TARIH TÝIININ SIZ ShE TARQATU KÝNÁ

Senator Ómirbek BAYGELDI myrzagha

Ashyq hat

Qúrmetti

Ómirbek BAYGELDI myrza!

Sizding "Qazaqstan" gazeti tilshisi Sәule QABANBAYgha bergen súhbatynyzda (№12 (252) 2-sәuir, 2009) "Tarihtyng týiinin tarqatumen ainalysyp jýrmin" óitkeni "...tarih sayasattyng ynghayyna qaray ózgergen. Adam balasy kelisimge kele almaytynday etip shatasqan" degen uәj aitasyz.

Men shynymdy aitar bolsam, Siz tarqatpaqshy bolghan tarihtyng týiinderi jónindegi tújyrymdarynyzdyng sonshama shatysyp-bútysyp ketkenin, tarihy sauatynyzdyng sonshama shalalyghy men balandyghyna kózim jetken song ol jóninde pikir talastyrudy mýlde qajetsiz dep eseptep edim.

Sodan beri de jarty jyl uaqyt bolypty. "Atamnyng shoty shapqan sayyn asyp-asyp tiyedi" demekshi, Siz osy aralyqta tipti shekten shyghyp, óziniz shatasqanynyzben qoymay, tarihy sanasy men bilim-biligi jana ghana qalyptasyp kele jatqan jas úrpaq pen qarapayym qazaqty shatastyratyn aqparattyq әueylikke úrynghan ýstine úrynyp kettiniz.

Ol ol ma, qyzmet babynyzdy asyra paydalanyp Astana men Almatynyng atqaminerleri men sóz ústar aqsaqal, qarasaqaldaryn jinap "ólgenimiz tirilip, óshkenimiz janghan quanyshqa" ortaqtastyra bas shúlghytyp memlekettik dengeydegi nauqandy da bastap jiberdiniz.

Belgili súhbatynyzda "701-jyly Qytayda tuylghan ELIBAY (Ly BAY) degen aqyndy ashtym",- dep aidy aspangha shygharghan ediniz.

Sizge qoyar súraqty osy ýzindidegi "701 jyly Qytayda tuylghan aqynda sizding ne júmysynyz bar edi" dep te, "aqyndy ashtym" degen ne sóz?"- dep súraudan bastaugha da bolar edi. Biraq, ol turaly aitar sózdi irke túryp, Siz tarqatpaqshy bolghan tarihy týiinderinizding shatasqan-shiyelengen tústarynan bastaudy jón kórdik.

Siz belgili súhbatynyzda "men sayasy aitys-tartysty qoyghan adammyn" dey kelip "qyzmet babymen kóp jerde boldym, biraq, ol kezde zertteu júmysymen ainalysa almadym, qazir mýmkindik bar" deysiz. Týsine almadyq. Siz zeynetker emes, naghyz qaynaghan sayasy aitys-tartys qazanynyng qúlaghyn ústaghan Senattyng mýiizi qaraghayday senatory emes pe ediniz? Endeshe, memleket senip tapsyrghan eng basty mindetti qayyryp qoyyp, óz betinizben ózinizge mýlde beytanys tarih týiinin tarqatugha kirisu nege kerek boldy?

Qúrmetti Senator myrza, Siz tarihtyng týiinin tarqatam dep qolynyz kótere almaytyn shoqpardy belinizge baylap alyp, ózinizdi de, ózgeni de әurelep jýrgeninizdi әli sezine almay otyrghan siyaqtysyz. Siz ózinizben qoymay, «Qazaqstan» atty qasiyetti ataudy iyelengen gazet újymyn da sózge qaldyrdynyz. Sondyqtan dәl osy "Qazaqstan" gazeti arqyly Sizge ashyq hat jazyp, tarihtyng týiinin bәrimiz birlese tarqatsaq qalay bolar eken degen niyetimizdi bildirgimiz keldi. Sizben әngimelesken tilshi Sәulening qyrghyzdar jónindegi súraghyna eshbir oilanbastan, dastarhan basynda otyrghanday-aq: "qyrghyz týk bilmeydi"- dep dýnk etkizesiz.

