1.Sóz basy

Qazaq halqy ýshin sonau sovet ókimeti kezinen tәuelsizdikke sheyin kýrmeude qalyp kelgen negizgi mәselelerding biri – jol qatynasy edi. Búl da býginderi óz sheshimin taba bastady. Auyl tirshiligi qayta mazdauda. Búghan bәrin tizbelemey-aq qoyayyq,Aqtóbe ónirinde salynghan«Hromtau – Altynsariyn», «Jezqazghan – Beyneu» temir joldary jәne «Batys Qytay – Batys Europa» tas joly sózimizge naqty kuәlik beredi.Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti N.Á. Nazarbaevtyng Qazaqstan halqyna«Núrly jol – bolashaqqa bastar jol»atty 2014 jylghy 11 qarashadaghy Joldauynda: «Qazir de qaynaghan tirshilik kýre joldardyng boyynda. Jol – shyn mәninde ómirding ózegi, baquatty tirlikting qaynar kózi. Barlyq aimaqtar temirjolmen, tas jol men, әue jolymen ózara tyghyz baylanysuy kerek. Astanada toghysqan toghyz joldyng toraby elordanyng jasampazdyq ruhyn taratatyn ómir-tamyrgha ainaluy tiyis»,– degen edi. Júrtymyzdyng túrmysyn odan әri jaqsarta týsu maqsatyndaghy búl aityp ótken manyzdy sharualar qolgha alynuda. Qazaqstannyng batys aimaghynda aldaghy kez josparlanyp otyrghan osy saladaghy isterding biri – «Qarabútaq – Torghay» tas joly. Múnyng әu bastaghy jobasyn Qazaq últtyq agrarlyq uniyversiytetining professory Múhanbet-Shәrip Kenjebay jasap, ony respublikalyq basylymdarda jariyalaghan-tyn (Qaranyz:Bolsayshy jigitterding bәri osynday! (Súhbat). // «Egemen Qazaqstan» gazeti, 16. 06. 1996 jyl; D. Núrmúhanbet. Aq jol – astanamyz Aqmolagha aparar tóte jol. // «Egemen Qazaqstan» gazeti, 18. 04. 1997 jyl). Biraq el ekonomikasyndaghy qiyn kezenge tap kelip, keyinge ysyrylghan edi. «Sabaqty iyne sәtimen». Endi osy iydeya-joba jayy on segiz jyldan song qayta qozghaluda. Múnyng negizi myna jaytqa baylanysty edi.

       QR Preziydenti N.Á. Nazarbaevtyn«Núrly jol – bolashaqqa bastar jol» atty 2014 jyly 11 qarashadaghy Joldauynda:«Kóliktik-logistikalyq infraqúrylymdardy damytu. Ol makroónirlerdi habar qaghidaty boyynsha qalyptastyru ayasynda jýzege asyrylatyn bolady. Onyng ýstine, infraqúrylymdyq qanqa Astanamen jәne makroónirlerdi magistralidi avtomobili, temir jol jәne әue joldarymen shúghyla qaghidaty boyynsha ózara baylanystyrady. Birinshi kezekte, negizgi avtojoldar jobasyn jýzege asyru qajet. Búlar: Batys Qytay – Batys Europa; Astana – Almaty; Astana – Óskemen; Astana – Aqtóbe – Atyrau (astyn syzdyq.-B.K.); Almaty – Óskemen; Qaraghandy – Jezqazghan – Qyzylorda; Atyrau – Astrahani», – degen sózinen az uaqyt ótkennen keyin ýstimizdegi jyly shildening 14-inde «Kakie dorogy poyavyatsya v Kazahstane k 2020 godu»degen taqyryppen nur.kz saytynda habarlama jariyalandy. Onda bylay dep jazylghan: «Do 2020 goda v ramkah programmy «Núrly jol» v Kazahstane planiruetsya realizovati 11 dorojnyh proektov obshey stoimostiu 2,4 trilliona tenge. Zamestiyteli predsedatelya Komiyteta avtomobilinyh dorog MIR Satjan Ablaliyev naglyadno predstavil dorojnye proekty strany vo vremya vystupleniya na forume «Kazahstanskoy nasionalinoy assosiasiy professionalinyh injenerov y konsulitantov».

