Hikayat

Qúpiya ishke syimaydy

E.Raushanov

Epilog

Óner adamy – qyzyq halyq.

Kóbimiz kisining kózi tirisinde turasyn aitugha shorqaqpyz. Ya ol kisi ómirden ótip - basyna eskertkish qoyylghan kezde, ya tas mýsin túghyry aldynda, nemese jyldar óte jazylar estelik kitabyna ýn qatqandy únatamyz. Azamat turaly jarqyratyp jaqsy aitu – kóbine ol adam baqilyq bolghanda jýzege asady. Osyny dәstýrge ainaldyryp aldyq. Myna fәniyde qasynda, qatarynda kele jatqan kisi jayly bilgenindi býkpesiz aitu ersi sekildi me. «Ersini» qoyshy, ol adam turaly qytymyrlau pikir bildirsen, qatarlaryng ýdere shulasyp: «Beti-jýzine qaramay soyyp salypsyn», - dep ezu qighashtaydy... ya bolmasa bilgen tәuir sózindi aitsan: «Jәrkelenship, jalpaqtap baghypsyn», - dep basyn shayqap shygha keledi... Bylay búrsang arba synady, bylay búrsang ógiz óledi. Bú qazaqqa jaghyp bolmaysyn.

Aytyp-aytpay tәuekel dedik. Jalpaq shesheylik jasap jaydaqtatpay, ya bolmasa jer tabandatpay, qalamger kózindegi Ábish turaly az-kem bilgenimizdi, qatar jýrip basymyzdan ótkizgen oqighalardy aq qaghazgha týsirudi jón kórdik.

Jýris-túrysynan kósemdigi kórinbeytin, ómirding únghyl-shúnghylyna tamyrshyday tap basyp ene biletin, uәiim men múny egiz jaratylghan ýlken suretker Ábish Kekilbayúly turaly taza kónilden shyqqan kórkem bayan dep biliniz.

1. Shynyraudyng móldiri

Búl kýnde kisini tanqaldyru qiyn.

Ómir aghysy taudan qúlaghan ózen sekildi, kýrese bilmesen, aghyngha qarsy jýze bilmesen, janqauyq sekildi jaghagha shygharyp tastaydy. Kýnge qurap, ayaqasty bolyp, eshkimge kereging bolmay jatqanyng sodan. Osy jýrgen bir kisidey mandaydyng terin kýnige bes sapyryp beynet shektik, ilim-bilimning sonyna kýndiz qolgha sham alyp týstik, sausaqty sýiel etip, kóz mayyn sarqyp kórkem shygharma kesteledik. Bireudi tanqaldyrayynshy degen dәme bolmapty.

Osy kýni tóseginen teris túryp, týie sekildi teris dәret syndyratyn biyshikesh baydyng oiy – qaltasyn qampayta týsu, siniri shiqyldaghan kedeyding armany – qarynnyng qamy. Adam balasy shyr etip jaryq dýniyege kelgennen kózge týsedi: ýlkender «adam bolady ma» dep synaydy, kishiler «shekesin tasqa soghyp qúlamasynshy» dep qarauyl qaraydy, qatar-qúrbylar «sýrinse-sýrinse eken» dep kisining shalys basqanyn tamashalaydy.

Ár adamnyng jan dýniyesi qúlyptauly sandyq.

Sol sandyqtyng ishinde qanday qazyna jatqanyn qúlpyn ashqan kisi ghana biledi. Kóp pendening sandyghy ashylmastan ketedi. Ashugha bel sheship kirisken, sóz derti mendegen fransuz jazushysy Balizak aitqan pikir bar: Dýniyeni dýnie etken qúshtarlyq deydi jazushy. Adam boyyndaghy qan qyzuy – qúshtarlyq bireudi patsha etedi, kelesini basybayly qúl qylady, soghys ta, sýiispendik te, ghylym da, bilim de qan qyzdyrghan qúshtarlyqtan tuyp jatady.

Sol aitqanday - kisining jan әlemine ýniluden asqan baraqat, baylyq joq pa dep oilaymyn. Jer ýstining dýley tayfuny múhit betinde ótedi, al adam janynyng arpalysy kóbine ishten tynyp, terende, jýrek týbinde jýrip jatady. «Jýrekte kóp qazyna bar» dep aqyn aitqanday, adamnyng syrtqy dýniyemen qatynasy, qyzyq kórui, sýisinui, sýii, renishi, ókpesi, nalasy, uәiimi, saghynyshy, múny, bәri-bәri, aqtara bilgen adamgha - et jýrekting býlkilinen, sezim sarayynan serpilis tauyp syrtqa shyghady.

Endeshe keyipkerimizding jýrek qazynasyna ýnilip kórelik.

Ábishting kókirek kenishi kóldariya sekildi, ol asa kóp biledi; kóp oqyp, terennen toqidy. Kitap oquy da eshkimge úqsamaydy. Kitapty biz sekildi jýrgizip oqymaydy, ashqan boyda jiti qarap jiberip kelesi betti audarady... ony da  qaray sap audarady... qaray sap audarady... óstip damylsyz paraqtap jyljyp kete beredi. Beyne kitap betin suretke basa sap, kelesige... basa sap, kelesige... auysqan fotograf sekildi. Kóz suretine týsirip daghdylanghan.

Kýndelik jazuy da mýldem ózgeshe.

Kýnde toltyrmaydy. Oy oralymyn, osy qalay degen sóz saptasyn dәlme-dәl etip, esten shyghyp ketpey túrghanda, qoly qalt etip bosay qalghanda kýndeligine marjanday ghyp týsire qoyady. Kýndeligining ózi qysqa-qysqa novella sekildi oqylady.

Osy Ábish 80-shy jyldar basynda Almatydaghy qazirgi Jarbosynov atyndaghy urologiya ghylymiy-zertteu Ortalyghyna emdeluge jatqany esimde.

Kónilin súraghaly týs әletinde at izin salgham. Jeke palatagha jatqyzypty. Syrttan kep ensem – palatada jan joq. Medbiyke: «UZIY-ge týsiruge alyp ketti, kýte túrynyz», - dep sypayylap oryndyq úsyndy. Bos oryndyqqa tize býkkenim sol. Tereze aldyndaghy jazu ýstelinde kýntizbe dәpter kózime ottay basyldy, beti ashyq qalypty. Marjanday әdemi jazu janarymdy arbap jipsiz jeteley jónelgeni. Bas salyp oqy bastaghanymdy bilmey qalyppyn.

O, qúdanyng qúdireti!

Qazirgi ózining saushylyq jayy, ahualy turaly bir auyz sóz joq. Songhy jyldary oqyghan kitaptary turaly oy tolghanysy, arghy-bergi әdebiyetting jay-kýiin tóndire, tógildire terbetipti. Shynyrau qúdyqtyng tis syndyrghan tastay móldir suy sekildi kókeyime sinip barady. Meyirim qanady.