Qyrghyzdargha tiyisip neng bar edi ,SENATOR MYRZA

Siz qazaq memleketi atynan, qazaq halqynyng mýddeleri túrghysynan sóileuge tiyisti sayasy qayratkersiz, bylaysha aitqanda eldestirushi elshi adamsyz. Qazaq senatory kórshiles, tuysqan qyrghyz halqy turaly baspasóz betinde osylay sóileui qay jónge keletinin bir sәt oilap kórmegen siyaqtysyz.

Jalpy, Sizding qyrghyz halqynyng tarihy men taghdyr-tәleyi jónindegi úghym-týsinikterinizding shama-sharqy mynau eken: "qyrghyz týk bilmeydi. "740-jyly qyrghyzdar úighyrlardy talqandady,(?) Novokuznesk - Alatau degen tau bar,(?) 840 jyly úighyrlar esin jinap qyrghyzdardy qyrady(?) qyrghyzdargha qytaylar kómektesedi. Bas saughalaghan qyrghyzdar ýshke bólinedi. Bir bóligi Sibirge ketip, hakas bolady. Ekinshi bóligi Arqagha bet alady. Astanada qyrghyz degen ru bar, olar qazaqqa sinip ketken qyrghyzdar, ýshinshi bóligi Alataudy panalaydy. Qyrghyzdar: "Biz bas saughalap kele jatyrmyz" dep, qazaqtardan pana súraydy (?) "Alataudyng shetine kiremin deseng kir" dep rúqsat beredi. Qyrghyzdar Tәnir tauyn H ghasyrda panalaghan",- dep jauap beripsiz.

Tarihtyng týiinin tarqatu ýshin aldymen tarihshy bolu kerek shyghar. Olay bolmaghanda orta mektep oqushysyna da belgili tarihy oqighalar men atauly ai, jyldardy shatastyryp osylaysha kýlkige qalugha bolady eken.

Ómirbek myrza, tarihtyng әlippesinde Kók týrikter qúrghan ekinshi týrik qaghanatyn 740-jyly opasyzdyqpen talqandap, tarihy tas jazular men tas mýsinderdi qiratqan Orhon úighyrlary men qarlúqtar ekeni anyq jazylghan.

Qaydaghy qyrghyzgha qaydaghy úighyrdy qyrghyzyp jýrsiz?

Al, 100 jyl dәuren sýrgen Úighyr qaghanatyn 840-jyly Enisay qyrghyzdary manayynda­ghy basqa týrik taypalaryn qosa tabghashtarmen til biriktirip talqandap jibergeni, ýshke bólinip qashqan qyrghyzdar emes, úighyrlar ekeni, (basym kópshiligi Túrpan, Qúmúl, Besbalyqqa) shaghyn toby Gansu - Dúng Huang manyna ketip, keyin sary úighyr atanghany, Pan tegin bastaghan 15 taypasynyng Jetisu, Ystyqkól jerine kelip bas saughalaghanyn tarihshylar ghana emes, sauatty adamdardyng bәri biletin әdettegi nәrse edi.

Uaqyt óte kele Qarahan, Qaraqytay, Shaghatay, Joshy handyqtary túsynda qazaq, qyrghyz, ózbek halqy qúramyna qosylyp sinisip ketkeni, Alty shәrige barghan úighyrlar ghana úighyr atyn saqtap qalghany, al Jetisudaghy býgingi úighyrlardyng 1880 j. keyin orys-qytay shekara bólisi kezinde auyp kelgen Taranshy - úighyrlar ekenin basa aitpasaq taghy joq bir daugha sebepshi bolyp qalarmyz. Siz qalay bilmey qaldynyz? "Qyrghyz týk bilmeydi" degende sizding bilgeniniz osy ma? Ókinishti-aq.

ABAYDY qoyyp ABYLAYDAN da bezeyin dediniz be?

