synyp ýshin mindetti jәne bagha qoyylatyn fakulitativ pәn retinde bekitilgeni belgili. Degenmen atalghan pәnning saghat sany ózgerissiz qalyp otyr. Dintanu pәnining aptalyq jýktemesi – 1 saghat, jyldyq jýktemesi – 34 saghat. Al orta mektep múghalimining bir shtattyq mólsherlemesi boyynsha bekitilgen aptalyq jýktemesi – 18 saghat, jyldyq jýktemesi – 612 saghat. Yaghny dintanu pәnining qazirgi saghat sany mektep múghalimining 0,25 mólsherlemesin de (múnday mólsherlememen múghalimning júmysqa alynuy mýmkin emestigin eskermegende) qúray almaydy. Búl jaghdayda dintanushy maman tek toghyz birdey paralleli synyp oqityn mektepte ghana 0,5 jýktememen júmysqa qabyldanuy mýmkin. Múnday mektepter el aumaghynda sanauly ghana. Sondyqtan dintanushy mamandardyng orta mektepte qyzmet atqaryp, óz әleuetin tiyisti ornyna paydalanuy ýshin dintanu pәnining saghat sanyn kóbeytu nemese ony basqa da synyptardyng baghdarlamalaryna engizu arqyly túraqty júmys oryndaryn qalyptastyru mәselesin sheshu qajet. Búl orayda mektep oqushylarynyng bir bóligi 9-synyptan keyin tehnikalyq-kәsiptik oqu oryndaryna ketetindigin eskerip, olardyng dintanu negizderinen jýieli bilim aluyna mýmkindik beru ýshin atalmysh pәndi 8-9-synyptargha engizgen jón.

Dintanu pәnining oqytylu ayasyn keneytu elimizdegi qazirgi diny ahual jәne konfessiyalyq kenistikting aluan týrliligi jaghdayynda da óte manyzdy. Orta mektepte dintanu baghytynda jýieli әri sapaly bilimning berilui bolashaqta elimizding ishki túraqtylyghyna septigin tiygizetini sózsiz. Sondyqtan atalghan pәnning saghat sanyn kóbeytu mәselesine mýmkindiginshe terenirek manyz bergen jón.

Dintanushy mamandargha qosymsha mamandyq beru mýmkindigin qarastyru da osy mәseleni sheshuding ekinshi bir tetigi bolmaq. Qazir orta mektepterde tәjiriybe jýzinde dintanu pәnin tarihshylardyng jýrgizui qalyptasqan. Osy jaghdaydy jәne atalghan pәnderding salalyq shektestigin eskere otyryp, dintanushylargha «dintanushy-tarihshy», «dintanushy-pedagog» qos mamandyghyn beru mýmkindigin qarastyru qajettigi jii kóterilude. Osy orayda atalmysh mәselening ekinshi qyryna da nazar audaru qajet. Elimizding barlyq joghary oqu oryndarynda derlik tarih kafedralary tarihshy-pedagogtardy dayarlaytyny belgili. Tarih pәni orta mektepte 5-11 synyptar aralyghynda kólemdi saghattyq jýktememen oqytylady. Osyny eskere otyryp, bolashaq tarihshy-pedagogtargha din tarihyn, dintanu negizderin terendete oqytu arqyly «tarihshy-dintanushy» mamandyghyna beyimdep dayarlau anaghúrlym nәtiyjeli әri oqytu ýderisi túrghysynan tiyimdi bolatyny dausyz. Al arnayy dayarlanatyn dintanushy mamandardy naqty súranystardy zerdeley otyryp, óndiristik jәne ghylymiy-pedagogikalyq baghyttargha bakalavriat kezeninen beyimdegen jón.

Qazirgi «dintanu negizderi» pәnin jýrgizetin tarihshy múghalimderdi qayta dayarlau nebәri 24 saghattyq kurs kóleminde jýrgiziletini, búghan qosymsha múghalimderding jergilikti atqarushy organdar tarapynan úiymdastyrylghan eki-ýsh kýndik seminar-treningter ayasynda bilim jetildiretini belgili. Basqa uaqyttarda múghalimder kóbine óz betinshe bilim jetildiruge, qolyna týsken әdebiyetpen qanaghattanugha, negizgi mәselelerge jauapty ghalamtor materialdarynan izdeuge mәjbýr. Sondyqtan keminde 1 ailyq tolyqqandy baghdarlamany qamtityn bilim jetildiru kurstaryn úiymdastyryp, әdistemelik jәne hrestomatiyalyq әdebiyetterdi dayarlau arqyly bilim jetildiru kurstarynyng dengeyin kóteru qajet. «Dintanu negizderi» pәnin jýrgizetin múghalimderding әdistemelik mәselelerdi keninen talqylauyna, ózara aqparat almasuyna mýmkindik beretin ortalar (ghalamtor sayttary, paraqshalary, әdistemelik jurnaldar) qalyptastyrghan jón.

