Anyzda aqiqat bar...

halyq danalyghy.

 23-jeltoqsan kýni Qazaqstan Últtyq arnasynan últyn sýietin azamattardyng atsalysuymen efirge shyghatyn, әri ony qarymdy qalam iyesi (jurnalist) Beysen Qúranbek jýrgizetin «Aytugha onay» telebaghdarlamasynyng kezekti «Otshashu ma, otpen oinau ma?» atty kórsetilimin tamashaladym.  Telebaghdarlama әdettegidey  әdemiligin joghaltpay,  týimedey sózder arqyly týiedey oy tastap ketti. 

Aytylghan mәlimetterge  qaraghanda bir ghana Almaty qalasynda jylyna  70-80 adam osy otshashudyng zardabynan jedel jәrdem shaqyrady eken. Osylay eseptegende kýlli Qazaq elinde jylyna myng shamaly adam, ýlkeni bar, kishisi bar týrli dene jaraqatyn alatyny belgili. Tipti keybiri ajal qúshsa, keyi ómir boyy mýgedek bolyp qalatyny taghy jasyryn emes. Avtokólik apatynan jylyna myndaghan adam ómirimen mezgilsiz qoshtasyp jatady. Sonda deymin-au bizding halyq  eshkimmen atysyp-shabyspay-aq (onyng betin ary qylsyn)  beybit kýnde  ýstip qyrylyp nemese mýgedek bolyp qala beredi me? Búl da halyq bolyp qamyghatyn,  qamygha otyryp  haraket qyludy  qalaytyn  qajettilik.

Endi az kýnnen song Alla amanshylyghyn berse 2016 jyldy kýtip alamyz. Demek otshashudyng orayly shaqtary ortamyzgha ornygha bastady degen sóz. Jyl sayyn qaytalanatyn ókinishti óksikterding biyl da bolmasyna kim kepil?  «Otshashu ma, otpen oinau ma?» atty osy baghdarlamalyq kórilimning kótergen maqsatyna  óz qoldauymdy bildiru niyetimmen osy jazylghan dýniyeni qandastaryma, kýlli Qazaqstan halqyna úsynudy jón sanadym. Bireu bolmasa bireu oqyp, otshashayyn degen oiynan baz kesher.

Jana jyldyq mereke elimizde kenestik biylik dәurendep túrghan 1937 jyldan beri ýzdiksiz toylanyp kele jatyr. Biraq ol kezde otshashu boldy ma, joq pa ony kóne kóz qarttar biler. Mening aitpaghym osy shaq. Qalyptasqan qaghida boyynsha mereke qarsanynda halyqtyn, qala berdi qalalyq әkimshilikting bir-birimen bәsekeleskendey, bir-birinen asyp-týsip, qyzyldy-jasyldy, aluan týrli otshashulardy oiqastatyp shashatyny bar. Oy jýgirtken adamgha osydan týser esh payda joq ekeni anyq. Kerisinshe ekonomikalyq, ekologiyalyq jәne qauipsizdik, saulyq pen salauattylyq túrghysynan asa zalaldy. Onyng ýstine últtyq dәstýrimiz men dinimizde de onday salt pen sana joq.  Arghy-bergi tarihymyzgha ýnilsek eshbir merekemizdi tars-túrs atyspen qarsy almaghanymyz anyq.