       Dlya realizasiy programmy planiruetsya privlechi zaymy Mejdunarodnyh finansovyh institutov – 5,4 mlrd dollarov (1 trln tenge), v tom chisle: Mejdunarodnyy bank rekonstruksiy y razvitiya – 3,6 mlrd dollarov, Aziatskiy bank razvitiya – 690 mln dollarov, Evropeyskiy bank rekonstruksiy y razvitiya – 243 mln dollarov, Islamskiy bank razvitiya – 908 mln dollarov…

       Sentr-Zapad s vyhodom na Astrahani. Samyy bolishoy proekt, obshey protyajennostiu bolee 2000 km. Na segodnyashniy deni TEO razrabatyvaetsya na uchastke Astana-Karabutak cherez Torgay y uchastke Aktobe-Makat. Takje na dnyah byl podpisan kontrakt na razrabotku TEO na uchastke Atyrau-granisa Rossiyskoy Federasiy do Astrahany (Qaranyz: www. nur. kz saytynan alghanjoba kartasyn maqalamyzda qosa berip otyrmyz).  Na uchastke Beyneu-Aktau vedutsya raboty, kotorye budut zaversheny do konsa 2016 goda. Proekt Sentr-Zapad budet realizovyvatisya v osnovnom za schet Mejdunarodnyh finansovyh institutov».Osy «Astana – Torghay – Qarabútaq»marshruty boyynsha jobalanghan tasjolgha baylanysty jәne mynaday aqparattar bergen:

        Astana – Aqtóbe - 1059 km.

        Stoimosti – 1696 mln. dollarov SShA.

        Finansirovanie – zaymy IBR, ABR.

        Podlejiti rekonstruksiy – 591 km.

        Novoe stroytelistvo – 290 km.

        TZO – 2015 ( obiyavlen konkurs v mae).

        PSD – 2015 – 2016 gody.

       Búghan qatysty pikir talastar tuyndady da (Qaranyz: N.Sәrsenbayúly. «Qarabútaq–Torghay» trassasynyng qisynsyzdyghy haqynda»// «Egemen Qazaqstan» gazeti, 26 aqpan 2015j). Búl – zandylyq. Paydaly jaghy kóp. Árkim óz oiyn qorghau maqsatynda týrli dәlelder úsynady. Sol bayandalghan oilardyng qisynsyzdyghy, qisyndylyghy aiqyndalyp, naqty aqiqat jaqynday týsedi. Ras Manghystau týbegin Astanamen jalghaytyn bolashaqtaghy «Beyneu – Shalqar – Yrghyz – Torghay» tas joly jayly el ishinde әngime bar. «Jel túrmasa shópting basy qozghalmaydy». Shamasy anyq bolar. Óitkeni Preziydent N.Á. Nazarbaevtyng sózi de bekite týsedi múny. Endi «Qarabútaq – Torghay» tas joly jobasyna qatysty oiymyzdy tanbalamastan búryn sәl sheginis jasayyq.

       Men de bala kezimnen ataqonysym Yrghyzdyng kelbetin kózimmen kórip, tarihyn sanama qúiyp óstim. Ózim Túmabúlaq jaqta dýniyege kelgenmen Jarmola ónirining de qadir-qasiyeti maghan erekshe...  

       «Jabasaq», «Basqúdyq»sovhozdary 1972 jylgha sheyin Yrghyz audanynyng qarmaghynda boldy. Keyin tek mal ósirumen ainalysatyn osy eki sharuashylyqty Komsomol audanyna (qazirgi Áyteke by audany.-B.K.) qosty. Búl ónirler baghzydaghy Amankól bolysyna qarasty jerler edi. Tariyhqa qarasan, tipti anau Shalqaryng da, bir kezderi audan ortalyghy bolghan Qarabútaghyng da, qazirgi Áyteke by audanyng da Yrghyzdan enshi alyp shyqqandar.

       Bizdiki «Qarabútaq – Torghay» tas jolynyng qajetilik dengeyin ózindik kózqaraspen, dәleldermen shama-sharqymyzsha saraptap kóru.