     Elimizde 2009 jyldan bastap Týrkistan qalasyndaghy Qoja Ahmet Yasauy atyndaghy uniyversiytette «teologiya» mamandyghy boyynsha diny jәne dintanulyq salalardy astastyrghan joghary bilim berile bastady. Búl mamandyqtyng ereksheligi – dindi tek syrttay taldau, baghalau, payymdau arqyly tanu jәne tanytumen shektelmey, dinderding ishki bolmysyn zerdeley oqytatyn kurstardyng ýles salmaghy basym boluynda. Din ústanushynyng sana-sezimining dinamikasyn zertteytin, týsindiretin pәnder taghylymyn tәjiriybemen úshtastyrugha, dintanu ghylymyn óz kezeginde ekinshi bir shetin kózqaras bolyp tabylatyn ateizm ústanymdarymen birjaqty qarulandyrudan saq bolugha mýmkindik beretin atalghan mamandyqtyng elimizding diny jәne dintanulyq bilim jýiesinde ózindik orny bolary sózsiz. Qazirgi kezende bolashaq otandyq teologtardyng alghashqy buyny songhy kursta bilim aluda. «Teologiya» mamandyghy boyynsha 2012 jyly memleket tarapynan 10 grant bólingen bolsa, 2013 jyly 22 oqu granty bólindi.

«Islamtanu» mamandyghynyng derbes qalyptasuy Qazaqstandaghy diny jәne dintanulyq bilimning ózindik ereksheligi bolyp tabylady. Atalghan mamandyq «Núr» Qazaq-egiypet islam uniyversiytetining Islamtanu kafedrasy bazasynda dayarlanady. Islamtanu mamandyghynyng derbes oqu standarty bar, ol islamtanushy mamandardy, islam din qyzmetkerlerin, ghylymy kadrlardy dayarlaugha baghyttalghan. Búl mamandyq boyynsha bakalavriat, magistratura jәne doktorantura dengeylerinde bilim beriledi. Memleket tarapynan «islamtanu» mamandyghy boyynsha 2011-2012 oqu jylyna – 100 grant, 2012-2013 oqu jylyna – 100, 2013-2014 oqu jylynda 150 grant bólindi, 2014-2015 oqu jylynda 200 grant bólu josparlanghan.

2011 jyldyng 23 qarashasynda uniyversiytetting Qazaqstan jәne egiypet taraptarynyng ókilderinen túratyn Qamqorlar kenesining 4-otyrysy ótkizildi. Otyrys hattamasynda uniyversiytet atauyn «Núr» Qazaq-egiypet islam uniyversiyteti» dep ózgertu, uniyversiytet qúrylymyna ózgerister engizip, jana fakulitetter qúryp, tiyisti kafedralar ashu, diny mamandyqtar qataryn keneytu mәseleleri qarastyryldy.

     Jogharyda atalghan dintanu, teologiya jәne islamtanu pәnderining bazalyq baghdarlamalary belgili bir dәrejede birin-biri qaytalaydy. Ásirese teologiya jәne islamtanudyng mamandyq pәnderinde aiyrmashylyq óte az. Búl da atalghan mamandyqtardyng araqatynasy men negizgi baghyttarynyng birtútas memlekettik kózqaras túrghysynan jetkilikti dәrejede jýielenbegendigin anghartady. Osy orayda dintanushy ghalymdardyng atalghan mamandyqtardy biriktirip, ortaq әmbebap standart qalyptastyru jóninde úsynystarynyng da negizsiz emestigin nazargha alghan jón.  

     Otandyq bilim jýiesindegi 2013 jylghy janalyqtardyng biri «Bolashaq» halyqaralyq baghdarlamasy ayasynda «dintanu», «teologiya» jәne  «shyghystanu» mamandyqtaryna grant bólingendigi bolyp otyr. Búl qadam otandyq mamandardyng diny jәne dintanulyq bilim salasyndaghy biliktiligin arttyryp, әlemdik tәjiriybemen jete tanysugha septigin tiygizeri anyq.