Ábish sary sәskede dýniyege kelgen eken.

Sheshesi Aysәule o zamanda – qaruly kelinshek, aiy-kýni jetip túrghanyna qaramay, ýy irgesindegi ýlken ýlekti jetelep, qyr astynan otyn әkeluge qam jasapty. Ásh-púsh degenshe qyr asyp kete barady. Týieni qalyng bayalysh  pen sekseuil arasyna manq etkizip shógere salyp, jalma-jan tomar syndyra bastaydy. Kәduilgi quraghan sekseuil, bayalyshtyng tomary, mal jemeydi, otqa salsang shoghy jugharaqta sónbeydi. Sary dalanyng bir kezdegi ýlpildegen kórki, búl kýndegi ayaq sýrindirgen týbirtegi. Ayaghy auyr kelinshek qos qanar tomardy әzer jiyp, ýlgerip, ýlekting eki býiirine qorjyn etip buyp-týiip, «әit-shýu!» - dep búidasyn tartady. Manq etip týregelgen januar anyzaq jelden kóni keuip shóldedi me, tanauyn shulatyp, dәp aldynda, qargha adym jerde jiti adymdaghan búida ústaghan kelinshekti tapap keterdey, eniske qaray enkildep jeledi.

Auyl tóbesi kórindi.

Japyrayghan jertóle, jappa tam, toqal tam kilen.

Anadaydan kórshi әielder bayqap qalady. Aysәule kelinshek ýy irgesine jeter-jetpeste, týieni shógerip ýlgermesten, ishin basyp, oshaq basyna ynghaysyz jýrelep otyra ketedi. Áldeneni ishtey sezgen, qazan manynda kýibendep jýrgen kórshi әiel etegine sýrinip jýgirip jetedi. Tolghaq qysqan kelinshekti qoltyqtan alyp ýige sýireydi. Sol eki arada qonsylas әiel tóbe kórsetedi. Ekeulep jertólege engizedi.

Nәreste shar etip jaryq dýniyege keledi.

Ýy qasynda oqshau qúdyq bar. Qay zamanda kim qazghany belgisiz. Ol túrghan tepsende su tayazdan shyghady. Sondyqtan býgin qazylghan qúdyq erteng qúlap jatady. Ne siqyry bary belgisiz – osy qúdyq әli kýnge ornynda. Qashan kelseng – móltildegen túnyq su. Shyraday janghan aru qyzdyng janary sekildi, simirseng tis syndyrarday, meyiring qanady.

Keyinshe bildi. Anasy alghash beli qayysyp jýrip su tartyp, sol qúdyqtyng tastay suyn qazangha jylytyp, nәresteni ingәlatyp shomyldyrady. Auyl shaldaryn shaqyryp, aldaryna bir-bir shara jýgeri kóje tartyp, úlyna yrym ghyp ýlkenderding batasyn alady.

«Tauday bol, balam, órkening óssin» degen darday sóz qaradomalaq sәbiyding qúlaghynda qalady.

Oy, dýniye-ay!

Jyldar jyljyp óte berdi. Qyzyliyek kýn órtshe qyzaryp batady. Dóngelegennen dóngelep kókjiyekke enkeygen kezinde jaryq әlemning jaryqtyghy nege qanqyzyldanyp shygha keletinin keshqúrym sәby shirkin anasynan súraghan deydi. Aysәulening qabaghyna tanghy buday múng kólenkesi qalqypty. «Qaydan bileyin, qúlynym, - deydi ýni irip, - batysta soyqan soghys jýrip jatyr deydi ghoy, soghys degening kisining qyzylala qany kórinedi, qan kóp aqqan song kókjiyekti týgel alghan shyghar». «Kókem qashan oralady?», - deydi tili jana shygha bastaghan qaradomalaq. «Qaydan bileyin, qúlynym, - deydi beybaq ana, - meni Qaraghandygha kómir qazugha alyp ketpey túrghanda kelse iygi»... Anasynyng qauip qylatyn sebebi bar. Myna Aysәule Taushyq degen jerdegi shahtada erteden qara keshke enbektep jýrip kómir qazady. Jer betine shyqqan kómirdi shaghyn shómishti vagonetkalargha tenseldire tiyep, Sartas ailaghyna jóneltip jatady. Odan kemege tiyelip әri әketiledi. Jas kelinshek er kisidey qaruly edi. Kýieuinen ýsh qyz, bir balamen qalghan oghan kenje qyzy emshekten shyqpay jatyp, kýieuining orynyna shahtagha týsuge tura keldi. Tórt jetimekti asyrau onay emes. Shany búrqyraghan, auasy tar jer astynan boyyn tartpay, qaylasyn siltep búrqyldatqan ýstine búrqyldatushy edi. Qayla silteui salmaqty edi. Ózgelerge úqsap qaqalyp-shashalyp jer betine jii kóterilmeydi. Kelinshekting alqyn-júlqyn qimylyna nemis alghan Donbastan kelgen shor moyyn brigadir týneukýni: «Ay, Aysәule, erlerden esh qalyspaysyn, qara jerdi oiyp týsesin, qaruly kisilerdi Qaraghandy shahtasyna jóneltu kerek degen pәrmen bar, qúda qalasa, búiyrsa – bilek kýshi myqty kisilerding tizimine seni de qosyp qoyam!» - dep qaydaghyny byqsytyp edi. Qanshama ailar ótti, neshe kýnder qyzaryp batty... brigadirding әlgi aitqan oqtay suyq sózi sanasynan juylar emes-ay!

«Nemisten bosatylghan Donbastan kelgen kisiler qayta kóship jatyr. Uaqytsha ashylghan myna shahtalar jabylady. Sonda myna shiyettey balalardy shyryldatyp qayda qanghimyn» - dep ishtey uayym jeydi.

Qarghaday kózining aghy men qarasy әli jas. Erteli-kesh jer qazba baspananyng jelkesindegi qúz jartasqa órmelep shyghyp alyp, ainalagha alaqtap, jol qaraydy da otyrady. Júrttyng balasy sekildi sharuagha ýiir emes. Óz ýiining bes-alty eshki-laghynyng týr-týsin de jóndep ajyrata almaydy. Ústaramen qyrghyzghan qauqighan basy shybyn tayyp jyghylarday kýnge jyltyrap, qay-qaydaghy oigha shomyp otyrghany otyrghan.

Sonadaydan ótip bara jatqan ýlkender ýkishe ýrpiyip qaraydy.

