«Tolghauy toqsan qyzyl til, sóileymin deseng ózing bil» dep sózge tiyek saldyq. Til taghdyry – tútas últtyng taghdyry. Últ ústazy  Ahmet Baytúrsynúly: «Últtyng saqtaluyna da, joghaluyna da sebep bolatyn nәrsening eng quattysy – tili. Sózi joghalghan júrttyng ózi de joghalady» dese, Maghjan Júmabaev: «Tilsiz últ, tilinen airylghan últ dýniyede últ bolyp jasay almaq emes. Onday últ qúrymaq» degen eken. Bir ghasyr búryn aitylghan Alash arystarynyng qúsny sózderi dәl býgingi zamannyng da tamyr býlkilin dóp basyp túrghanday.

Qazaqstan Respublikasynyng Ata zany memlekettik tilding joghary dengeyde qoldanyluyna kepildik beredi. Ata Zannyn 7-babynda Qazaqstan Respublikasyndaghy memlekettik tilding qazaq tili ekeni, memleket Qazaqstan halqynyn tilderin ýirenu men damytu ýshin jaghday tughyzugha qamqorlyq jasaytyny naqtylanghan. Osy baptyng ekinshi tarmaghynda memlekettik úiymdarda jәne jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynda orys tili resmy týrde qazaq tilimen teng qoldanylady delingen. Eger zannyng mәtinine zer salsaq, memleketimizde memlekettik tilmen birge orys tili de qoldanylatyny aitylghan. Zannyng osy tarmaghyn búralang týsinip, teris qoldanugha tyrysatyn adamdar da bar. Zannyng búl talaptaryn teng dәrejede tenestirip qaraugha bolmaydy. Zannyng negizgi talaby memleketting tili qazaq tili bolghandyqtan eng birinshi osy normany basshylyqqa alyp naqtyly qoldanuymyz qajet. Naqtyraq aitqanda, Konstitusiyamyzda aiqyndalghan «memlekettik tilmen qatar orys tili resmy til bolyp tabylady» degen norma bastapqy maghynasyndaghyday aibarly ról atqarmaytynyn týsingenimiz jón. Ata Zanymyzdyng qabyldanghan uaqytyn eskerip, sol kezdegi jaghdaylargha terenirek ýniler bolsaq, buyny jana qatayyp kele jatqan memleketimizding әleumettik-ekonomikalyq jaghdayy, qazaq últynyng sanynyng azdyghy osy zannyng kenirek paydalanyluyna, qúqyqtyq normasynyng joghary qoldanyluyna iytermeledi. Al, qazirgi jaghday basqasha. Elimizding demografiyalyq jaghdayy týzelip, qazaqtyng sany 68 payyzgha artty. Ana tilimizding qoldanylu ayasy keneyip, memleketimizding memlekettik tili – qazaq tili bolyp kýn sayyn әleueti aibyndy asqaqtap keledi. Sondyqtan konstitusiya zandaghy normalardy qoldanghanda zandy naqtyly týsinip, qoldanysqa shygharu mindet.

«Til turaly» zannyng 4-babynda: «Memlekettik til – memleketting býkil aumaghynda qoghamdyq qatynastardyng barlyq salasynda qoldanylatyn memlekettik basqaru, zang shygharu, sot isin jýrgizu jәne is qaghazdaryn jýrgizu tili» - dep atap kórsetilgen. Desek te, aidyng kýnning amanynda, tәuelsizdigimizding 24 jyldyghynda til taghdyryn qiyanatqa, dodagha saludy toqtatpay kelemiz. Til sayasaty kez kelgen memleketting últtyq taghdyryn sheshetin kiyeli qúbylys. Al, babalar tilining tegeurinin algha jyljytpay otyrghan mәseleler bizde әli de azayar emes. Mәselen, 2015 jyldyng 1-jartyjyldyghynda Astana qalalyq sotyndaghy kiris qújattary 16 myng 417 onyng ishinde 8 myng 930 qazaq tilinde, shyghys  qújattar 16286 onyng 12 myng 716 memlekettik tilde jýrgizilgen. Búl kelip tirkeletin qújattardyng qazaq tilindegi ýles salmaghy shyghys qújattaryna qaraghanda kem ekenin kórsetedi. Yaghni, basqa memlekettik organdar men úiymdardan keletin qújattar memlekettik tilde az týsetinin dәleldeydi. Al, birinshi jartyjyldyqta elordalyq sottarmen 5095 is memlekettik tilde qaralghan.