                                 2. Áyteke by audany ekonomikasyna sholu

       Jalpy qanday da bir salynbaq joldyn, ol temir jol bolsyn, meyli tas jol bolsyn әuelgi basynda mýmkindiginshe myna jaghdayattar tarazylanyp, basty nazargha alynady:

       a) jol boyyna paydalanushy jәne tauar óndirip tasymaldaushy óndiris oryndarynyng jaqyn ornalasuy;

       ә) joldyng bir nýkteden ekinshi nýktege tóte týsui arqyly qashyqtyqty azaytudaghy hәm shyghyndardy yqshamdaudaghy kórsetkishi.

       Búl túrghydan kelgende «Qarabútaq – Torghay» tas jolynyng tura salynuy ekonomikalyq túrghydan óte tiyimdi.Áyteke by audandyq ekonomika jәne budjettik josparlau bólimining basshysy Serik Jaqypovtyng 2014 jylghy statistikalyq qorytyndy boyynsha bergen, yaghny 2015 jyldyng basyndaghy naqty derekkózderin kuәlikke tartayyq.

       Auylsharuashylyq salasy. Audanda jyl sayyn 145000 ga jerge dәndi daqyldar egiledi. Múnyng 92 % biday, qalghan bóligi arpa men tary. Múnan bólek 9000 ga alqapqa mayly kýnbaghys ósiriledi. Biday ónimin óndeude 5 iri diyirmen júmys jasaydy. Olar: Aqtasty auylynda «Bolashaq» JShS, Taldysay auylynda «Sherbakov» JShS,  Terensay auylynda «Agro - Bantt» JShS, Qúmqúdyq auylynda «Qúmqúdyq» JShS, Sarat auylynda «Ásem-Naz» ÓK.

       Jer qoynauyndaghy resurstary. Audan aimaghynda Bala Taldyq mramory (Taldyq), Bógetkól niykeli ken orny (Qúmqúdyq), Taldyq kvars ken orny, Terekti aq mramor (Komsomol), Qayraqty graniyt, Soiyznyy kaolin saz balshyghy, Benqala kobalitty - niykelidengen jez kenderining kózderi bar.

       Súlukól selolyq okrugine qarasty Benqala ken ornynda «KazCoopper» jauapkershiligi shekteuliseriktestigi 2012 jyldan bastap katodty mys alu júmysyn atqaruda, sonymen qatar «Vertex Holding» JShS temir rudasyn, «Aqtóbe mramor» JShS aq mramor óndirude,jol tósenishterine  paydalanylatyn qiyrshyq tasty óndeumen ainalysatyn «Tekshe tas» JShS zauyty audan ortalyghy – Komsomol auylynan 9 shaqyrym Tasqoja eldi mekeninde. «Samara – Shymkent» nemese «Batys Qytay – Batys Europa» joldaryn janghyrtu barysynda qoldanylghan Qiyaqty tas ken oryny Araltoghayda, ol tas jolgha jaqyn ornalasqan.

       Ónerkәsip salasyn odan әri damytugha Áyteke by audanynda mol mýmkindikter bar. Ýshqatty eldi mekeninde ornalasqan Soyznyy kaolin saz balshyghyn iygeruge investorlar izdestirilude. Jambyl selolyq okrugi territoriyasynda jer qoynauynda siyrek kezdesetin metaldar qoryn anyqtau maqsatynda barlau júmystary jýrgizilude.

        Taghy bir aita keter jayt, damu dengeyi joghary 7 eldi meken bar eken. Olar: Qarabútaq, Araltoghay, Taldysay, Komsomol, Qúmqúdyq, Súlukól, Áyke.

Sonymen 2014 jyldyng qorytyndysy boyynsha Áyteke by audanynda atqarylghan isterding nәtiyjesine kóz jýgirtsek, investisiya kólemi 4 mlrd. 844 mln tengeni; ónerkәsip óndirisi 4 mlrd. 714 mln. tengeni; metall kenderin óndiru 324 myng tonnany; mramor tastaryn óndiru 205 tekshe metrdi; qiyrshaq tas óndiru 349 tekshe metrdi; auylsharuashylyq ónimi 12 mlrd. 145 mln. tengeni; qúrylys júmystarynyng kólemi 1 mlrd. 952 mln. tengeni; tauarlardy ótkizu kólemi 1 mlrd. 317 mln. tengeni qúrap túr.