- Áy, ana Kekilbaydyng balasy myna otyrysymen ya eldi ústaytyn danyshpan bolar, ya qiyal quyp, oy baghyp basynyng aughan jaghyna qanghyp joghalar.

- Shahtada isteytin sheshesin kýtip otyr-daghy.

- Ózge balalar jýr ghoy әne bota baghyp, asyq oinap.

- Omaqa sekildenip esh tabjylmaytynyn qaytersin!

- Áy, búl bala zaman aqyrda jerding astyn kemirip jep tesip shyghatyn Áji-mәjining elshisi bolmasyn!

- Qaqbas, qaydaghyny aitady ekensin!

Ótip bara jatqan jolaushynyng sózining birin estise, birin estimeydi. Yzyndaghan ystyq jel tanauyn kesedi. Shanqay týs shyjghyra týsedi.

Ana Qaratau jaqtan tónkerilip shyqqan nóser búlty taban astyndaghy saharagha jetpey súiylyp joghalady. Árәdik tóbeni ainalyp qara qús úshady. Alystan sauyny kelgen, botasyn izdegen ingen kerney shalady. Qyr astynan eki ayaghy jerge tiymey úshyp kele jatqan anasynyng jaulyghy agharang etedi. Shynynda ghoy, anasynyng payymynsha jar basynda jarbighan qaradomalaghy tym ózgeshe, búl ózi bir tóbe de ózge qyzdary bir tóbe.

Minez qúbylysy teniz jaqtan shalqyp soqqan ystyq jel - kerimsalgha keledi. Ári ýdep-ýdep soghady, әri qalyby tym erekshe jaratylghan. Tildesip – uәjben ústay almaysyn, eregisip – tәjikege at basyn tirey almaysyn, sóz renki tym bóten.

Mysalgha deymiz ghoy:

Ózgeler qalay ómir sýremiz dep tyrtyndasa, búl bala ne ýshin ómir sýremiz dep kókjiyekke kýn sala qaraydy.

Qúrdastary qaytip mal jinap, aqsha tabamyz dese – búl kókeng ilgergi tileuime, sharua isime qanshalyq kýsh-jiger júmsauym qajet dep qyrgha qarap aspandaydy.

Keshqúrym, alystan jyltyraghan otty kórse, soghan ilesip ketetindey telmirip baghady. Sýitip jýrip mektep bardy. Ony bitirip oqugha ketti. Ony bitirgesin ne istep, ne qoyatyny jayynda tis jarghan emes.

Bir jyly keldi de: «Kóshemiz», - dedi. «Qayda?..» «Almatygha... men oqyghan qalagha». Aysәule eshkimge tis jarmady. Bir ay demalysqa kelgen úly bir-eki joldasyn jinap kelip: «Al, qalay, jolgha shyghugha әzirmiz be?» - dedi. Óne boyy jiydip bara jatqanday. Tudy-bitti kórmegen-bilmegen qiyrgha baryp, ne múrat tappaq. Oiynda sonday súraq jatsa da anasy: «Ázirmiz ghoy, qúlynym...», - dedi.

Ertesine jýgin tiyep jatqanda jiylyp auyldastary keldi.

- Al, búl ne sapar? – dedi tanghalysyp.

- Oquym bitti. Almatyda qyzmette qaldym. Apam men qaryndasymdy kóshirip әketkeli keldim, - deydi sózge sarang balasy. Qapelimde mýdirip qalghan aqsaqal jaghy: «Ózing ýilengen joqsyn. Ýstinde baspanang joq. Endi boy jetip kele jatqan qaryndasyng men egderip kele jatqan anang kimning bosaghasyn baqpaq?! Odan da júmysyng túraqtap, kelin keltirip, óz aldyna týtin týtetetindey bolghan kezde kóshirip әketpeysing be?» - dep kósheli sóz aityp edi. Balasyn jón sózge iyip keltire almasyn bilgenimen, alghan betten qaytpaytynyn sezgen ana shirkin sózge aralasty.

- Yqylastaryna rahmet. Qay-qaysyna da rizamyn. Biraq, qarshadayynan mandayynan qaqpaghan qaraghymnyng búghanasy bekip, óz tizginin ózi ústap, at jalyna qoly jetse, tútamday janym qalghansha qasynan qalmaspyn degen sózim bar edi. Sol kýnime jettim. Jaghday aityp, jolynan qaldyryp qaytemin, tәuekelin bersin. Qúdaydyng salghanyn kórermiz. Sau túryndar. Amandyq bolsa, talay kórisemiz ghoy, - dedi.

Jiylghan qalyng top, sózdi tiyp, kózderin sýrtisti. Kóship bara jatqan ýsheudi kezek pe kezek bauyrlaryna basyp, birjola úzap ketkenshe, sondarynan kóz almay, qarap qalysty.       

2. Áuezov

Eng qyzyghy Áuezovty alghash kórgeni. Auditoriyagha qasqa bas, mol pishimdi, qonyr kostumdi, qonyr ýndi, qonyrqay týsti ústaz kirip kelgende qaranghylau bólmening ishine sirinke jaghyp jibergendey sezilgeni.

Úly kisining kýlimsiregeni. Meyirim shuaghy mol janaryn keng ashyp qonyr ýnmen sóilep jónelgeni.

Qonyr ýnnen aiyqpas qonyr múndy sezdi so kezde.

- Bәli, balalar, aitatynymyz Abay ghoy, - dep tógildirgende bar ghoy, qúlaghy qúrghyr birde ashylyp, birde jabylyp, qit etse aldyndaghy zor meyir, keng peyil iyesin joghaltyp alarday anyrayghannan anyrayyp qas qaqpay tynday beripti. Ústaz sózin dәpterge týrtudi úmytypty. «Býiirden tótelep saual qoysam әbes bolar» - dep týiipti.

Beyne, kókala tenizding jargha úrghan alys saryny qúlaqqa talyp-talyp jetetindey. Áuezovty tyndaghan sayyn kókirek kózi ashylghanday sezildi. IYә, kisi kókiregi ashylmaghan kómbe, qúlyptaghy sandyq. Kórbilte nadan kisilerding kókiregi sol bayaghy – qalay ómirge keldi  - dәp solay qapyryq, tymyrsyq kýiinde sәule týspey ótedi. Ondaydy «kórkókirek» dep ataydy. Kórkókirek kisilerden manayyna, zamanyna tiyetin mysqalday payda joq, keldi... ishti... jedi... dәrethanagha jýgirdi... kórdi... tanghy buday... sahara saghymynday... seyilip óte shyghady. Ústazynyng aituynsha: Abay – qazaq saharasynyng búrqyldap qaynap shyghyp jatqan tas búlaghy, «ary bar, úyaty bar ýlkenge sen, ózi zordyng bolady yghy da zor» dep ózi turaly aityp ketkendey jaryqtyq.

