Halyq batyry Janqoja Núrmaghanbetúly (1774-1860 j.) HIH ghasyrdyng 30-60 jyldarynda óris alghan Hiua, Qoqan handyqtarynyng ezgisi men  Resey otarshyldyghyna qarsy últ-azattyq kóterilisti úiymdastyrghan daryndy qolbasshy, eldi tura jolgha bastaghan әdiletti bi, taqualyghymen anyzgha ainalyp әulie derlik dәrejege jetken әigili túlgha^[1].

Janqoja batyr turaly tarihy jyrlardyng onnan astam  núsqasy býgingi úrpaqqa jetip otyr, búl epostar әigili «Babalar sózi» jýztomdyghynyng 62-tomyna toptastyrylyp endi. Mine, Janqoja batyrdyng 240 jyldyghyna oray býgingi kýni Qyzylorda temirjol beketine onyng atqa mingen qola eskertkishi qoyyldy, búl quanysh, alayda qazynaly  halyq qasiyetti batyryna dýniyeden ozghan shaghynan bastap  qara ólenmen alyp túlghasyn aishyqty mýsindegen bolatyn. Qazaqtyng talay otan ýshin otqa týsken jaujýrek batyry bolghan, biraq solardyng birsypyrasynyng mandayyna tarihy epostan nesibe búiyrmapty. Batyr turaly epos tudyru kýrdeli qúbylys, al «Janqoja batyr» jyrynyng onshaqty núsqasynyng boluy  –     «Syr eli – jyr eli» ekendigining aiqyn dәleli, sonymen birge búl halyqtyng qaharman túlghasyna bergen әdil baghasy deuge bolady.

Osynau jyrlarda sol zamandaghy halyqtyng basynan keshken týrli qiynshylyqtar, Hiua, Qoqannyng zalym bekterining elge salghan auyr salyghy, zorlyq-zombylyghy, orys otarshyldarynyng súghanaqtyghy, sonymen birge syrtqy jaugha satylyp, olardy el ishine engizip, óz elin dúshpangha talatqan opasyz jandar men osy zobalan, ishtey irigen topalangha toytarys berip, elding ensesin tiktegen erler men biylerding qajyrly kýresi tereng suretteledi. Jaulardyng qúrghan qandy qaqpanyn basyp, shyrqy búzylghanymen el basyna búlt ýiirilgen shyrghalang shaqta bir tudyng astyna, bir batyrdyng qasyna jinalyp, tez arada bereke-birlikke kelip, sol arqyly danqty jeniske jetken el tatulyghy men qaysar ruhynyng kórinisi jyrda shynayy somdalady.

Janqoja batyr on jeti jasynda qaraqalpaq Tyqy batyrdy jekpe-jekte óltirip, óz auylynda sodyrlar soyylynan sheyit bolghan «Dәrmenqúl biyding әkesi, Jylqyaydardyn» qandy kegin qaytarady (Lúqpan Kenjeúly núsqasy). Bekinis salyp, Búharlyqtardyng kýshine sýienip el-júrtty talap-tonaghan Tyqy batyr bastaghan qanaushylardyng әreketi bylay:

Tyqy batyr qúrapty,

Qaraqalpaqtyng qauymyn.

Syrdariyanyng oiynan,

Jerding alyp tәuirin.

Kórsetti kemdik qazaqqa,

Basa toqyp jauyryn.

Ektirip, tiysh qoymady,

Arpa, biday, qauynyn...^[2]

Tyqy batyrdyng qalasyn shapqanda qol bastap barghan Qylyshbay  olja ýlestirgende arany ashylyp, ózining «kýieui men atasyn bay qylady». Eleusiz taygha minip baryp er atanghan Janqoja búghan renjip qalady, Qylyshbaydy baltalap, әdilet ornatady. Jyrdyng Ornyqbay Súltanúly núsqasynda ol turaly bylay dep qara sózben bayan etedi:

«Kesh demin alyp, ertenine kelse, qaralpaq qashyp ketipti. Qylyshbay kóp olja alyp, elge qaytty. Batyr Qylyshbaydyng istegen isin jaqtyrmasa da ýndemedi. Óitkeni, ol «Jylqaydardyng qany ýshin, qazaqtyng ary ýshin» dep attanghan-dy. Olay emes, dәl qazir olja ýshin attanghanday boldy. Onyng ýstine bireu: – Batyr jaudan alghan eki týiemdi Qylyshbay tartyp aldy», – dep shaghym bildirdi. Batyr Qylyshbaygha kelip: – Mynanyng týiesin ber, – dedi. Qylyshbay bermedi. Sol jerde Qylyshbaydy baltanyng jelkesimen bir úryp, әlgi adamnyng týiesin әperdi. Elge kelgesin bolghan oqighany әkesi esitti. Núrymbet pen Qylyshbay ekeui jasty-túghyn. «Ákene qolyng tiydi», – dep Janqojany әkesi moynyna arqan taghyp alyp bardy. Sonda Qylyshbay: – Bosat, balanyng mysyn qayyrmay. Kinә ózimnen. Bala da bolsa, bizden aqyly artyq. Erdi baulap er qylady. Elding basyn qúrap, el qylatyn osy bolady. Onan da nalymay, balagha batamyzdy bereyik, – dep, eki shal batasyn berdi. Biraq Qylyshbay sol nauqastan bas kótermey jyl jatyp, dýnie saldy... Sonan bastap «Núrymbetting sholaq nayzaly balasy» atalyp ketti»^[3].

Mine, osylaysha qarshaday bala kezinen-aq Janqoja tura by beynesinde kórine bastaydy. «Ýlkenge qolyng tiydi dep» әdepten attaghan jas batyrdyng moyynyna arqan taghyp, auyr aiyptaghan әkesi de, jas perining bir jolghy  nazyn keshire bilgen Qylyshbay da elding sýttey úiyghan bereke-birliginin, әdebi men izetining nyq shegedey kýzetshileri ekendigi bayqalady. Bala Janqojanyng Qylyshbaydy baltalauy, onyng batyrdy keshirui jyrdyng barlyq núsqalarynda úqsas keyipte kezdesedi.

Óz úlyn júrt yntymaghy jolynda ayanbay qúrbandyqqa shalugha niyet qylghan batyrdyn  әkesi de qara qyldy qaq jaratyn әdil by ekendigi kórinedi. Al ólim halinde jatqanymen parasat pen meyirbandylyqtan janylmay, Janqojanyng jastyq jeligin keshirip, jigerin jasytpaghan, aq batasyn bergen Qylyshbay da otansýigish kóregendigimen jyrda daralanyp túr:

Men keshemin qanymdy,

Qadirimdi bilsender.

Janqojany qoldaghan

Jeti ghayyp erender.

Ózimnen boldy bilmestik,

Betine kelip jýrmender.

Maghan úrghan baltasy,

Jaugha qarsy tiygender»^[4].

Babajan sart bastaghan qoqandyqtardyng Syr eline kelui jyrdyng әrtýrli núsqalarynda әrtýrli jaghdaymen baylanystyryla bayandalady. «Janqoja batyr men Babajan sart» núsqasynda Babajan jyryndy qaraqshy, dýmshe molda, alayaq saudager keypinde, al, jyrshysy belgisiz núsqada Babajan Hiua hany Erejepting búiryghymen eki myn  әskerin bastap momyn qazaqty tonaugha kelgen basqynshy. Ornyqbay Súltanúly núsqasynda Babajandy elge bastap әkelip, aghayyn arasyna alalyq tudyrghan, kekshil, jikshil Ramanqúl batyrdyng atalas tuysy bolyp keledi.

Jyrda qalyng alash júrtynyng búzylmaghan birligi men aibyny eshkimge des bermeytin qara qúrysh ekendigi batyrdyng aghasy Aqmyrzanyng auzymen qoqandyqtargha qaratyla bylay dep aitylady: 

Jaghalay jatqan jeti ru,

Alshynnyng úly ýsh ru,

Kishi jýzge jatpay ma?

Basyn qossa barlyghy,

Hiuanmenen qosaqtap,

Aydaharday jútpay ma?

Bolat buyp belsenip,

Betpe-betke kelgende,

Túqymyndy qúrtpay ma?^[5]

Ókinishtisi bolattay berik bolghan osy jarasymdy yntymaq qoqandyqtargha satylghan kekqúmar, baqas Ramanqúl bastaghan aghayynnyng alalyghy saldarynan ishtey irip setineydi.

Ol turaly jyrshy Ornyqbay Súltanúly bylay deydi: «Ramanqúl 1825 jyldar shamasynda on bestey biydi ertip Hiuagha attandy. Asan Sýtemgenúly Aybosyn, Ablannyng úly Tәuir, Asan Jaqayym Danabay, Tatyran Ótebayúly Tәbeken, Jappas Ótetileu, Asannan Jandildә, Baydildә jәne sol siyaqty biyler edi. Ol kezde han Mәdireyim edi. Ramanqúl ózining kelgen júmysyn aityp, kóshpeli halyqqa meshit saldyryp, әri pitir-zeket jinatyp, halyqty otyryqshylyqqa, tәrtipke shaqyratyn han kerek ekenin aitty. Hiua hany Ramanqúldyng ol oiyn oryndy dep tauyp, Syr boyyna datqalyqqa Babajandy dayyndady.