       Aytpaghymyz, atalmysh joba jýzege asyp jatsa Áyteke by audanynyng auylsharuashylyq ónimderin, onyng ishinde dәndi daqyldardy, óndelgen úndy, et, sýt, terini ótkizu kózderine, elimizding batys, ortalyq, shyghys aimaqtaryna jetkizuge mol mýmkindikter alady. Oblystyng tauar ainalymyna ýlken payda әkelmek. Tipti respublikamyzdyng ózge de birqatar aimaqtary kórshi Reseyding Astrahan, Saratov oblystarymen shyghyny az, tiyimdi, avtokólik qatynasyn ornatar edi. Búl – «Qarabútaq – Torghay» tas joly qyzmetining asa manyzdy ekenin, qajet ekenin kórsetedi.

            3. Bolashaq tas jol boyyndaghy túrmystyng janasha túrpat- jobasy

       Aqtóbe oblysyna qarasty Áyteke by audandyq әkimdigi men audandyq mәslihattyng úiymdastyruymen ýstimizdegi jyly shilde aiynyng 22-si kýni qoghamdyq tyndau kenesi ótti. Múnda Qazaq últtyq agrarlyq uniyversiytetining professory Múqanbet-Shәrip Kenjebay «Jaqsy ómir sýruding jana formulasy» degen ataumen bolashaqta salynar «Qarabútaq – Torghay» avtokólik tas joly boyynda auylsharuashylyghy ónimderin óndiru, óndeu men tasymaldaudyng logistikalyq tizbegin qúrugha arnap jasaghan iydeya-jobasymen tanystyrdy. Jiyngha Qarabútaq, Aqkól, Basqúdyq, Jabasaq selolyq okrugterining ókilderi, audandyq mәslihat deputattary, audandyq mekemeler men qoghamdyq úiym jetekshileri, búqaralyq aqparat salasynyng ókilderi, kәsipkerler qatysty. Sonymen atalghan iydeya-jobanyng maqsattary mynaday:

       a) keleshekte ýstinen «Qarabútaq – Torghay» tas joly ótetin, úzyndyghy 250 shaqyrym, eni 200 shaqyrym qúraytyn territoriyagha auyl sharuashylyghy ónimderin óndiretin óndiris birlestikterin jәne halyqqa qyzmet etetin infroqúrylymdyq obektiler úiymdastyru;

       ә) barlyq sharuashylyqtar men infroqúrylymdardy energiyamen qamtamasyz etetin 1 megavattyq kýn sәulesi elektrostansiyasy (2 km h2 km) jәne jol boyynda әr 10 shaqyrym sayyn ýsh túghyrdaghy 0,5 megavattyq 30 jel elektrostansiyasy ornalastyru;

       b) Basqúdyq selolyq okrugining ortalyghy – Túmabúlaq aulynyng soltýstik-batys batysyndaghy Aytbay ahunnyng 20-30 jyldary shyghyr salyp, egin ekken su qoymasyn qayta janghyrtu, tamshylatyp suaru arqyly Qarashatau baghytyndaghy 500 ga jerdi tabighy shabyndyqqa qosymsha mal azyghyn dayyndaytyn alqapqa ainaldyru, osynyng nәtiyjesinde ósirilmek 250000 qoydy, 5000 siyrdy, 5000 jylqyny jem-shóppen qamtamasyz etu mәselesin sheshu;

       v) ónimderdi óndeytin oryndar ashu;

       g) ónimderdi shet elderge az shyghynmen yjdaghatty tasymaldau ýshin aerodrom salu, t.b.

       Kapitalistik jýiedegi memleketter halqy múnday túrmysqa әldeqashan ótken. Sondyqtan búl әste oryndalmaytyn qiyal emes. Professor Múqanbet-Shәrip Kenjebaydyng osy iydeya-jobasy Memleket basshysy N.Á. Nazarbaevtyng Qazaqstan halqyna «Núrly jol – bolashaqqa bastar jol» atty 2014 jylghy 11 qarashadaghy Joldauynda: «Aymaqtardyng ózara baylanysyn jaqsartu – elding ishki әleuetin arttyrady. Oblystardyng bip-bipimen sauda-sattyghyn, ekonomikalyq baylanystaryn nyghaytady. El ishinen tyng naryqtar ashady», – dep baghyt silteuinen tuyndap otyr. Salynghan tas joldartek avtokólikterding әri-beri ótken aghynymen shektelmey, halyqtyng әl-auqatyn, túrmysyn jaqsartatyn tetikke ainaluy tiyis ekenin Preziydent búrynda eskertken-di...