Dýniyege nege kelip, qay baghyttan jol izderin bilmey, basyna tayaq tiygen týieshe sendelgen qazaqqa qaratyp:

eki iyghyndy júlyp jep,

ishken-jegenindi eseptep,

mal taptym, dýnie arttyrdym dep,

mәzdenbe, ant mezgilde tarazy basyna tartaryndy әuel bastan oilan dep osy qazirden jol kórsetip, baghyt siltep túrghanday ghoy, jaryqtyq.

Sózdi tauyp aitu - óner. Qanshamyz kereginde qajetti sózdi tauyp aita almay adasyp jýrmiz; qanshamyz tirshilikting shang basqan shyrghalang jolynan shygha almadyq; bәz bireuler kerekti sózin kerekti jerine ótkizip baspaldaqtap biyiktep ýlgerdi. Sózding kepiyeti kóterdi.

Osyny oilaghan keyipkerimiz bir kýni sәti kelgende ústazynyng aldynan ótti, shamyna tiyip býldirip almayyn dedi me, abaylap bopsalady.

- Múha, osynda birimiz ólen, birimiz әngime jazyp shúqynyp jýremiz. Birdeme jazyp birdeme shygharsaq deymiz. Jaqynda jaryq kórgen aqyndar jinaghyn qúr jibermeymiz. Uaqyttyng kóbin kitaphanada ótkizemiz.

Áuezov ong qolynyng súq sausaghymen tanauynyng úshyn saumalap jiberip tilge keldi.

- Bәli, búlaryng jaqsy. Biraq, talaptyng sonyna týskesin, myqtap týsinder. Áytpese, tolyspaghan Tolstoylar, shala Shekspirler sendersiz de jetedi, - dedi jaryqtyq.

- Solay bolsa, solay shyghar. Alayda, osynau talaptary tau jyqqanday kógenkózderding aldynda bir sóilep berseniz degen ótinishimiz bar. Býgingi әdebiyetting әngimesin sizding auzynyzdan estu bir ghaniybet.

- Bәli, әdebiyetting әngimesi «Myng bir týn» ertegisindey qansha týn aitsang da týgesilmeytin jyr emes pe?! Nu jynys toghay tәrizdi. Adasyp ketpeyik desek, bir taqyryptyng tónireginde pikir týiip aitqan sóz ótimdi bolar, shәkirtim.

- Endeshe kókeyde qordalanyp jýrgen biraz saualdy ózinizge hatqa tizip bersek neghylady?

- Bәli, mynauyng jón eken! Joldas-joralarynmen aqyldas, oilas, sosyn osy qalay degen saualdaryndy týgel tizip aldyma әkelinder. Qolym qalt etkende jauap jazyp tastayyn. Shәkirt pen ústaz arasyndaghy atkópir dialog bolsyn. Jana әlgide «keyingi kezde jaryq kórgen jinaqtar» dedin, jas aqyndardyng tyrnaqaldysy. Solardy jinap, basyn qosyp, jetkizip bergeysin. Kitaptaryn oqyp kórelik. Ar jaghyn aqyldasarmyz.

Myna sózdi estigen Ábish súmdyq nasattandy.

Nasattanbay qaytsin, aspannan, jeti qat kókting arghy jaghynan izdep jýrgen dualy auyzdan shyqqan uәli sózi dәp aldynan, «Qazaq әdebiyeti» kafedrasy bosaghasynan tabyldy emes pe! Úly ústazy zau biyik shyng basynan jayaulap, ayandap týsip kelip, shәkirtine qol bergendey sezilgeni. Osy mezet tóbesi kókke bir eli jetpey túrdy. Eki ezui eki qúlaghynda, qalbang qaghyp úshyp týregeldi. Jýregi ablyghyp aua jetpey әzer tilge kelgeni.

- Eki tapsyrmanyzdy da oryndaymyn. Bizding jigitter bir quanyp qalatyn boldy.

Shәkirtining asyp-tasyp quanghanyn, apash-qúpash qorbandap dәpteri men qalamsabyn izdegenin, óz-ózinen óstip shala býlingenin kórip jany jadyraghan jaryqtyq Múhang – mәz. Sylq-sylq kýledi, janarynan meymildegen jyly shuaq tógiledi.

Kóp úzamay respublikalyq jastar gazetine shәkirtterding saualyna ústazdyng jazbasha bergen jauaby jariyalandy.

Sol kýni ghoy Ábish týnimen kóz ilmey shyqty.

Sanasynda sendey soghylysqan saual men jauapqa ishtey marqayyp, biyik taudyng basyna shyqqan kisidey arqalanyp, qay-qaydaghy qiyaldyng qanatyna ilesip jeti qat kókke kóterildi me, shynyraudyng terendigindey oy terenine týsip shyqty ma, әiteuir óz-ózinen alasúryp, arpalysyp, alakýlik halge týskeni. Tóseginen bozaryp týregeldi.

Osy әngimeden keyin ay ótti me, ótpedi me, ol arasy esinde joq, Últtyq uniyversiytetting ýlken akt zalyna, jýz qaraly qalam ústaghan, sóz qughan kógenkózder ghana emes, kýlli әdeby Almaty týgelge juyq jinalghan. Áuezov qatty dauylda shayqalghan kemedey bolyp túryp – tógildirip bayandama jasady. «Jyl kelgendey janalyq sezinemiz» dedi kemenger jan. Ekpini pәrmendi, yrghaghy bay, oidan ózinshe, ózgeshe órmek toqy biletin jas órimder ósip keledi dedi. Shýkir, inshalla! Qazaqtyng dýldýl sózi әli bәsin bermepti, kepiyeti ketpepti, osynau oqyghan júqa kitapshalarda –  biri kepter bop, biri jyly jauyn bop, biri kóktemgi qaytqan tyrna bop tughan jerding týgine – bayaghy partiyanyng qabaghyna qarap úran sap, aiqaylap shyghatyn sholaq úiqastyng ornyn – ishki jarasymy bay sezim aghysy ala bastapty dep kózine jas irkip túryp quandy ústaz! Tasyp tógilgeni tolqyn-tolqyn sóz yrghaghynan sezildi.

Ghasyrda bir aitylatyn әngime bolady, ghasyrda bir danyshpandar jaryq dýniyege jarq etip didaryn ashady; osy jolghy Últtyq uniyversiytetting keng zalynda kileng kógenkóz, kónilderi qaryndash týspegen appaq qaghazday, shetinen asau jylqyday, shetinen arghy-bergi әdebiyet qazynasynan mol oqyghan, armanshyl týlekter qyr betkeyde órip shyqqan qyzghaldaqtay qúlpyryp uәli sózge qúlaq qoyghany. Bayandamashy tolqydy ma, tolqymady ma, onshasyn bile bermeydi, myna keyipkerimiz ústazynyng sóz renki jap-jasyl jastyq ólkesin terbetile jebey soqqan kóktemgi jeldey maqtau, sylap-syipau, kótermeleu suretine úqsaghan song –

Qúday bar eken dep oilady!