Al, Astana manyndaghy, Kókshetau jerindegi qyrghyzdardyng qashan qonystanghanyn bilmeu, Siz ýshin tipti de ynghaysyz-aq. Qyrghyzdar arqa jerine búdan 1169 jyl búryn emes, 240 jyldyng aldynda, ABYLAY han men QABANBAY batyr bastaghan joyqyn soghysta tútqyn bolyp, aidalyp barghan qyrghyzdar bolatyn. Ol turaly ataqty ghalym, Shoqan UÁLIHANOV aqqan júldyzday bolghan qysqa ghúmyrynda bylay dep ap-anyq jazyp ketken: "1770-jyly Abylay joryghynyng danqy kýshti bolghan. Úrysqa qyrghyzdar­dyng ony men soly týgel qatysqan. SOLTY men SAYaQ ruy talqandalyp, ataqty JAYYL batyr óltiriledi de, búl soghys "Jayyldyng qyrghyny" dep atalady. BÚGhY ruyn Ystyq kólde qiratyp, tonap alady. Alatau qyrghyzdarynyng ÁTEKE Jyryq batyry da, basqalar da sonda bolady... TOQAShtyng qara tóbesi qaysaqtardyng toptalyp, tu tikken jerine ainalady. Alatau qyrghyzdary jantýrshigerlik qyrghyngha úshyraydy. ShONBAGhYSh ruynan tek bolghany eki auyl ghana, al, ShONTALQAN taramynan ne bәri 40 kisi ghana aman qalady. Jayyldyng qyzy, Átekening әieli BIYKEMJANnyng joqtauyn qyrghyzdar osy kezge deyin jyrlaydy. Osy úrystyng nәtiyjesinde Kókshetaugha bitim súrap Alatau qyrghyzdarynyng BARShA ruynyng uәkilderi barady. "Búdan bylay bir-birimizdi óltirmeymiz dep túnghysh ret uәdege keledi". Osydan song qyrghyzdar men qazaqtardyng jaylau bóligi belgilenedi. Abylay tútqyn qyrghyzdardan qúralghan eldi "jana qyrghyz", "bay qyrghyz" dep eki bolys el etip qúrady". (Sh.Uәlihanov. Tandamaly shygharmalar. 159-160b. Almaty.)

Al, Abylaydyng osy retki joyqyn joryqqa attanuynyng sebebin, qytay derekterine týsken Gau ZÚNG patsha (1736-1796) orda jazbalaryn úsynamyz: Ching patshalyghy Gauzúnnyng orda esteligining "725 jine 985 bólimindegi jazba derekterge qaraghanda qyrghyzdar 1766 jyldary qazaq eline art-artynan ýsh ret shabuyl jasaghan. Sol shabuylda Qabanbaydyng inisi QARAQÚRSAQtyng auyly auyr shabyndygha tap bolyp, túqymgha әreng bir bala qalghan (Búl jaghday "Qabanbay" atty qissada tolyq aitylghan). Sol sebepti Abylay men Qabanbay 1769-1770 jyly qyrghyzdargha qarsy ósh alu joryghyn jasap, olardyng oiran-topyryn shygharady.

"Abylay qoly Qarabaldan (Qarabalta) degen jerde búrttarmen (qyrghyzdarmen) soghysady. Qyrghyzdardyng er-әieli, mal-mýlki talaugha týsedi. Búrttardyng Áteke bastaghan adamdary Talas degen jerge deyin quyp kelgen edi, biraq, kýirey jenildi. Mynnan artyq ada­my ólip, mynnan artyq adamdary tútqyndalady. Olardyng arasynda kóptegen el basylary da bar. Sóitip, qazaqtar ósh alu ýshin búrttardyng (qyrghyzdardyn) oiran-topyryn shygharady". (Ching patshalyghy (1616-1911), Gau Zúng patsha Orda esteligi. 985-bólim, 28 b.)

Qyrghyzdar turaly әngimeni osymen dogharamyz.

Eh, Aleksandr, Aleksandr...

Alayda, Ómekeng tarqatqysy kelgen tarih týiinining auqymy "orasan zor", shynymen-aq Ómekeng ózi aitqanday "ony týsinuge halyq dayyn emes" kórinedi. Sonda halqyna kónili tolmay otyrghan «abyz» qariyamyzdyng myna sәuegeyligining parqyna jetu ýshin biz - qazaqtar ne isteuimiz kerek?

Birdi aityp birge ketetin iygili súhbatynda ol kisi tóbeden týskendey etip Aleksandr turaly sóiley jóneledi:

"...Qazaq jerinde qaydaghy Aleksandr? Eskendirdi Aleksandr dep tarihty shatastyrdyq. Eskendir degenimiz... Edil (Attila) batyr. Alla taghala ony payghambarym dep, Eskendir degen esim beredi. Qytaydyng jerine Aleksandr MAKEDONSKIY ayaq baspaghan. Qytaygha shabuyl jasaghan Edil batyr".