      Sonymen atalghan jobany jýzege asyrugha qarjyny tabudyng núsqalary jasalynyp, kózderi izdestirilip jatyr.

      Qatysushylar iydeyanyng el keleshegi ýshin manyzdylyghyna toqtaldy, yjdaghattylyqpen iske asuyna tilektestik bildirdi.

                             4. Qarabútaqtan Torghaygha tóte bet týzegende...

       Bas qosu ayaqtalghan song Múqanbet-Shәrip agha 1996 jyly jýrip ótken Torghaygha deyingi aralyq ólshemin taghy bir pysyqtaudy jón kórip, týs aua audan ortalyghy – Komsomoldan Qarabútaqqa qaray qayta jol tarttyq. Basqúdyq selolyq okrugining әkimi Qiyalov Áueshan da bizge qosyldy. Kóligimiz – «Niva». Jýrgizushimiz – әitekebiylik Kәdirbaev Asqar. Ónirding oi-shúqyry oghan bes sausaghynday jaqsy tanys eken. Qarabútaqqa jetken song ol odometrdi (shaqyrymdy ólsheytin qúral) qosty. Torghaygha tura bet týzedik. Birshamadan keyin Aqkólge keldik. Búrynghy Qarabútaq audanynda 500-ge juyq týtini bar iri sharuashylyqtyng ortalyghy bolghan edi. Sovhozdar tarap, jaghday ketken qiyn uaqytta eleusiz bir býiirde qalghandyqtan, júmyssyzdyqtyng saldarynan auyldyng jartysynan astamy basqa ónirlerge qonys audarghan. Qazir selolyq okrug. Halqynyng sany – 759. 11 sharua qojalyghy bar. 1 sauda, 2 túrmystyq qyzmet kórsetu orny júmys isteydi. Múnda sәl ayaldap, shaqyrym ólsheuish qúralyn tekserdik. Qarabútaqtan 32 shaqyrym. Aqkólmen Qarabútaq arasyn kóterme jol jalghap jatyr.