Bayandama ayaqtaldy. Áuezovti tyndaghysy kelip búrylghan jazushylar, sabaghyn әdeyilep ýzgen ústazdar, ýlken zaldy auzy-múrnyna shygharyp lyqa toltyrghan shәkirtter siltidey tynyp, sýttey úiydy. Qol soghugha eshkimning dәti jetpedi. Kósheli kórikti sóz qúlaqtan ótip, say-sýiekti syrqyratty. Qabyrghaly qalamger jaylap minbeden týsip, qolyna ústaghan qaghazyn qaq býktep, kostumining ishki qaltasyna salyp,esikke bettedi. Ábish ústazyn shygharyp salugha úmtyldy.

Esik aldynda jenil jýirigi kýtip túrghan. Múhang jaryqtyq jaylap basyp mәshiynege jetti, sonynan ilesip kele jatqan shәkirtin qimaghan kisishe pәske kidirdi. Ábishting «qaytsem de, ilese jýrip, birer auyz tildesip, shygharyp salsam ghoy» degen pighylyn ishtey týsindi. Myrs etip kýldi.

­- Bә-ә-li, shygharyp salsam dep túrghanyndy týsinemin. Jarty saghattay uaqytym bar edi, mәshiynege otyr endeshe! Ýige jetip, sol jerde, mәshiyne ishinde tildeseyik.

Ábishting kókten izdegeni jerden tabyldy. Múnshama tasyp quanbas. Tóbesi kókke eki eli jetpey, enkeygen kezde qúlaghy esik jaqtauyna tiyip, kostumining etegi qystyrylyp, ýlken kisining tizesin basa lyp otyrdy.

–­ Qaydan keldin? – dep ústazy sóz sabaqtady.

– Ýstirtten, Manghystau týbeginen.

– Bә-li, jer týbinen jettim deseyshi! Jaqsy oqy, kóp izden. Ol jaqtaghy jaqyndaryn: «Sol balamyzdan birdeme shyghady», – dep ýmit kýtip otyrghanyn úmytpa.

– Kitaphanany kýzetshimen birge jauyp shyghamyz. Leksiyadan qalyp kórgen joqpyz. Oqu izdep keldik emes pe it ólgen jerden.

Múhtar shәkirt balanyng salmaqty sózine riza bolghan peyilmen shuaqtana jymidy. Jan qaltasynan kóldey oramalyn suyryp, kózining aldyn, mandayyn sýrtti. Tórt býktep, qayyra qaltasyna saldy. Mәshiyne ekpinimen algha lyqsyp baryp, tolqyp ketip, qayta tikteldi. Tilge keldi.

– Bizding jas kezimizde múnday jaghday bolmaytyn. Jazatyn qaghaz, oqityn kitap tapshy. Bir-birimizden jalynyp súrap jýrgenimiz. Toya tamaq ishuding ózi ýlken mәsele. Soghan qaramay ishimizdegi otty óshirip almayyq dep, qalam týrteyik dep, bilmegendi ýireneyik dep týn úiqymyzdy tórt bólushi edik. Ásirese Semey gimnaziyasynyng oqytushylary qatal, ýirenbeske qoymady. Osy kýngi oryssha qatesiz jazatynym – sol gimnaziyanyng qatal tәrtibinen. Popov degen ústazymyz boldy, ash qarghasha qarqyldap, tang alageuimnen keshke deyin tóbemizden týspeushi edi, orys grammatikasyn әbden qúlaghyma qúiyp tastapty...

Sol eki arada jenil mәshiyne Abay danghyly men qazirgi Tólebaev kóshesining qiylysyna oryn tepken jazushynyng aghash qoraly, keng darbazaly, qos qabatty ýiine jetkizdi. Ústaz ben shәkirt mәshiyneden tógilip týsti. Kóshe jiyegindegi sarqyrap, tastan-tasqa sekirip jatqan aryqtan attap, qaqpa aldyna taqady. Ábish qoshtasugha oqtaldy.

– Men qaytayyn, Múha, leksiyagha qatysuym qajet edi. Sizding әlgi sóziniz, myna kónil bólgeniniz ózime ómir boyghy sabaq, kóp-kóp rahmet sizge!

– Ýige kir, qazir týski shaygha otyramyz.

– Alla razy bolsyn, Múha, dýniyedegi zúlymdyqtyng eng ýlkeni – kisining uaqytyn úrlau. Uaqytynyzdy almayyn, oiynyzdy bólmeyin.

– Ay, endeshe myna mәshiyne ózindi qayyra oqu ornyna jetkizip salsyn, – dep aidaushygha búrylyp, naqtylap tapsyryp, sosyn baryp mol denesin tiktep, qaqpadan ishke enip ketti.

Oy, jaryqtyq-ay, desenshi! Esh nәrseni nazardan tys qaldyrmaydy. Múqym dýniyedegi qym-quyt dýbirlep ótip jatqan tirshilik qarbalasyn «mynau ýlkeni», «mynau kishisi» demey, kónil bólip, bәrine degdar, aqylgóy adamnyng kózimen qarap, jauap izdey jýretinine qaraday qayran qalady ghoy. Áytpese әlgide ghana mәshiynege minerde «jarty saghat bos uaqytym bar» deuining ózi – sol uaqyty qúrghyrdy óz boyyna, óz oiyna layyqtap ólshep, piship jýretini – janaghy qas-qabaghynan, sóz rayynan aina-qatesiz tanylyp túr emes pe!

Alyp-úshyp uniyversiytetke ense, kelesi kezektegi sabaq bastalyp ketipti. Sol eki arada bir qyz bala jetip kelip: «Sizdi dekan shaqyryp jatyr», – dedi.

Dekan aghayy jurnalistikanyng maytalman sheberi, soghysqa qatynasqan, bir ayaghyn sylty basatyn, aqqúba óndi, shashyn artyna úzarta qayyrghan, minezi dóit, jaraly jolbarystay asa yzgharly, shapshang sóileytin kisi edi. Kirip kelgen Ábishti janarymen menzep oryndyqqa otyrghyzdy, bir auqym tosylyp túrdy. Sózdi neden bastaryn bilmey, qinalghany seziledi. Ishki buyrqanghan ashu-yzasyn basa almay ózin-ózi әzer tejep túrghan sekildi.

– Osyndaghy eng qabiletti shәkirtimning birisin, – dedi gýjildep shyghatyn juan dausyn sәl bәsendetip.

