«Balamdy medresege bil dep berdim, Qyzmet qylsyn, shen alsyn dep bermedim» deydi hakim Abay. Zaman ózgerdi, biz qazir jetkinshekterimizdi medresege emes, shetel asyryp, әlemning ozyq oqu oryndarynda oqytatyn boldyq. Sana da «janardy». Olardy osylay bilimdi shetten izdetu arqyly «qyzmet qylsyn», «shen alsyndyqqa» bauly bastadyq. Búl ýrdis óz jemisin bergen de bolar. Biraq bir mәseleni úmyt qaldyrdyq. Ol – jastardyng últtyq sanasynyng beriktigi. Sol sanagha últtyq qúndylyqtardyng dәnegin egip, olardy otanshyl ruhpen tәrbiyeley alyp otyrmyz ba? Osy oiymyzdy talqylap kórsek...

Qater qaydan keledi?

Songhy jyldary týrli memlekettik baghdarlama ayasynda myndaghan shәkirt shetel asyp, «iynemen qúdyq qazypty». Al múnyng syrtynda әrtýrli shet­el­dik granttarmen ózge elge qanat qaqqan jas­tarymyz qansha? Sanyn dóp basyp aitu qiyn. Olar­dyng qanshasy elge oralyp, jemisti enbek etip jýr? Taghy da kýngirt... Sol jastarymyz ózge elden nen­dey tyng janalyq, nendey tyng serpilis әkelip jatyr? Naqty deregimiz bolmaghandyqtan, «ony ua­qyt kórsetedi» dep bar jauapkershilikten syty­lyp shygha kelemiz. Qazir shet memleketterde oqu­dyng paydasy jayly jii aitylady. Biraq aragidik bol­masa, shetelge bala asyrghannan keler ziyandy sóz etpeuge tyrysamyz. Mәselen, birinshiden, jat jerde jat iydeologiya bar. Ol iydeologiyanyng ózin ýsh týrge bólip qarastyrugha bolady. 

Birinshi – sayasy iydeologiya. Ózge elderde Qa­zaq­­stan sayasatyna yqpal etkisi keletin sayasy top­tar bar boluy zandy qúbylys. Olardyng sol iydeo­­lo­giyany jastargha siniru arqyly memleketimizding sayasatyna sanylau izdemesine kim kepil? 
Ekinshisi – diny fanatizm iydeologiyasy. Elimizge sansyz missionerler attandyrghan batys elderi on-solyn әli tanyp ýlgermegen hәm óz ayaghymen kel­gen jastarymyzdy sәtti paydalanyp ketui bek mýmkin. 
Ýshinshisi – dýniyelik iydeologiya. Jasynday jarqyldaghan jastardy jalt-júlt etken dýniyemen qyzyq­ty­ryp, qarjymen aldarqatyp, elitip әket­pe­sine kim kepil? Qazirgi jaghdaygha qarap oty­r­sanyz, alghashqy sayasy iydeologiyanyng nә­tiy­jesi kózge kórinbegenimen, qalghan ekeui­­ning zarary sezile bastady. Mәselen, óz betimen músylman elderine oqugha attan­ghan jastarymyz sol jaqtan diny bilim alyp, elimizding salt-sanasyn joqqa shy­ghara bastady. Batysqa attanghan qyzdary­myz adamzattyq qúqyghyn paydalanyp, jat- júrttyqtyng tabaldyryghyn kelin bolyp attap, úldarymyz sol elden jan jaryn ta­uyp, qalyp qongda. Al olardyng sany qan­sha ekeni taghy belgisiz. Biz mәselening betin ghana aityp otyrmyz. Sondyqtan da búl mә­selening astaryna terenirek ýnilgen jón se­kildi.

Jastardy shetelde oqytu kemerinen asyp bara jatqan joq pa?

Ol ýshin, eng aldymen, «Jastardy shet­el­­de oqytu kemerinen asyp bara jatqan joq pa?» degen súraqqa jauap tauyp alghan jón. Alys­qa barmay-aq, irgedegi 1,5 miyl­liard hal­qy bar Qytaygha nazar salayyq­shy. Son­shama halqy bar «Aydahar eli» shet­el­ge bala jiberuge ailaly kózben qa­ray­dy. Jy­lyna oqu maqsatynda birneshe myng adam­dy ghana shekara asyryp, 2-6 ailyq, әri ketse, bir jyldyq bilim beru kurs­taryna attan­dyrady. Olardyng denin mem­lekettik qyzmetkerler qúraydy. «Ada­my ónimderi» kóp bola túra, biz sekildi 4-5 jylgha bala jibermeulerining astarynda ne bar? Búl – bir. Ekinshiden, 120 miyl­lionnan astam halqy bar Japoniya memleket tara­py­nan jylyna 15-aq azamatty shetelde oqytu­gha rúqsat beredi eken. Osy eki mysal­dyng ózi elimizge biraz jaytty úqtyrsa kerek-ti... Al biz bolsaq, memleket tarapy­nan jyl sayyn 3000 studentti 87 maman­dyq bo­yyn­sha dýniyejýzindegi 32 elge at­tan­dyryp jatyr­myz. Al beyresmy or­ta­lyqtar arqy­ly arman qughandardy qos­saq, búl san taghy da eselene týseri belgili. Búl «shetelge bala oqytpau kerek» degen oidy bildirmese kerek. Osy jaghdaylardy eskerip, tek shet­el­de bala oqytudyng sanyn emes, sapasyn arttyryp, kemerinen asyp bara jatqan mә­selening tizginin bir tartyp qong kerektigin anghartady. 