       Shóp basqan joldyng sorabymen tóte jýrip, lezde Saqabay tamy degen qonysqa jettik. Aqkólden 12 shaqyrym. Múnan keyin Aqpansoryna keldik. Osy tústa ólsheuish qúraly 10 shaqyrymdy kórsetip túrdy. Odan әri Milysorgha asyp týstik. Búl – jazushy Sabyr Sharipovtyng 5-klastyng «Ádebiyet» oqulyghyna erterekte engen «Tayshym Orysúly» degen әngimesindegi keyipker Tayshym batyrdyng mekeni. Mýrdesi osy jerde dep estigen edim bala kezden. Ruy Tórtqaranyng Baqshaghy. 1916 jyly patshanyng әigili «IIni jarlyghyna»  qarsy bas kóterudi úiymdastyrghan. Milysor Aqpansorynan nebәri 5-aq shaqyrym. «Kelesi Qoskól», – dedi jýrgizushi. Joldyng súlbasyn qualap kele jatqan Asqar aghamyz taghy da: «Ana ong jaqtaghy qabaqtyng arghy túsymen tura salsaq 3-4 shaqyrym kemiydi, biraq mynaday jenil kólikke jer bederi mýmkindik bermeydi», – dedi. Qansha tóte desek te kóldenennen kezdesip qalatyn shúnghyl-jyragha baylanysty ara-túra jol silemi sәl qiyas ketip, baghytyn qayta týzep otyrady. Qoskól Milysordan 9 shaqyrym eken. Endi aldymyzda – Qúrqúdyq. Sarat auyldyq okrugine qarasty jer. Búryn qoy fermasynyng ortalyghy bolghan. Qazir múnda jeke qojalyqtar ornalasqan. Búghan jetkende odometr 19 shaqyrymdy kórsetti. Qúrqúdyq aulynyng dәl irgesinen bastalatyn kóterme jolgha týstik. Túp-tura Túmabúlaqqa aparady. Búrynghy «Basqúdyq» sovhozynyng ortalyghy. 1990 – 92 jyldary Komsomol audandyq (qazirgi Áyteke by audany.-B.K.) statistika bólimin basqarghan Serik Spandiyarúlynyng qolyndaghy mәlimetterge, basqa da naqty derekkózderine sýiensek, sovet ókimeti dәuirining songhy jyldarynyng ózinde sharuashylyqta  50 myng bas qoy qysqy baghymda bolyp, jazda qozysymen 96 myngha deyin kóbeyip otyrghan. 1600 mýiizdi iri qara, 2000 bas jylqy ósirilgen. 18 myng ga  alqapqa dәn seuip, memleketke tiyisti mólsherde jyl sayyn astyq ótkizgen. Jekemenshik pen sharuashylyqtyng mal sanyn qosyp eseptegende 1991 jylghy qantardyng 1-indegi sanaq boyynsha 6835 siyr, 255777 qoy-eshki bolypty. 493 shanyraq, halqynyng sany – 2687 edi dep kuәlik beredi derekter. Tarihy tereng meken. Betke ústaytyn iygi jaqsylary kóp. Shyntay Yrghyzbaev, Qútpanbet Aqpanov esimdi Sosialistik Enbek Erleri shyqqan atalarymyzdyng júrty. Auyldardyng jaghdayy ketken ana bir qiyn shaqta, búl elding de jartysynan astamy ózge jaqtargha ýdere kóshken-tin. Joba boyynsha ýstinen ótetin «Qarabútaq – Torghay» tas joly salynsa týtini týzelip, audan, oblys ortalyqtaryna baryp-qaytudaghy jol azabynan týbegeyli qútylar  edi, Memleket basshysy aitqanday, baquatty tirlikting qaynar kózi ashylar edi... Býginderi selolyq okrugte 16 sharua qojalyghy, 4 sauda, 2 túrmystyq qyzmet kórsetu oryndary júmys isteydi. Sarybúlaq eldi mekeninde 6 sharua qojalyghy, 2 sauda, 1 túrmystyq qyzmetu kórsetu oryndary bar eken. Halqynyng jalpy sany – 1204 adam... Kýn de bayydy, biz de Basqúdyq selolyq okrugining ortalyghy – Túmabúlaqqa jettik. Ólsheuish qúraly Qúrqúdyqtan 19 shaqyrym ekenin kórsetip túrdy. Bizdi qúdam Mahambetov Janaydar qarsylady.

       Ertenine, shildening 23-inde, Túmabúlaqtan Torghaygha deyin josparlaghan sapar boyynsha Múqanbet-Shәrip agha, Janaydar qúda jәne men jolgha jinaldyq. Jýrgizushimiz – Manghalov Núrbolat esimdi myng bolghyr jigit. Sonymen basyn Túmabúlaqtan alatyn Qaraqay ózenin batys jaq betimen 3 shaqyrymday qashyqtyqta qualay Torghaydy baghytqa alyp shyghysqa tarttyq. Núrbolat odometrdi iske qosty. Áueli Qara qystau atalatyn jerge keldik. Túmabúlaqtan ara qashyqtyghy 20 shaqyrym boldy. Sonan song Ayap degen mekenge jettik. Qaraqay ózenine taqau. Jeri shýigin. Qaptay jayylghan mal. Jýrgizushimiz Núrbolattyng jeke qojalyghy eken búl. Ayap pen Qara qystaudyng arasy jaqyn, 5 shaqyrym. Jolymyz endi odan әri Ábdirahman tamy degen qonys arqyly ótedi. Keyingi kartalardyng birine Abdraham dep, endi birine Dósek tamy dep týsirilgen. Múny anyqtau qajet. Biraq tap qazirgi mindetimizge jatpaydy. Esentóbe degen jerden keyin búrynnan qalghan joldyng sorabyn qualay jýrse ontýstik-shyghysqa qaray әjeptәuir búru ketedi. Sondyqtan biz ýshin týzu baghyt útymdy. Ábdirahman tamy 35 shaqyrym. Ayaptan tóte jýrgende. Búl ara Qaraqay ózenining ontýstik-shyghysqa qaray kilt búrylys jasaytyn túsyna jetkende 8 shaqyrym boldy. Biz mingen «Patriot FIKAV»UAZ kóligi búrynda týsken joldyng izimen ensizdeu, aghysy ýzilgen, qúrghaq, asa tereng emes tayaz túsynan esh kidirisiz óte shyqty. Ayta keteyik, búl jerge anau aitqanday kópir ornatudyng qajeti joq. Kóktem, kýz ailarynda ghana su jýredi. Biraq qay kezde de ótkel bermeytindey aghysy joq. Búghan shenberining diametri keng kollektor qúbyr ornatyp ótse de bolady dep payymdaymyz. Pikirimizdi ózenning myna ghylymy anyqtamasy da bylaysha quattay týsedi: «Úzyndyghy 146 km, su jinalatyn alaby 3150 km2. Túmabúlaq auylynyng soltýstik-batysynan (5 shaqyrym jerde) bastalyp, ontýstik-batysynda jazda qúrghap qalatyn Kýshikkól kóline qúyady. Anghary 0,5 – 4 shaqyrym, arnasynyng eni 40 metrden 125 metrge deyin jetedi. Jayylmasy ken. Jer asty, jauyn-shashyn sularymen tolyghady. Su tapshy jyldary arnasynyng kópshilik jeri qúrghap, qara sulargha bólinip qalady. Jyldyq ortasha su aghymy 0,62 m3/s.Suy mal suarugha jәne jayylymdy kóldetip sulandyrugha paydalanylady».