– Men aitpasam, kim aitady. Bayqasanshy, – dedi ýnin odan sayyn tómendetip, tegi sybyrlay sóilep.

Ábish eshtene týsinbey an-tan.

– Álgide súr ýiding ýndemesteri kelip ketti. Ózim ghana tanimyn olardy, sender bilmeysinder. Qoy terisin jamylghan kileng ash qasqyrlar. Áuezov, Sәtbaev sekildi aghalardy syrtynan andyp, olar ne sóz aitady dep, ósek-ayandy jinap-terip jýrmese, ishken astary boyyna sinbeydi. Sol aghalaryndy mazalap, keshegi kýngirt zamannyng gói-góishil zar-zaman taqyryby turaly saual qoya bermender, jarqynym. Ol kisiler bayqamay bilgenin senderding aldaryna jayyp salady. Ishin ashady... Mine, sol kezde әlgi súr ýiding sýmelekteri «pәlenshe týgen uaqytta osylay dedi» dep syrt etkizip ýntaspagha jazyp ala qoyady. Múhang jaryqtyqtyng jýregine týsken 1951-1952 jylghy jarasy әli jazylyp ýlgergen joq.

Osyny aityp dekan aghayy sylq týsip, sýlesoq kýide otyryp qaldy.

«Jýrekke týsken jara» degendi Ábishting alghash estui. Osy әngimeden keyin kópke deyin ústazyn kórse – búrynghydan beter qúrmettep, búrynghydan beter әldeneshe ese kótere qasiyet tútatyn tosyn minez tapty. Ústazy kóz aldynda Alataugha úqsap biyiktep bara jatqanday sezildi.

– Bara ber, – dedi әlden uaqytta dekan aghayy. – Bayqap jýrinder, ýlken kisini kóldeneng saual qoyyp sharshata bermender, sosyn osy jerde bolghan әngimeni eshkimge tis jaryp aitushy bolma.

– Qúba-qúp, – dedi Ábish, – aghanyng aqylyn tyndap ósken úrpaqpyz.

Osy әngimeden keyin, jaryqtyq Múhannyng «Jyl kelgendey janalyq sezinemiz» degen dәri sózin estigen son, Ábish kópke deyin ishtey toghayyp, arqalanyp, tiri sózding qasiyet-kepiyeti kótergen kisidey qanattanyp jýrdi. Jazugha shyndap bet búrdy. Ishtey sezedi. Bir nәrsege tәube etedi. Tilin kәlimagha keltiredi.

Anyq kózi jetedi: tap ózine kórkem sózding payghambary – Áuezovtyng nazary týsti.

Kórkem sózding payghambary - Áuezovtyng nazary týsti.

Úly suretkerding nazary týsken shәkirt tegin bolmaydy.

Solay ekendigine keyinshe dýiim júrttyng kózi jetti.

Ótken ghasyrdyng 97 jyly Ábish úly ústazynyng jýz jyldyq toyynda, kindik sarayda, úzyn sózin iyip keltirip sóz sóiledi.

Eng әueli sahnagha jymiyp shyghyp, minbege bettegen kezde kýn kóterilip kele jatqanday sezildi. Qúday-au, kónil – ómirdi, ómir – kónildi qúlpyrtady degen ras bilem. Sol jolym keleshek zayybym Sәuleni alghash keng saraydaghy auqymy asa zor jiyngha alyp barghanym esimde. Tәuelsizdikting qiyn jyldary. Kýpsingenning kóbi pәseyip, dabyrayghannyng deni jeli shyqqan doptay ayaqasty bolyp jatqan uaqyt.

Ábish sózdi «enbegi esh, qaraketi kesh últym» dep bastady. Últynyng úyatyn ústyn etip ústaghan ústaz turaly tarazygha uaghyzdy emes, uәiimdi tartayyq dedi. Aytyp-aytyp kep «Abay jolynyn» betinde qalqyghan teziysinen terendey-terendey astaryndaghy antiytezisti arshyp kórsetkende bar ghoy – kónil tomaghasy sypyrylyp, kópshilik kózine jas ýiirdi. Boygha júqpaytyn ruhany týsikten ainalyp ótip, jýrekke sinetin adamy izgilikti jazdy dep termeledi; «mening qasymda kimsin»  dep nәnsinbedi, «menen artyq kiming bar» dep bәlsinbedi, kónil ornyqtyratyn kókjiyektey kemel kórkemdik tapty. Tilekpen tuysyp, jýrekpen úghysatyn keyipker somdady. Qazaqqa bitken kónbistik – ruhany mýgedektikting bir satysy, kóter basty, silkin – «Qaraly súludaghy», «Qarash-Qarashtaghy» juastarym dedi. Abaydyng adamdyq uaghyzy, jýrek lýpili ólmeydi, óleng – sóz apiyny, súlulyq – kóz apiyny, bodandyq bopsadan mәngýrt bolghanymyz jetedi, uaghyzdan mәngýrt bolmayyq dedi; qúshtarlyq pen toyat izdeu azghyndyqqa, arman men múrat izdeu adamdyqqa aparady. Adamdyqtyng shyraghyn sóndirip almaudyng amaly – ústazdy úlyqtayyq dedi.

O, qúdanyng qúdireti! Ne kermetining baryn kim biledi, sheshen mәrtebeli minbede júrt biletin etekbasty jaydaq derekti jipke tizbey, jazushynyng pәniylik uәiimi men baqilyq amanatyn arshyp alyp daraday ghyp tóbesine kóterip kózge elestetti. Taqau manda tiri jýrgen perishte me dep qaldym sol mezette minbedegi Ábishti.

Álgide ghana keng zaldy kernep túrghan dýniyeghapyl dyrdu sap tiylyp, júrt siltidey túndy. Jan-jaghymyzben bayqatpay tuysyp, aitqyzbay úghystyq. Aurasy baurap apty. Ish sarayymyzdyng darbazasy ashyldy.

1997 jylghy sәuir aiynyng ayaghynda Ábish bastaghan әdbiyet pen ónerding ýlken delegasiyasy әueli Mәskeu basyp, odan Sankt-Peterburg asyp jazushynyng jýz jyldyq mereytoyyn ótkizuge atsalystyq. Ózim eki jerde, Nabokovtyng tabanynyng izi qalghan batys bettegi jynys toghayda mýlgigen orys derevnyasynyng ayaday kitaphanasynda, bayaghyda Duma dyrduy ótken Tavriya mәjilis zalynda sóz sabaqtadym, elge iyghym kóterilip әjepteuir marqayyp oraldym.    

Sýiikti keyipkerimizding Áuezovpen alghash tanysu, tildesu, týsinisu hikayaty osymen tamam.