Olay bolsa «búl ýrdis qaydan keldi, kimnen ýirendik?» degen zandy súraq tuady. Adamzat tarihynyng damu kezenderine kóz jibersek eng alghash bolyp qytaylardyng oq dәrini oilap tapqanyn bilemiz. Qytaylar adamzat órkeniyetine kompasty, oq dәrini, qaghazdy jәne baspa mashinasyn tapqyrlau arqyly ýles qosqan halyq. Olar selitra, kýkirt jәne aghash kómirin qosyp jarylghysh zatty ómirge әkeldi. Búl zattardyng barlyghy da kezinde adam emdeuge qoldanyp kelgendikten әri atylghanda ot shashatyndyqtan «oq dәri» dep atalyp ketken. Oq dәrining basqa emes Qytayda payda boluy sol elding salt-dәstýrimen de baylanysy boluy mýmkin. Óitkeni qytaylardyng ózining últtyq kýntizbesi boyynsha jana jyl merkesin (әr jyly aqpan aiynyng ishinde atap ótiledi, tek on kýn ilgeri nemese keyin keledi) jәne әlem elderimen birge jeltoqsannyng qantargha qaraghan týnin  qarsy alghanda, otbasy mýsheleri jinalyp jyly-júmsaqty aldaryna alyp, tang syz bergenshe merekeleytin salty bar. Mine sol kezde otshashudy (torsyldaq) topyrlatyp atu bastalady. Torsyldaqtyng dәl osy keshte atylu sebebi qytay halqynyng kóptegen anyz-ertegilerinde bayandalghan. Olardy bir jýiege keltirsek mynaday qyzyqty oqighalardy kezdestiremiz. Ertede «Qarsan» degen óte jyrtqysh jәne óte ýreyli maqúlyq ómir sýripti. Ol adamdar men ýy januarlaryna auyz salyp elding berekesin alypty. Jýieden әr jyly jana jyl qarsanynda auyl-auyldy aralap әdemi qyz-kelinshekterdi «aulaydy» eken. Halyqtyng oghan kórseter qayrany bolmapty. Adamdar birtindep  onyng tek qana qyzyl týs pen tarsyldaghan dauystan qorqatynyn sezip jyl qarsanynda ot jaghyp, baraban, kerney shalyp ýreyli maqúlyqtan saqtana bastapty. Osy ýrdis damy kele ózinen әri ot әri dauys shygharatyn torsyldaqtardyng jasaluyna negiz bolypty. Key bir anyz jelisinde ertedegi sol maqlúqtyng aty «Qarsan» emes, «Jyl» dep te ataldy eken adamdar osy «Jyldyn» kelip-ketkeninen aman qalghandary ýshin bir-birin «Jyldan aman ótkeninizben» dep qúttyqtaytyn bolypty. Kýni býginge deyin qytaylar jana jylda birin-biri «Jyldan ótuinizben» dep qúttyqtap jatady. Bizding «Jana jyl qútty bolsyn» degenimizding kerisi. Qay halyq bolsa da jaqsylyqtan ýmit kýtetini anyq, sodan bolar anyz-әngimelerining sony jaqsylyqpen ayaqtap jatady. Búl anyzdardyng da sony solay, bir batyr anshy jigit әlgi qorqynyshty jyrtqyshtyng izine týsip jýrip aqyr-sonynda jer qaptyrady.