Ne istemek kerek? 

Áriyne, keleshekting kókjiyegin kenitu ýshin jastarymyzdyng damyghan elderdi kórui, sol jaqtan dәris alyp, elining keme­sin algha sýireui qajet-aq. Múny joqqa shy­gharugha bolmaydy. Mәselen, osy baghyt­ta «Bolashaq» bagh­darlamasy jastardy ózi tan­­daghan ozyq oqu ornyna orna­las­tyru, ony oquyn bitirgenshe qa­da­ghalau, sosyn elge qaytqan song jú­myspen qamtu syndy jú­mystardy dóngeletip jatqany ras. De­sek te, bar mәsele osy jayttarmen shek­te­lip qalmauy qajet. Búl mәsele jalpyúlt­t­yq sipat alyp, shetelde bala oqytudyng mem­lekettik sýzgisin qalyptastyruymyz kerek. Ol ýshin qanday jayttardy qaperge alu kerek?
Birinshiden, ózge elderge jastarymyzdy egemen elimizge qajetti, biraq óz elimizde oqytugha mýmkindik joq mamandyqtardy iygeruge ghana jiberu kerek. 
Ekinshiden, «mektepting jasy», «joghary oqu oryndarynda oqityndardyng jasy» de­gen sekildi shetelde oqityn balalardyng jasyn belgileu qajet. Jasy 22-den aspa­ghan bozbalalar men boyjetkenderdi, últ­tyq tanymmen susyndap óspegen jetkin­shek­terdi shekaradan asyrugha bolmaydy.
Ýshinshiden, tek qana mektepti ýzdik bi­tir­gen, erekshe daryndy jastardyng әlemdik dengeydegi irgeli oqu oryndarynan bilim aluyna jol ashugha tiyispiz. 
Tórtinshiden, memlekettik qúpiya sala­sy­nyng mamandaryn, әskeriylerdi ózge el­der­ge oqytpau kerek. Bolondyq oqu jýiesi boyyn­sha PhD doktoranttaryn shetelge tә­jiriybe almasu ýshin jiberu mindettelgen. Ás­kery oqu oryndaryn múnday mindetten bosatu qajet.
Besinshiden, elimizde shetelge oqugha jiberiletin jastargha arnalyp, kemi bir jyldyq dayyndyq kurstary ashylghany jón. Ol jerde baratyn elding zany, ómir sýru erekshelikteri týsindirilip, ol elderde ózin qalay ústauy kerektigi ýiretilui qajet. Óit­keni shetel azamattary bizding jastary­myz­gha qarap, memleketimizdi tanidy. Olar­­dyng qúlaghyna sonymen qatar últtyq ta­nym túrghysynan arnayy dәrister oqy­luy, «ózge elde súltan bolghannan, óz elin­de últan bolghany» artyq ekeni qúiyluy tiyis. 
Altynshydan, sheteldegi jastardyng týrli sayasiy-diny úiymdarmen baylanys jasauyna, týrli iydeologiyalyq ýrdisterge boy aldyruyna shekteu qoy kerek. 
Jetinshiden, qazaq jastary oqityn el­derdegi elshilikterding janynan sol jas­tar­dyng basyn qosatyn mәdeny ortalyqtar ashyl­ghany jón. Sol ortalyqqa kelgen әr qa­zaq balasy aptasyna kemi bir mәrte últ­tyq qúndylyqtar jayly dәris alyp otyr­sa, týrli kelensiz oqighalar oryn almas edi.

Týiin

«Halyq pen halyqty, adam men adamdy tenestiretin nәrse – bilim». Qazaqtyng belgili jazushysy Múhtar Áuezovting osy sózi әrkimning kókeyinde jýretini haq. Demek, ózge eldermen terezemiz teng boluy ýshin bizding әr nәrseni bile bergenimiz jón. Biraq ta últtyq qúndylyqtardy, últtyq tanymdy әlip qúrly kórmesek, eldi sýimesek, sol bilgenimizden qayyr bar ma? Búl súraqty da әrdayym qogham aldynda qoyyp túruymyz qajet sekildi. Aytar oy – bizden, ilip әketip, saralau sizden bolsyn.

Qanat Birlikúly

Abai.kz