Sonymen Babajandy әkelip, kóne Jankentten on ýsh shaqyrym jerde qala salyp, Babajandy otyrghyzdy. Qamalda myngha juyq Hiua myltyghymen jaraqtanghan qaruly әsker shoghyrlandy. Ózi jiyeney Mәitining Sýresine qala salyp, men ekinshi bekpin dep otyrdy. Biraq olay da otyra bermey, ýnemi Babajandy Janqojagha qayrap salumen ainalysty. Bireu pitir-zeket tólemey, qashyp ketse de, kim hangha qarsylyq kórsetse de, jalasyn Janqojagha jaba berdi»^[6].

Qorqau qoqandyqtar elge kelgen song maldan zeket, eginnen ýshir salyghyn alady. Momyn júrtty basynyp, mensiz qara jorgha qozydan, on ekide bir gýli ashylmaghan súlu qyzdan salyq salady. «Babajannyng qorlyghy, Qazaqtardy nalytty.Qazaqtyng tәuir әieli, betine kýie jaghypty» degendey auyr zobalang ornaydy. Al Babajannyng biyligin nyghaytyp, qolyn úzartyp jýrgen opasyz Ramanqúldyng ýgiti mynau:

Qamtydy «qazaghym» dep qalyng kópti,

Degen bar: «han – búiryghy, qoja – ýkimi»

Patshaly el tabady әdiletti.

Irgesi Babajannyng Hiuada,

Taghyna talay jandar tәjim etti.

Beruge bastan – pitir, maldan – zeket

Ázelde aq Payghambar lәzim etti»^[7].

Elden zeket jinap jýrgen Ramanqúlgha betpe-bet aiqasqan qaharman túlgha batyrdyng tughan aghasy – Aqmyrza. Ol zorlyqshylargha qarsy shyghyp, halyqty bostandyqqa ýndeydi, satqyn Ramanqúlgha bylay dep toytarys beredi:

Begine baghynbaymyn bóten eldin,

Halyqty qan jylatyp neshe bóldin.

Halyq ýshin han kerek dep ótil aityp,

Men saghan qay uaqytta habar berdim?

Boyynan óz ólkenning oryn tappay,

Han bolsan, qanghalaqtap nege keldin?!

Qaytalap osy sózdi ashulanyp,

Dauysy qatty shyqty Aqmyrza erdin^[8].

Jyrshy Ornyqbay Súltanúlynyng núsqasynda aghayynnyng arasyna iritki salghan qoqandyqtardyng lany múnymen ayaqtalmaydy. Aqmyrzany ústap alghan Babajan sart: «Ining Janqojany óltirsen, ózing tiri qalasyn, menimen tatu bolsan, bek boldyram, basyna altyn tәj kiygizip, altyn taqqa mingizem», – dep azghyrady. Osylaysha ata saltta bolmaghan aiuandyqqa arystay azamatty kóndirip, eldi ruhany azghyndyqtyng dertine shaldyqtyryp, betine tanba, sýiegine daq salyp, ar-ojdanyn lastaghysy keledi. Qol-ayaghyn baylap, qoyny-qonyshyna tas toltyryp, dariyagha atqaly túrghanda dúshpangha bas iymegen ór Aqmyrza bylay dep songhy sózin aitady:

Aman jýrse Janqoja,

Búl arany tappay ma?

...Altyndaghan taghyndy,

Tәj kiydirgen baghyndy,

Aparyp otqa jaqpay ma?

Arystanday ashumen,

Auzyna qúmdy toltyryp,

Artyna qazyq qaqpay ma?

Qazir shalqyp túrsang da,

Tap sol arada bilersin,

Qazaq qayda, sart qayda?!^[9]

Jyrdyng Ornyqbay Súltanúlynyng núsqasynda bir jaghynan Qoqan men Hiua handyghy, bir jaghynan orys otarshyldary eldi ezip, talaugha týsirgen dýrbeleng zamanda Janqojaday batyr jaugha jeke shappay, sol kezende alty alashty azattyqqa shaqyrghan Kene handy izdep, Kókshetaugha baryp kezdeskeni, aqyl qosqany, Abylaydyng aruaghyna qaryndasy Fatima súludy ataghany bayan etilip, dýiim qazaq elining syrtqy jaugha qarsy kýreste birtútas aghza ekendigi jyrlanady.