        Kelesi Kólbaydyng Aqqabaghy. Qaraqay ózenining búrlysynan 4 shaqyrym eken, búghan әp-sәtte jetip keldik. Ayta keteyik, Komsomol audandyq (keyin Áyteke by audandyq. –B.K.) «Janalyq jarshysy» gazetinde qyzmet etken 1990-94 jyldary issaparmen әldeneshe ret bolyp ketken tanys jerler. Ol kezde iyesiz emes edi. «Jabasaq» sovhozynyng mynghyrghan maly toltyryp túrushy edi. Osy Kólbaydyng Aqqabaghynda jylqyshylar otyrdy. En jaylau qúlazyp túr. El joq jaylaghan... 10-11 shaqyrymnan song әri qaray Qostanay oblysynyng territoriyasy.

       Ólkeyek ózenining Qostanay oblysy territoriyasyn qiyp aghyp jatqan bóliginde, halyq auzynda «Derevyannyy most» atalyp ketken kópir bolghan erterekte. Patsha zamanynda Torghay ónirining qazaqtary Jamanqalagha kire tartqanda ótkel qylghan desedi. «Derevyannyy most» sol dәuirden qalghan atau bolsa kerek. Sovet ókimeti kezinde de búl mang paydalanylghan. Bolashaq salynbaq «Qarabútaq – Torghay» tas joly Ólkeyekting tap osy túsynan ótpek. Endi Kólbaydyng Aqqabaghynan sol jerge deyingi ara qashyqtyqty anyqtamaqqa әri qaray jýrdik. Keldik. 25 shaqyrym eken. Aqtóbe oblysynyng Torghay dalasymen shektesetin túsynan eseptegende 14-15-tey. Aynalany shola qaradyq. Kópirge zer saldyq. Keyinirekte topyraqty jal qyp ýiip jasaghan eken. Kólikting erkin jýrip ótuine ynghaylap, ýstin keng etip jayyp tósegen. Biraq qazir isten shyqqan. Qaq ortasynan әdeyi jaryp jibergendey opyrylyp týsken. Búzylghan tústa aumaghy ken, ishi sugha toly toghan pishindi apan payda bolypty. Jýzip jýrgen balyqtar kórinedi. Kólikter qazir búzylghan búl kópirge tayau jerden salynghan basqa ótkelden ótip jatyr.