Osydan birer jyl búryn Memleket basshysy Núrsúltan Nazarbaevtyng Jarlyghymen barlyq ortalyqtar, jergilikti atqarushy jәne jogharghy biylik organdary,  Preziydent әkimshiligi, Parlament, Ýkimet, Sot, Ishki ister, barlyq qúqyq qorghau organdary is qaghazdaryn kezeng kezenimen memlekettik tilge kóshirui tiyis edi. Biraq, is qaghazdaryn memlekettik tilge kóshiru ahualy barlyq jerde aqsap, kýrdeli kýiinde, audarmashylardyng yghynda qalyp otyr. Abay babamyzdyn: «Aytushy men tyndaushy kóbi nadan, búl júrttyng sóz tanymas bir parasy» degenindey, qúzyrly organdarymyzdyng qazaq tilinde sóileude әlsizdik tanytatyndyghy qynjyltady.  

Sot isining memlekettik tildegi ýles salmaghynyng tómendigin týsindirip ótsem. Qylmystyq prosestik kodeksting 30-babynda «Qazaqstan Respublikasynda qylmystyq sot isin jýrgizu qazaq tilinde jýrgiziledi, sot isin jýrgizude qazaq tilimen qatar resmy týrde orys tili, al qajet bolghan kezde basqa tilder de qoldanylady» delingen. Qylmystyq prosesti jýrgizetin organ isti orys tilinde nemese basqa tilderde jýrgizu qajet bolghan kezde sot isin jýrgizu tilin ózgertu turaly uәjdi qauly shygharady. Is boyynsha is jýrgiziletin tildi bilmeytin nemese jetkilikti týrde bilmeytin iske qatysatyn adamdargha ana tilinde nemese ózderi biletin basqa tilde mәlimdeme jasau, týsiniktemeler jәne aighaqtar beru, ótinishhattar mәlimdeu, shaghymdar keltiru, is materialdarymen tanysu, sotta sóz sóileu, kodekste belgilengen tәrtippen audarmashymen qamtamasyz etiledi.

Qylmystyq sot isin jýrgizuge qatysatyn adamdargha isting olar ýshin qajetti, basqa tilde jazylghan materialdaryn qylmystyq sot isin jýrgizu tiline audaru tegin qamtamasyz etiledi. Qylmystyq sot isin jýrgizu tilin bilmeytin adamdar ýshin qújattardyng sot isin jýrgizuding osy adamdar tandaghan tilinde jazylghan, kuәlandyrylghan kóshirmesi qosa beriledi.

Azamattyq is jýrgizu kodeksining 14-babynda azamattyq ister boyynsha sot isi memlekettik tilde jýrgiziledi, al qajet bolghan jaghdayda sot isin jýrgizude memlekettik tilmen orys tili nemese basqa tilder birdey qoldanylatyny aiqyndalghan. Sot isin jýrgizu tili sotqa talap aryz berilgen tilge qaray sot úigharymymen belgilenedi. Sol bir azamattyq is boyynsha is jýrgizu bastapqy belgilengen sot isin jýrgizu tilinde jýzege asyrylady. Eger isti birinshi satydaghy sotta qaraugha dayyndyq barysynda talapkerding óz ókili talap aryz bergen tildi bilmeytindigi anyqtalsa, onda sot talapkerding jazbasha ótinishhaty boyynsha sot isin jýrgizu tilin ózgertu turaly úigharym shygharady. Is jýrgizilip otyrghan tildi bilmeytin nemese jóndi bilmeytin iske qatysushy adamdargha sotta ana tilinde nemese ózderi biletin basqa tilde mәlimdeme jasau, týsinikter men jauap beru, ótinish bildiru, shaghym jasau, is materialdarymen tanysu, sotta sóileu qúqyghymen qamtamasyz etilip, audarmashy beriledi.

Azamattyq sot isin jýrgizuge qatysushy adamdargha basqa tilde jazylghan isting zang boyynsha qajetti is materialdarynyng sot isin jýrgizu tiline sot tegin audaryp berudi qamtamasyz etedi. Sot prosesine qatysushy adamdargha sotta sóilengen sózding basqa tilde aitylghan bóligin sot isin jýrgizu tiline tegin audaryp beru qamtamasyz etiledi. Iske qatysatyn jәne sot isin jýrgizu tilin bilmeytin adam isten kerekti qújattardy alyp beru turaly jazbasha týrde mәlimdegen kezde, sot aktileri oghan ana tiline nemese ol biletin basqa tilge audarylyp tabys etiledi. Mine, osy zandylyqtar memlekettik tilde nege tolyq is jýrgizilmeydi deytin uәjderde tolyq jauap beredi. Búl adam qúqyqtarynyng jogharghy hartiyasy yaghni, adam qúqyqtarynyng eng biyik ólshemderi bolyp tabylady. 

Tughan tilimizding taghdyry óz elinde, óz jerinde tarazygha týspeui tiyis. Til taghdyrynyng sheshilmey túrghan kýrmeui, qiyn tústary әli de jeterlik. Sondyqtan bizding qoghamdaghy tilding mәselesi tek sot organdary jýiesin emes, barlyq salany qamtyghanda ghana damyp, órkendeytin bolady.

Botakóz Bayanova,

Astana qalalyq sotynyng Aqparattyq qamtamasyz etu bólimining basshysy

Abai.kz