Jalpy, Janqoja batyr turaly jyrlarda han Kene, Nauryzbay batyr bastaghan últ azattyq kóterilis kóshbasshylarynyng túlghasy tartymdy somdalady. Jyrdyng Qarman Súltanúly núsqasynda han Kenesary Basyghara, Kóbek bi, Tileuli batyrlardy Janqojagha elshi etip jiberip, qúdalasu rәsimin jasap, batyrmen jaqyndasady. Jyrdyng Lúqpan Kenjeúly núsqasynda Babajan sarttyng balasy Mayqarabekti batyrlar tiridey qolgha týsirip, Kene hangha tartu etip jiberedi. Osylaysha jyrda han men batyr sarbazdar tize qosyp, til tabysyp, basqynshy jaugha qarsy kýreskeni, sonyng nәtiyjesinde Jankent, Sozaq sekildi qoqan bekinisterin talqandap, zor jeniske jetkeni suretteledi. Jyrshylar osylaysha el iyesi han men kýsh iyesi batyrdyng auyzbirshiligin, tútas qazaq júrtynyng yntymaghyn tebirene jyrgha qosady:

Kene han búny esitip: – Bәlem,– dedi,

Maghynasy búl sózinning teren, – dedi.

Esepsiz elge sonday azar berse,

Qany bir qazaghyma erem, – dedi.

Ol jaqtan Hiua qaptap shygha qoysa,

Tәuekel onysyn da kórem, – dedi.

Óz basy Orta jýzding jetpey qalsa,

Kómekke Úly jýzdi berem, – dedi^[10].

Alayda Jankentti shapqanda Kene han kelip ýlgermeydi, óitkeni orystar Qyzyljargha qorghan salyp, han sol baghytqa soghys ashqany jyrda elshi Soydaqtyng auzymen eskertiledi.

Janqoja Jankent bekinisin Aqtan, Tileuli sekildi batyrlarmen kýsh biriktirip búzyp, talqandaydy. Jyrshylar búl batyrlardy miftik-poetikalyq dәstýr auanynda erekshe ghajayypqa ie kiyeli beyne etip mýsindeydi. Mysaly, Aqtan men Tileuli batyrdyng ýstinde erip jýretin qara búlty, Janqojanyng tóbesinde tórt býrkiti, iyghynda jolbarysy, qyzyl jeli, jau batyry hiualyq Áyimbetting iyghynda shamshyraghy bar-mys. Degenmen jyr tarihy epos bolghandyqtan shyndyqtan asa alshaqtap ta kete qoymaydy. Soghystyng kartinasy, mezgil men meken, batyrlardyng úrystaghy qimyly aqiqattan auytqyp ketpeydi. Mәselen, sarbazdardyng Jankentti alarda dariyadan qalay ótken әdisi de etnografiyalyq dәldikpen surettelgen:

Tórt-besten keregege mes baylatyp,

Aparyp dariyagha jatyr salyp.

Adamdy soghan salyp, atyn jaldap,

Ótkerdi yspa qylyp arqan taghyp.

Attanyp sol arada Aqtanshyqty,

Batyrdyng kelgeninen habarlanyp^[11].

Jankentti qorshaugha alghaly attanghan auyr qol qimyly kýzgi týnergen tabighatpen astastyryla surettelip, zorlyqshyl datqa jenilis tauyp, layyqty jazagha kesiletini halyq qaharynan aldyn ala bilingendey:

Týnerdi týnek bolyp kýzding jeli,

Qozghaldy qaharmenen Syrdyng eli.

Kóz tútar keuiline ashu ornap,

Erlerding u siyaqty alghan demi...

Qyz súrap qyryq bes kýn el býldirgen

«Qolyma bir tiyse» dep Jankentbegi^[12].    

  Ádette epostyng sonynda jauyzdyq izgilikten jeniletini, qatal dúshpannyng auyr jәne shúghyl jazalanatyny, syrtqy jau býldirip búzghan әdildikti batyr qaytadan qalpyna keltiretini – formulaly mashyq.  Janqoja batyr jyrynda da osy dәstýr qoldanylghan. Janqoja Jankent qamalyn talqandaghan song әdil by mәrtebesinde kórinip, ómiri beynetpen ótken Appaz bastaghan ýsh-tórt qúlgha bostandyq beredi, al jauyz Babajan sartty halyq aldynda auyr jazagha keskeni bayan etiledi:

   «Batyr Babajandy halyqqa salyp: «Qara qozy men kýnine er kórmegen qyz dep halyq býlindirgeni ras pa?» – dep ýsh aiqaylady. Halyq: «ras» – dep ýsh aiqaylady. «Onda artyna qazyq qaghyp óltirilsin», – dedi batyr»^[13].