       Ólkeyek ózeni jayly naqty mәlimet mynaday: úzyndyghy 349 shaqyrym. Su jinalatyn alqaby 3600 km2. Bastauy Tolybay saghasynan shyghysta 3 shaqyrym jerde. Jantay men Tolybay ózenderining qosylghan jerinen bastalady. Balapan saghasynan ontýstikte 15 shaqyrym jerdegi Qyzylkólge qúyady deydi.  Jogharghy aghysynda belesti jazyqpen aghady, anghary 1 shaqyrymnan 3,5 shaqyrymgha jetedi. Jayylmasy eki jaghynda 0,6-2 shaqyrym. Arnasy 20-30 metr, búl bóliginde su jazda qara sulargha bólinip qalady eken. Qabyrgha ózeni saghasynan tómen Ólkeyek anghary jaypaqtalyp 7-8 shaqyrymgha úlghayady. Ýlkendi-kishili qarasular (eng úz. 9,8 shaqyrym, eni 50—60 metr, terendigi 7 metr) kezdesedi. Suy túshy, jazda kermektenedi. Jyldyq ortasha su shyghyny saghasy túsynda 1,60 m3/sek.

       «Derevyannyy most» dep atalatyn osy jerden Han molasy jaqyn deydi. Kóregen sayasatker, sayypqyran Ábilqayyr han iyemning asyl sýiegi jatqan meken. Qazir onda danqty qolbasshynyng basyna kesene salynyp, 22 metrlik biyik múnara qúrylysy jýrip jatyr eken. Úrpaq jadynda saqtaudyng amaly. Bolar elding qaraketi. Han molasyna 1990 jәne 1993 jyldary arnayy saparlap, Ábilqayyr han ziraty jóninde әr kelgenimde maqalalar jazyp, audandyq, oblystyq basylymdarda jariyalaghanmyn-dy. Keleshekte salynbaq «Qarabútaq – Torghay» tas jolymen ara qashyqtyghyn bile ketkendi de jón kórdik. Endi at basyn solay qaray búrdyq. Kóp úzamay han ordasyn tigip, qonys qylghan jerge de keldik. Rasynda da onsha alys emes, 20 shaqyrym. Han iyemning ruhyna dúgha baghyshtadyq...

                                                             5. Tәmam sóz

       Sonymen Qarabútaq pen Torghaygha sheyin ózimiz kuә bolghan naqty jayttardy qorytyndylasaq, ónirding jer bederin jaqsy biletin jýrgizushi әitekebiylik Asqar Kәdirbaevtyng jol boyy kórsetip, týsindirui boyynsha sәl kemitip, Qarabútaq pen Túmabúlaqtyng arasyn 106 emes, 103 shaqyrym dep esepteymiz. Al Basqúdyq selolyq okrugining ortalyghy – Túmabúlaq pen  Qostanay oblysynyng әkimshilik-shekarasyna deyingi aralyq 82 shaqyrym. Sonda Qarabútaqtan búl jer 185 shaqyrym bolyp túr. Demek, Múqanbet-Shәrip agha Kenjebaydyng 187 shaqyrym dep jýrgen pikiri shyndyq. Taghy da eske sala keteyik qaytalap, Ólkeyek ózenindegi ótkel, el auzynda atalyp jýrgen «Derevyannyy most» Torghay ónirimen týiisetin bizding Áyteke by audany territoriyasy sheginen sanaghanda 15 shaqyrym. Qazir Aqtóbe qalasynan Astanagha baratyn jol ainalma, 18 saghattyq, 1458 shaqyrym. Al trassa Qarabútaqtan Torghaygha tura týsse Elordagha sheyingi jýris uaqyty eki esening ýstinde, 9-10 saghatqa qysqarar edi. Sonda jýk tasymaly qysqa merzimde qamtamasyz etiledi, shyghyn azayady, jýrginshini fiziologiyalyq auyrtpalyqtan qútqarady.

       Jәne bir andaghanymyz, Aqtóbe oblysynyng osy aumaqtyq-әkimshilik shekarasy túsyna deyin kóp qarjy shyghartyp bógesin bolatynday kólemi ýlken say-sala, batpaq, qalyng qúm kezdespeydi. Jer kelbeti alasa tóbeli jazyq. Shóbi bitik, shúrayly. Sharuagha óte qolayly. Yaky bolashaq «Qarabútaq - Torghay» tas joly baquatty tirlikting kózine súranyp túr.

Bóribay KÁRTEN,

Aqtóbe – Áyteke by – Qarabútaq – Túmabúlaq – Ólkeyek ózeni – Han molasy.

Abai.kz