 

3. Tolstoy men Mopassan

Jazu degen sóz derti.

Sózben auyrghan adam jazbay otyra almaydy. Osy joldardyng avtory Ábishpen sonau alpysynshy jyldardyng basynda, Últtyq uniyversiytetting filologiya fakulitetinde, 2-3 kursta oqyp jýrgen kezderinde aralas-qúralas jýrdi, tanysty, syr bólisti, dostasyp ýlgerdi.

Osy kýngi Tóleby kóshesi men Seyfullin danghylynyng qiylysqan túsynda o zamanda shýpirlegen jerýy tamdar bolatyn, sonyng birin «jalgha alyp túryp jatyrmyz» degen son, apaq-sapaqta, namazshamnyng kólenkesine úqsap jetip barmaymyn ba. Syrtta, esik aldynda keyipkerimiz - Ábishting jerlesi, Ýstirtten kelip oqyp jýrgen Leben esimdi jigit tyqyldap, júdyryghyna jótelip qoyyp, primus jaghyp, shay qoydyng әlegimen kýibendep jýr eken. Ábish balaghymen kóshe shanyn sypyryp enip kele jatqan ózimdi kórip, jylyúshyrady. Syqsighan elektr shamynyng týbinde eki býktelip shiqyldatyp birdeme jazyp otyr.

- Fransuz jazushysy Gy de Mopassannyng «Ómir» atty romanyn orysshadan audaryp silikpem shyqty, - dep qalyng dәpterine marjanday tizip jazghan qoljazbasyn kórsetti. – Oqyp bereyin bir tarauyn, tyndap kórshi, úqsay ma eken.

Úqsay ma, úqsamay ma, ol zamanda audarma degendi kim estigen, audarma mәtinin kim salystyryp kóripti. Ábish dausyn sozyp oqidy. Kileng jatyq sóilem qazaqsha syrghy týsedi, sýrindirmeydi. Naqyshy, sóz saptasy tau suynday. Fransuzdar astarlap sóileuge, túspalgha, megzeuge ústa ma, kim bilgen, qazaqtardyng astarlap sóilegeni sekildi sezimdi silkip, oidy orap alar oralymdar kәdimgidey eliktirgeni. Tyqyldap jótelgen Leben shaygha shaqyrmasa ghoy – shygharma qyzyghymen uaqyttyng qalay ótkenin bilmey, bayqamay, birimiz bas shúlghyp, birimiz qoljazba oqyp otyra berer me edik. Qayter edik.

O zamandaghy qaltasy júqa studentting ýirenshikti dastarhan mәziri: qara nan, liyver kolbasasy, margarin mayy, aspaz bozbala mana kýndiz margarin mayyna bulap pisirgen makarondy qayta jylytyp әkelip aldymyzgha tartty. Tayaqtay úzyn makaron may sinirgen son, balday tatidy. Qalayy qasyqty kóstendetip qaryngha el qondyryp alghansha aldy-artygha qarau bolmaydy. Ádebiyet әlemi bir pәs esten shygha túrady-әi.

Ábish shәugimnen qara shaydy qúrqyldatyp kep jútty, shekesinen jyltyrap ter shyqty.

Qalyng dәpterdi qayyra qolyna alyp, paraqtap ashyp, dauystap oqy bastady. Ýni jargha soqqan tolqyn shuylynday, birde alystap, birde taqap qúlaqty qajaydy. Bir bayqaghanym: sóilemderi tayaq sekildi sholtandap shekendi isirmeydi, bir pәste basy, ayaghy kórpeden shyqqanday kórinip túrghan joq, salaqúlash. O zamanda qalam ústaghan jas periler – birazymyz prozagha den qoya bastaghanbyz, ebin iyip keltirip shúqynyp maqala, әngime, novella týrtkileymiz. Áytse de sonshalyqty sóilemimiz úzara qoymaghan kezi. Qarap otyryp úly ústazdyng «qazaqtyng ózge júrtynan sózi úzyn» degen óleng joly oigha oralady.

Qoldan kelse qajetti sózdi dóp tauyp, sóilemning yrghaghyn kelistire sozyp, salaqúlash etip qúrghangha ne jetsin. Biraz jazushy sóilemdi bastauyshpen bastap, bayandauyshpen typ etkizip tújyram dep jýrip oiyn jinaqtay almay qalady, әu bastaghy sillogizmnen kóz jazyp, toghayda adasqan kisidey shaty-búttylap ketedi. Sonysyn ishtey sezedi de adasyp ketpey túrghanda – oiyma oralghandy aityp qalayyn dep sóilemdi sholtang etkizip qarabayyrlau qúrastyra salady. Rensizdik sodan tuyndaydy. Oy ajary ashylmaydy. Myna zamandasymnyng sóilemdi qanshalyq úzarta sozsa-daghy әu bastaghy týpqazyq – sillogizmnen adaspay, tolyqtauyshpen tolyqtyryp, anyqtauyshpen әspettep, renk boyauyn búzbay, qamyrdan qyl suyrghanday, jibek jipti eskendey qúiylyp keletin sóilem yrghaghyna tәnti bolamyn. Meyiriniz meymildeydi.

Bas shúlghyp otyryp qalghyp ketippin, sol kýni Ábishting pәterinde týnep qappyn. Álgi oqighadan keyin qansha uaqyt ótkeni qaperimde joq.

...Keshqúrym sirinke qoraby sekildi avtobusqa otyryp, selkildegennen selkildep Ábishting jalgha alghan pәterine jettik. Osy kýngi Drujba danghylynyng bas jaghynda, qazirgi Alatau qonaq ýiining manayynda, jer ýiding shaghyndau eki bólmesin jaldapty. Úshqasyp-tirkesip kirip kelgende aldymyzdan aq jaulyqty, aq kóilekti keyuana kisi shygha kelgeni.

- Qúldyghym, joghary shyq, - deydi Ábishting sheshesi alghash kórgen kisini jatyrqamay, bauyryna tarta sóilep. «Qúlynym», «qalqam» degendi estip jýrmiz ghoy, «qúldyghymdy» alghash estuim.

- Birge oqimyz, bir kurs tómen, azdap qalam týrtedi, - dep Ábish tanystyrdy.

- E, qatarynan qalmasa bolghany qúldyghymnyn.

- Qalmaghany sol – sizge sәlem beremin dep ilesip aldy. Týpki oiy jyly-júmsaghynyzgha qaryn shermitu, - dep daudyraydy Ábish.