Anyzdyng kelesi bir bútaghy dәstýrden góri diny senimge jaqyn. Ol anyz boyynsha ertede bir patshanyng erke-shora bir qyzy bolypty, ol el aralap sauyq-sayran saludy jany sýiedi eken. Sol qyz birde shetkeri bir qalagha kelip qonaq ýide úiyqtap jatqan jerinde sol qala manyn mekendep jýrgen bir albasty qyzdyng jýregin suyryp әketipti. Qyzdyng júmbaq jaghdayda ólui patshagha asa auyr tiyipti, qandy qol qaraqshyny ústaugha qansha kýsh júmsasa da nәtiyjesiz, ayaqsyz qala beripti. El qúlaghy elu degendey búl oqigha el-júrt arasyna taray bastaghan song әlgi qonaq ýige kelushilerding ayaghyda sayabyrlapty. Kýnderding birinde alys aimaqtan búl qalagha bir bekzada men bir shәkirt bala saparlay kelip osy qonaq ýige qonugha týsedi, kópten qonaq kelmey kónili jabyrqap jýrgen qojayyn olardy jyly qarsy alyp eng tәuir degen bólmesine ornalastyrady. Búl bólme kezinde qyz ólgen bólme edi, kәperinde eshtene joq ekeui tósek salyp jatyp qalady, týn ishinde bólmeden jylaghan qyzdyng dauysy shyghady, bekzada ornynan túryp balauyz shamdy jaghyp qarasa әdemi bir jas qyz egilip otyr eken. «Sen kimsin?» degen jigit súraghyna qyz bolghan oqighany aityp beredi jәne ózin әkesine kezdestiruin súraydy. Ol ýshin úiyqtap jatqan shәkirt balanyng jýregin alyp albastygha berip, albastydaghy óz jýregin qaytaryp sol arqyly tirilip әkesine jolyghyp bolghan isti bayandap bolghan song qaytyp kelip shәkirt balanyng jýregin ózine qaytaryp beretinin aitady. Búl úsynysqa bekzadanyng basy әbden qatady. Qyzda ótinishin jylap-enirep qaytalap aitudan sharshamaydy. Ne kerek sonynda jigit kelisim beredi. Qyz tirilip, shәkirt bala óledi. Ertesi qyz ben jigit ekeui patshagha kezdesuge jolgha shyghady, әri shәkirt balanyng uaqytsha ólgenin basqalar búlar qaytyp kelgenshe sezip qalmasyn degen oimen esikke qyzyl shyraq ilip ketedi. Mine osylaysha qytay halqynyng jana jyl keshinde torsyldaq atyp, esik mandayshalaryna qyzyl shyraq ilip qoy salty qalyptasyp býgingi kýnge jetip otyr.

Qytay halqynyng otshashudy paydalanu tarihynda jyn-shaytandar men aruaqtardan saqtanu úghymy bar. Sebebi olar aruaqtardan aulaq jýrudi qalaydy. Kim ólse de onyng barlyq kerek-jaraghyn mýmkindiginshe tabytymen birge kómu dәstýri bar. Eger bir zaty qalyp qoysa artynan әruaq izdep kelip mazamyzdy alady degen týsinik saqtalghan. Sondyqtan bolar ólik shyqqan ýige otyrmaydy mýmkindiginshe basqa oryngha qonys audarudy qalaydy. Búl jaghynan әruaqty syilaytyn, tipti kómek súrap basyna týneytin bizding halyqpen dәstýr alshaqtyghynyng ýlken ekendigin kóruge bolady. Eger shyndyghynda otshashu atu  әruaqtarmen «atystyn» bir týri bolsa, «osy bizder ata-baba әruaghyn ýrkitip, sodan  jolymyz bolmay jýrgen joq pa?» dep te oilaymyn. (Búl sózimdi әzil dep qabyldanyzdar). Bastysy osy bir saltymyzda joq, onyng ýstine densaulyq pen bas amandyghymyzgha qauipti, qorshaghan ortany lastaytyn, qala berdi qaltamyzgha qayyrymy joq qarjylyq shyghyn ne ýishin kerek? Aqylmen oilaghan jangha týkke túrghysyz, qadirsiz is. Jana jyldy otshashusyz-aq bir-birimizdi jyly lebizben qúttyqtap,  hal súrasyp, jaghday bilisip degendey qarapayym etip ótkizuge de bolady ghoy. Naghyz tabighattyng kýni men týni teneletin, jer beti busanyp, kýn kózi emirenetin, aq týiening qarny jarylarday quanyshqa toly, halqymyzdyng tarihi, tól  merekesi Úlystyng úly kýni aldymyzda emes pe?. Sol merekege aman-esen jetip, elimizde, óz dengeyinde toylana almay kele jatqan Tәuelsizdik merekesin de qosyp, Úlystyng úlyn kýni dәstýrimiz ben tilimizge, dinimizge say keletindey toyllaudy Alla bizge nesip etkey aghayyn. 

Qaster Sarqythan, Abay atyndaghy QazÚPU-ding dosenti

Abai.kz