Qoryta aitqanda, qazirgi Qazaqstandaghy dintanulyq bilim baghyttylyghy jóninen birizdilendiruge, mazmúny túrghysynan bayytylugha tiyis. Dintanulyq bilimning dinamikalylyghyn arttyru, qasang kózqarastardan aryltu, tәjiriybelik kurstar sanyn kóbeytu sharalaryn jýzege asyru nәtiyjeli bolmaq. Diny jәne dintanulyq bilim baghyttylyghy jóninen bir-birinen ajyratylghanymen, týpki maqsaty bir. Ol – din turaly týsinikti dúrys qalyptastyrugha, shetin kózqarastardan saq bolugha, ózge dinder men senimderge qúrmetpen qaraugha, dәstýrli ruhany qúndylyqtardy qadirleuge, «imandylyq» úghymyn dúrys týsinuge jәne baghalay biluge jeteleu. Sondyqtan zaman talabyna sәikes diny jәne dintanulyq bilimning ortaq maqsatqa tiyimdi týrde birlese qyzmet etuining jan-jaqty mýmkindikterin jete qarastyrghan jón.

Osy orayda uәkiletti organdardyn, bilim mekemeleri men dintanushylar qoghamdastyghynyng nazaryna birlese júmys jýrgizu mýmkindikterin qarastyru maqsatynda mynaday tújyrymdalghan úsynystardy engizudi jón sanaymyz:

- dintanu pәnining maqsaty men mindetteri, oqu baghyty men mazmúny memlekettik kózqaras túrghysynan tújyrymdamalyq negizde aiqyndaluy qajet. Sonyng negizinde dintanu pәnining oqu baghdarlamasy qayta jasalyp, oqu-әdistemelik kesheni jana mazmúnda jazylugha tiyis. Osy negizde dintanudyng bazalyq (negizgi) jәne beyindik (mamandandyru) pәnderining mindetti moduliderine kiretin pәnder mazmúny birizdi baghdarlamagha sәikes jazyluy kerek;

- dintanu, teologiya jәne islamtanu pәnderining bazalyq baghdarlamalaryn qayta qarau, salghastyryp, jýieleu, qajet jaghdayda atalghan mamandyqtardy «dintanu» әmbebap standarty ayasynda biriktiru mýmkindikterin qarastyrghan jón;

- bolashaq dintanushy mamandardy olargha degen naqty súranystardy zerdeley otyryp, óndiristik jәne ghylymiy-pedagogikalyq baghyttargha beyimdep dayarlau tetikterin jetildiru qajet;

- din salasyndaghy memlekettik organ men dintanulyq bilim beru újymdarynyng baylanysyn túraqty negizde damytu, bolashaq dintanushylardy senimdi, ózekti әri tyng aqparattarmen qamtamasyz etu maqsatynda olargha Agenttik mamandarynyng dәris ótkizuin jýieli negizge qoi qajet. Búl orayda jeke dәristermen qatar oqu baghdarlamasyna «Qazirgi diny ahualdyng ózekti mәseleleri» atty bitirushi kurs studentterine arnalghan kursty engizip, Agenttik mamandarynyng jýrgizu mýmkindigin qarastyrghan jón;

- bolashaq tarihshy-pedagogtargha din tarihyn, dintanu negizderin terendete oqytu arqyly «tarihshy, qosymsha mamandyghy boyynsha dintanushy» mamandyghyna beyimdep dayarlau tetikterin qalyptastyru, atalghan mamandyqtyng oqu baghdarlamalarynyng tiptik ýlgisin jәne mazmúnyn dintanu kafedralarynyng belsendi aralasuymen jasaqtau qajet;

- jalpygha birdey bilim beretin orta mektepterding 9-synybynda fakulitativ retinde oqytylatyn «Dintanu negizderi» pәnining atyn uaqyt talabyna say qoghamtanulyq mazmúnyn jetildiru maqsatynda «Zayyrlylyq jәne dintanu negizderi» dep ózgertu, atalghan pәnning oqu baghdarlamasy men oqu-әdistemelik keshenin qayta dayarlau sharalaryn dintanushylar qoghamdastyghynyng tikeley aralasuymen tolyqqandy әri sapaly dengeyde jýzege asyru kerek;

- «Zayyrlylyq jәne dintanu negizderi» pәnin jýrgizetin múghalimderge arnalghan 1 ailyq bilim jetildiru kurstaryn úiymdastyru jәne olargha arnalghan әdistemelik jәne hrestomatiyalyq әdebiyetter dayarlau júmystaryna dintanushylar qoghamdastyghyn belsene aralastyru, sonymen qatar «Dintanushy» ghalamtor saytyn, «Dintanu» ghylymiy-әdistemelik, tanymdyq jurnalyn úiymdastyru qajet.

Aynúr Ábdirәsilqyzy,

Qazaqstan Respublikasy Din isteri agenttigi

Din mәseleleri jónindegi ghylymiy-zertteu jәne

      taldau ortalyghynyng diyrektory, filol. gh. k.

Abai.kz