Janqoja batyr Sozaq bekinisine shabuyl jasaghanda Kene han qolymen tize biriktirip shayqasady. Jyrlardyng barlyq núsqalarynda Sozaqty qorshaghan ýsh jýzding qoly jeniske jete almay (bes kýn) daghdaryp túrghanda hannyng ótinishimen qoly jenil, ghayyp eren piri bar, san mәrte qoqandyqtargha soqqy bergen tәjiriybeli Janqoja on jigitti tandap ertip alyp (key núsqada jalghyz ózi jasyryn baryp), bekinisti talqandap, qaqpany búzyp  shabuyldaydy. Osylaysha dәstýrli poetikagha say jyrshy keyipkerining erligin mynnan oqshau etip, daralap somdaydy.

Jyr-anyzdarda Janqojanyng oljagha esh qyzyqpaytyn, bireuding aqysyn әste jemeytin taqua, әulie jan ekeni aitylady. Jyrshy Lúqpan Kenjeúly «Qolyna nәrse almaydy, kәpir qalmaq, jýiitten» dese, Músabay «Orystyng almay ketti sólkebayyn» deydi. Qarman Súltanúly núsqasynda batyrdyng diqanshynyng manday ter aqysy bar dep bidaydan tartylghan nandy jemey, qúmda ósetin qúmarshaqty jep, orys әkelgen shaydy tatpay, maldyn  shúbat, sýt-ayranyn ghana qorek etkenin aitady. Búl minezdeme tarihy derektermen de ýilesedi. Zertteushi IY.V.Anichkov Orynbor әskery gubernatory 1848 jyly 4-mamyrda №610 ókimmen jyl sayyn 200 rubli kýmis aludy úsynyp, jasauyl shenin bekitkenimen, batyr búl aqshany eshqashan qabyl almaghanyn jazady^[14].

Sozaq bekinisin shapqan Janqoja han sarayynan bir qorjyn altyn, oq-zenbirek tauyp alyp Kene hannyng qúzyryna úsynady. Zenbirekti hangha olja etip, altyndy ýsh jýzding balasyna teng ýlestirudi súraydy. Biraq Kene han «batyrdan saugha, hannan sarqyt» salty boyynsha altyndy han qazynasyna alugha tilek bildiredi. Sol kezde Janqoja batyr bylay deydi:

– Al, – dedi, – altyn bolsa súraghanyn,

Erliging – elding basyn qúraghanyn.

Ýsh jýzding osy arada basyn qosyp,

Dúshpandy qoyday qyryp qualadyn.

Tuysqan – týbi birge atam qazaq,

Joq eken bótendigi ini-aghanyn.

Syrtynnan saulyghyna tilektespiz,

Oylasang Kishi jýz de óz adamyn.

Sony aityp joldasymen batyr qaytty,

Túmannan bir aryltyp dala tanyn^[15].

Osylaysha Janqoja batyr turaly jyrlarda halyqtyng birligi men yntymaghy qiyn-qystau syn saghatta eldi azattyqqa  alyp shyghatyn altyn kilt ekendigi aitylady. Jyrda syrtqy jaumen ymyralasyp, eldi býldirgen  satqyn Ramanqúldyng әreketi qatang aiyptalady. Núrymbet, Qylyshbay, Aqmyrza, qart Aqtan, Tileuli bastaghan batyrlardyng júmylghan júdyryqtay birligi bostandyq jolynda halyqtyng aldynan janghan núrly shyraq sekildi órnekteledi. Janqojanyng әdildigi, el iyesi han Kenemen tize qosuy, handyq dәstýrli biylikti túraqty qoldauy – bostandyqqa degen halyqtyng janqiyarlyq erlik kýresi men arman-ansarynyng kórinisi edi. Janqoja batyr turaly epostyng barlyq núsqalarynda alashty azattyq pen jenisterge jetkizip, syrtqy jaudy kýiretuge basty sebep bolghan negizgi qúndylyq halyq birligi ekeni osylaysha shabytpen jyrlanady.

 

Aqedil Toyshanúly, 

Halyqaralyq Týrki akademiyasynyng ghylymy qyzmetkeri,

filologiya ghylymdarynyng kandidaty.

Abai.kz