Qazannyng toghyzynda Baq.kz saytynda «Myrzatay Joldasbekov: Týgel kóship, atajúrtty tastap ketpender» atty material jariyalandy.  Onda Myrzatay Joldasbekov: «Men búrynnan aityp kele jatyrmyn. Tarihy otanymyz Qazaqstan eken dep osynda ýdere kóship keludi dogharyndar. Mynau Monghol jerinde otyrghan qandastarymyzdyng basym bóligi kereyler, naymandar. Ózinning ata júrtyng shyraghym. Sen ol jerge esh jerden kóship barghan joqsyn. Ol jerde Toghyz Oghyz deytin memleket bolghan mongholdan da búryn. Ol Kereylerding memleketi. Qypshaqtardyng bәri Segiz Oghyz memleketi boldy. Segiz Oghyz memleketi ol Naymannyng memleketi. Búl kim – búl qazaq qúrghan memleketter. Mongholiyada bir qandasymyz 37 myng siyrym bar deydi. Biraq atamekenge kóshkim keledi deydi. Sening 7 atan, týp atang sol jerde jatqan joq pa? Kerek bolatyn bolsa Shynghys handy da monghol degen joq. Shynghys handy Han kótergen qúryltay. Qúryltay degen mongholdyng sózinde joq meninshe. Qiyat, Kerey, Nayman, Jalayyr kótergen joq pa ony Han qylyp. Nege kóshesinder dedim. Sol siyaqty Qytaydan da ýdere kóshuding qajeti joq. Altay, Ile, Tarbaghatay ol qazaqtyng jeri. Babalaryng jatqan jer. Mәselen Qytaydan ýlgi almaysyndar ma? Sol Qytay qazir Amerikadan ózderining kvartaldaryn ashyp tastady», - deydi.

Myrzatay Joldasbekovting qazaq kóshi jóninde aitqan osy sózine baylanysty, ózining qalamdastarynyn, kóshi-qon mәselesin jii kóterip jýrgen qogham qayratkerlerining lebizin bilgen edik:

"MYRZEKENNING NIYETI TÝZU DEP AYTUGhA MENING AUZYM BARMAYDY"

Rahym Ayypúly, qogham qayratkeri:

- Men Myrzekendi qazaqtyng múnyn, qasiretin týsinbeydi, búl sózdi bilmey aityp otyr dep oilamaymyn. Ol kisi 1992 jyly Dýniyejýzi qazaqtarynyng qúryltayynyng basy-qasynda bolghan, qazaqtyng kóshi atamekenge qaray keruen tartuyna yqpal etken adam. Syrttaghy qazaqtardyng sherin, atamekenge saghynyshyn, syrt mekende qalay ómir sýrip jatqanyn óte jaqsy biledi. Soghan qaramastan onday sózderdi aituy meni qatty tanghaldyrdy. Ol kisini janylyp aitty, bilmey aitty deuge bolmaydy. El aldynda jýrgen kisining osynday sózin qanday oimen, qanday pighylmen aitqanyn týsinu auyr. Ol kisi ghalym adam, qazaqtyng arghy-bergi tarihyn jaqsy biledi. Ol kisining ózi zerttegen sonau Kýlteginderden, Týrki qaghanatynan qalghan tastaghy jazbalarda «Týrkiler birligin saqtaghanda ghana ýlken, quatty el bolatyny» turaly jazylghan. Týrki qaghandarynyng aityp ketken birlik turaly sózin Myrzekeng bile túra, osynday sóz aitty degendi qabylday almaymyn. «Shettegi qazaqtar elge kelmey otyra berse» degen sózdi aituda Myrzekenning niyeti týzu dep aitugha mening auzym barmaydy. Shynyn aitu kerek, Qytaydaghy qazaqty sol jerde otyra bersin degeni olardy mýldem sol jerde joq bop ketsin degen sózi ghoy. Qytaydyng shetelderdegi kvartaldary turaly aitqany mýldem kýlkili jaghday. Shetelding ózin adam sanymen Myrzekeng aitqanday jaulap alghysy kep otyrghan, adam sany territoriyasyna syimay otyrghan Qytay ózinde otyrghan qazaqtary jútyp jibermeydi degenge kim senedi.