Al әipetse, kózi qaraqty oqyrman, búghan ne dep jauap beruge bolar edi? Jauap beruge, sóz qor qylugha túra ma, ózi? Múnday shatasqan oi-qiyalmen tarih týiinin tarqatu mýmkin be?

Ómekenning taghy bir sәuegeyligine nazar audarynyzdar: "Qytaydyng Nan Kini, Sysh Vani, Pekiyn, Man Shan degen tórt ólkesinde (qala men ólkeni shatastyrugha bola ma?) boldym. Ólke ortalyghynda 17 mln. adam, audan ortalyghynda 5 mln. halyq túrady eken. Tay-týrik babalarymyzdyng imperiyasy. Ondaghy shindar, tiybettikter, Man Shini qytaydyng Lao imperiyasy bolghan. Lao imperiyasynyng halqy synghandar dep atalghan. Pechorin (Lermontovtyng Pechoriynin әygili sinolog N.Ya.Bichuriyn men shatastyru da baspanyng qatesi emes ekeni belgili .Á.D.) Synghandardy kidan dep audaryp shatastyrady. Synghandargha qazaqtar da, shindar da salyq tólegen. Búl halyqty joyghan Shynghyshan. Múny qytay eli de rastap otyr".

Al, búghan ne deymiz? Tay-týrik babasy ne? Lao imperiyasy degen qanday imperiya? Qytay jazba derekterinde on ghasyrdan beri ol turaly: "Liau" (        ) handyq patshalyq: (B.z 1045-1125) chidandyq (             ) Ie Lýy Abaujy qúrghan memleket. Alghashynda Chidan atalghan handyq 938-jyly atyn Liyau handyghy dep ózgertken.

Chidan degen ejelgi últ, ol Shyghys Hulardyng (Dúng Hu - túnghystar Á.D.) bir tarmaghy. Mal sharuashylyghymen ainalysatyn kóshpendi halyq",- dep jazylyp keledi. Mekeni Qytaydyng Shyghys soltýstigindegi Liau ózenining jogharghy aghysynda. (Qazirgi zaman qytay tili sózdigi. 1983. Beyjiyn. 902 b.)

Chidan uaqyt óte kele kidan-toba-tabghash-qara qytay bolyp, әr dәuirde әrtýrli ataldy. "Synghan" degen halyq, últ atauy bolghanyn jazba tarih moyyndamaydy. Al, "tay-týrik babalary" degen kimning babasy? Shynghys han joyghan degende, qay jaghrafiyalyq aumaqtaghy, qay handyqty menzep otyr tarihshy senator? Týsinip kór.

"Pechoriyn" eshteneni de shatastyrghan joq, qytay iyerogliyfinde qalay tanbalansa, solay oqyp, jazyp otyr.

Osy arada shatasqan tarih turaly birer auyz týsinik bere ketkenning artyqtyghy joq siyaqty. Óitkeni, bildey senator shatasyp, júrtty da shatastyrghan, biraq, әlem tarihynyng әlippesindey bolyp barlyq kitaptarda anyq jazylghan Attila (Edil) batyr jónindegi jazba derekterdi tizbeleuge mәjbýr bolyp otyrmyz.

"Attila (453 j.ó) Ghún taypalary odaghynyng kósemi. (434-453) Attilanyng basqaru Ortalyghy qazirgi Vengriya jerinde boldy. Onyng túsynda Ghún taypalarynyng odaghy kórkeyip ósti. Olar shyghysta - Kavkazgha, batysta - Reynge, soltýstikte - daniyalyq araldargha, ontýstikte -Dunay ózenine deyingi jerlerde biylik jýrgizdi.

...452 jyly Soltýstik Italiyany oirandap, Paduya, Milan t.b. qalalardy aldy. Rim salyq tólep qútyldy". (Qazaq sovet ensiklopediyasy. 1.tom. 565 b. 1972. Almaty).

Sauatty oqyrman búghan kýmәn keltirmeydi. Edil patsha biylik qúrghan Europadan Qytay qorghanyna deyin myndaghan shaqyrym aralyq jatqanyn da eseptey alady. Qiyaldau-shalyqtaugha oryn joq.

(jalghasy bar)

Abai.kz