Otyz tisten shyqqan sóz otyz ruly elge barady degendey, Myrzekenning aitqan sózin biraz adamdar basqasha oilap qaluy mýmkin. Osy túrghydan búl kisining sózderi onsyz da aqsap túrghan últtyq kóshke, memlekettik sayasatqa salqynyn tiygizedi. Búl sebepten Myrzekeng el-júrttan keshirim súrap, óz sózin halyqqa týsindirip berui kerek dep sanaymyn.

"OSYNDAY DÝMShELIK JÚRTTY ShATASTYRADY"

Qabdesh Júmadilov, Qazaqstannyng halyq jazushysy:

- Myrzatay Joldasbekov jasy seksenge tayap qalghan aqsaqaldyng biri ghoy. Biraq myna aityp otyrghan sózi aqsaqaldardyng sózine emes, aljyghan bireulerding sózine úqsaydy. Onyng basty kemshiligi rushyldyghy. Bir kezde Qytaydyng osydan 12 ghasyr búryn ótken Ly Bay deytin klassik aqynyna talasty, Ýisin eken, ruy Dulat eken dep.  Odan keyin Naymannyng Aqtamberdi jyrauyna talasty, sýiegi Oshaqty eken dep. Osynyng bәri eldi irituge aparghan, aqyry abyroysyzdyqpen ayaqtalghan nәrseler. Osy jolghy sózderin oqydym. Onda sheteldegi, әsrese Shynjandaghy, Mongholiyadaghy qazaqtar kelmey-aq qoysa bolady deydi. Jay qazaqtar demeydi, ondaghy Naymandar men Kereyler kelmey-aq qoysa bolady, óitkeni olardyng atajúrty sol jaqta, sol Altayda, Jonghariyada deydi. Olar sol jaqta túra berui kerek degendi aitady. Búnyng astarynda Nayman men Kereyding bizge keregi joq degen sóz jatyr. Búdan rushyldyqtyng iysi mýnkip túr.  Sodan keyin aitady, Qytaydan ýirenuimiz kerek qoy, qytaylar shetelde tarap jýr. Keybir elde, Amerikada, basqada ózderining kvartaldary bar, ýlken qalalarda óz audandary bar degendi menzeydi. Osynday logika bola ma? Osynday qisyn bola ma? Qytaydyng jalpy sany 2 milliard. Óz memleketindegi bir jarym milliardtan basqasy shetelde jýr. Qytaylar óz azamattaryn shetelge әdeyi jiberedi. Men ony zerttegenmin. Qytaydyng shetelge aghylghan bóligin «qara tasqyn» dep ataydy. Qytaydyng búl  memlekettik sayasaty - sheteldi, manaydaghy kórshilerdi  oqsyz, soghyssyz basyp alu dep atalady. Al endi, shettegisi bar, osyndaghysy bar 15 milliongha tolmaytyn qazaqty qytaymen salystyrugha bola ma? Biletin adam, ózin ghalymmyn dep jýrgen adam osynday sóz aita ma? Qytaymen bizding jaghdayymyz birdey me eken? Osyny qalay aityp otyr, osynday dýmshelik júrtty shatastyrady. Myrzatay bar, sol siyaqty keybireuler býginge deyin bir-bir jýzding ghana iydeology bolyp kele jatyr. Oghan ghalymdar bar, basqalar bar toytarys beru kerek. Búnday pikir últtyng birligin býldiredi. Últtyng mýddesine qayshy pikirlerdi eshkimning de aituyna jol bermeu kerek.

"MYRZEKENG QYTAYDAGhY QAZAQTYNG JAYYN ESKERMEY AYTTY"

Nesipbek Aytúly, aqyn, Memlekettik syilyqtyng laureaty:

- Myrzekeng búl sózdi Qazaq últtyq óner uniyversiytetinde ótken Halyqaralyq óner festivalinde aitqan. Ol kisi óz sózinde «qandastarymyz kóp qonystanghan elderdegi, Mongholiya qazaqtarynyn, Qytayda otyrghan qazaqtardyng ózining qonys tepken jerinde mәdeniyetin damytyp, salt-dәstýrin úmytpay otyrghanyn aitady. Ol jerler -  belgili bir tarihy jaghdaylargha baylanysty shekaranyng syrtynda qalyp qoyghan atam zamanghy qazaqtyng jerleri» deydi. Biraq, qazaqtar últtyng mәiegin saqtap otyrghan sol elderde qazaq últynyng diaspora retinde ómir sýruine jaghday bar ma, sol memleketter qazaqtyng mәdeniyetinen aiyrylmay ómir sýruine jaghday jasay ma? Qazaqstanda basqa últtargha jasalatyn syi-qúrmet, últtyq mәdeny ortalyq siyaqty erekshelikter sheteldegi qazaqtargha da diaspora retinde qoldau kórsetile me? Búl endi basqa mәsele. Myrzekeng búny eskermey aitty. Men kelesi bir jinalysta, qytaytanushy Dýken Mәsimhannyng elu jyldyghyna baylanysty ótken ghylymy konferensiyada sóilegen sózimde Myrzekene qarata qytaydaghy jaghdaydy aittym. Alayda, Qytaydaghy qazaqtardyng jaghdayy qazir óte mýshkil, ana tilinde oqytatyn mektepter týgeldey jabyldy. Olardyng basty kýnkóris kózi bolghan mal sharuashylyghynyng ary qaray óristeuine de mýmkindikter qalmady. Qazaqtyng iyeligindegi jaylaulardyng bәri qytaygha turizm, basqada týrli syltaularmen ótip boldy. Barlyq qazaqtardy auylgha әkelip, tauyqtyng úyasynday ýilerge otyraqtastyryp jatyr. Sondyqtan óte-móte qytaydaghy qazaqtar aldaghy uaqytta qazaq bolyp jan bagha almaydy. Osy sebepten olardy tezdetip elge әkelu kerek. Myrzekeng Qytaygha jaqyn uaqyttarda barghan joq, mýmkin ol kisi Qytaydaghy qazaqtardyng qazirgi jaghdayynan habarsyz shyghar. Ol jaqta últtyq dәstýrdi saqtap qalugha, tildi damytugha esh mýmkindik joq.

"BÚL KISI KEYDE OLAY, KEYDE BÚLAY SÓILEP QOYaTYN ADAM"

Qarjaubay Sartqojaúly. Tarihshy, professor:

- Búl kisi keyde olay, keyde búlay sóilep qoyatyn adam. Men búl kisimen búryn onshaqty jyl birge istegen edim, tughan aghamday bolyp edi. Songhy kezde qartayyp bara ma bilmeymin, oy týisigi de, kóz qarasy da, týsinigi de ózgerip barady. Ol kisining sózine baylanysty aitarym: Sovet ýkimetining túsynda sanynyng azdyghynan, biylikting qysymynan qazaqtar ne kórmedi. Orystar basqynshylyq ta jasady, tonau da jasady, zorlyqty da istedi, qazaqqa әbden qorlyqty kórsetti. Osy qiynshylyqty Myrzataydyng әkesi de kórdi, atasy da kórdi, babasy da kórdi, tughan tuysy da, ózi de kórdi. Ol qiynshylyqty Myrzatay qansha jasy úlghaysa da úmyta qoyghan joq shyghar dep oilaymyn. Sondyqtan Myrzatay aghamyz búnday sóz aitpau kerek edi. Dúrys qartai degen bolady, aghamyzdy men syilaymyn, keyingi jastargha kýlki bolmay ýlgi bolyp, ózining Myrzatay  biyiginde qartaysa eken deymin. Mýmkin ol kisi auyryp ta jýrgen shyghar, keshire bilinder. Estimedimge salyndar.

***

Qazaqstannyng tәuelsizdiginde manyzdy oryn alatyn biylik sayasatynyng biri әri bastysy - Elbasynyng sheteldegi qazaqtardy atajúrtqa shaqyruy bolatyn. Biylghy esep boyynsha kóshi-qon sayasatynyng arqasynda elge kelgen qandastarymyzdyng sany milliongha jaqyndaghan. Songhy jyldary aqsap qalghan qazaq kóshine pәrmen beru turaly Preziydent biyl da, 6 tamyzda  ótken ýkimetting jalpy otyrysynda aitty. Deputattar da arakidik Ýkimetke qarata saualdar joldap, sheteldegi qazaq diasporasyn elge әkelu jәne olardy ornalastyru mәselesine kýiinude. Elbasynyng ózi bastama bolghan, qazaq halqy asa mýddeli bolyp otyrghan bar qazaqtyng basyn qosu, әlemde taryday shashylghan qazaqty elde úiystyru prosesi elding ishi-syrtyndaghy qanqu sózderge bola toqtamaydy dep senemiz.

Núrghaly Núrtay

Abai.kz