- E, shay dayyn, júqpa jauyp, bauyrsaq pisirip qoygham, elde kýnige jýz qaraly kisini qonaq qyp shygharatynbyz, ashqúrsaq bala-shaghany toyghyzu sóz bop pa, tәiiri. Tórge ozyndar, qúldyghym! Aysәule apamen alghash tanysuym osy joly, úmytpasam, 1960 jyldyng qonyr kýzi. Salghan jerden ol kisini ózimning anama tenestirip «apa» dep kettim, kórgeni kóp keyuana әlgi úshyrasqannan keyin-aq «Dýkenbay, qúldyghym», dep ataytyn boldy. Keyingi qyryq jylday tirshilik saparynda sol sózinen esh uaqytta janylghan emes. Alghash úshyrasqan mezette aq jaulyqty, aq kóilekti, ajaryn ashyp sóileytin  - aldy keng el anasy edi. Tabandatqan qyryq jyl boyyna tabighat bergen qalybynan esh ózgermedi, jaryqtyq, ózgermey ketti!

Aq bauyrsaqty sary maygha malyp jep, sýt qatqan qoy shaygha jipsip otyrgham. Apyr-topyr týregelgen Ábish ishki bólmeden qobyraghan ýlken dәpterdi kóterip shyqty. Ishim býlk ete týsti. Qalyng tor kóz dәpterding ishi syqasqan jazu. Oipyrmaydyng sharshamaytynyn-ay! Osynshany qashan jazyp ýlgerding degenimshe bolghan joq.

- Gy de Mopassannyng «Pier men Jan» atty shaghyn romanyn audaryp shyqqam, sonyng bir tarauyn oqyp bereyin, tyndap kórshi.

Auzyma salghan bauyrsaqty qylghynyp әzer jútqam.

- Au, múny ózine aqy-púl tólep audar degen kisi bar ma, әlde baspa shart jasasty ma?

- Joq, eshkim ótinish jasaghan emes. Únady, únaghan song bir apta keshqúrym qadalyp otyryp audaryp shyqtym. Qolym jattyqsyn dedim.

- Endi esi dúrys adam aqy-púlsyz osynshalyq kór beynetke úryna ma?

- Endi... únaghan song audardym da shyqtym. Al, tynda!

Dedi de әlgisin dauystap oqy jóneldi.

Bir anadan tughan eki bozbala. Ákeleri basqa-basqa. Qúlyn tayday tebisip óskenimen әlgi anasy bir eki úl – erjetkenshe әkeleri basqa-basqa ekenin bilmeydi, tipti kelinshekting «erkegimin» dep enshilep jýrgen kýieuine de búl syr júmbaq. Osy syrdy jibek matanyng shetinen suyrtpaqtap jip tarqatqanday sheber jazushy susytyp әkep, oqyrmandy jetelegennen jetelep, shygharmanyng ayaghynda bir-aq ashady emes pe.. Áuelgide tetkip otyryp tyndaghan búl kókeng shygharmanyng shytyrman shyrghalanyna bir boylap alghan song – ayaghyna shyqqansha tapjylmastan otyryppyn. Kózim bozaryp emine týsippin. Qalyng dәpterding songhy betin japqanda bir úiyqtap oyanghan Aysәule anamyz shәugimin syldyr etkizip:

- Ashózek ýrpek bas, qúldyqtarym, qaghaz jýrek jalghamaydy, kelinder shaygha, jýrek jalghap alyndar, - degende baryp túnghiyq әserden basymyzdy kóterip, boyymyzdy jinap alyppyz.

Oy-ho-oy, zaman-ay degen!

Jyldar jyljyp óte berdi. 60-jyldardyng ortasynda myna bizder jogharghy oqudy tamamdap, bir-bir qyzmetting kiltin ústap, bir-bir kitap shygharyp ýlgergende soyqan dyrdu shulyghan shyqty. Baspa tónireginde. Memlekettik «Jazushy» baspasynda Lev Tolstoydyng «Soghys jәne beybitshilik» romanynyng qazaqsha audarmasyn kitap qyp shaghyru isi ýsh jyl boyyna josparda túrady ghoy. Baspamen shart jasasyp, pәlen payyz qalamaqysyn alyp qoyghan kәnigi audarmashy «beremin» degen qoljazbasyn әri sozyp, beri sozyp, kózi bozaryp keshiktirip әzer әkeledi. Keshiktirgeni bar bolsyn. Audarma qoljazbasymen mәtindi salystyryp oqyp shyqqanda –  zerek redaktor bastyng ayaq, ayaqtyng bas bolyp bylyghyp jatqanyn bir-aq biledi. Ásirese birinshi tom jobagha kelmeydi. Ayaghyn apyl-tapyl basqan shalajansar sóilemge redaktor sýrinip jyghylady; «haltura», - dep oibayyn salady. Ne isteu kerek? Josparda túrghan, qarjysy jelinip qoyghan klassikti qaytsek te qazaqsha audaryp shygharuymyz kerek dep baspa diyrektory ýsteldi toqpaqtaydy.

«Jedel audaryp beretin qalamy jýirik jorgha audarmashyny, ól, tiril, tabyndar» dep pәrmen beredi.

O zamanda baspa diyrektorynyng sózi atqan oqtay, payghambardyng lebizindey, talqylanbaydy, ólseng de oryndap qútylasyn.

«Endeshe qalamy jýirik kim bar?.. Azghana qalamaqygha súrapyl soyqan romandy orysshadan qazaqshagha qotaryp shyghatyn әpende aqkóz audarmashy tabyla ma?..» degende – qos obanyng kólenkesindey bolyp osy Ábish auyzgha iligedi ghoy. «Sol aqkózben sóilesinder, - deydi baspa diyrektory, - qalghan-qútqan qalamaqygha qalpaqtay kitapty audaryp bersin, merzimi qysqa, uaqyt yrghalyp-jyrghaludy esh kótermeydi, tezdetinder!»

O zamanda baspa diyrektorynyng mәrtebesinen attyly kisi yghyp túrady, kóp yrghasyp sózbúidagha salu degen bolmaydy. «Soghys jәne beybitshilik»  romanynyng jóndeuge, epteuge, septeuge, jobagha keletin tomyn bayaghy sharshaghan sarabdal tәrjimashynyng ýlesine, qayta bir qarauyna qaldyryp; epteuge, septeuge kelmeytin, jer bauyrlap jatyp alghan shalaghay jasalghan audarma tomdy әri iyterip, beri jyghyp jýrip, bastan-ayaq qayyra tәrjimalaugha kóshedi. Janadan jasalatyn tәrjimagha óz-ózinen búrq-sarq qaynap jýretin arqaly Ghafu aqyn men әdebiyet auylyna taqauda ghana at izin salghan, jelkildegen kók shóptey jap-jas, móldiregen bozbala Ábish tartylady. Sonda ghoy búl kókemiz dýniyelik sóz ónerine ózishe órnek salyp, arnaly ózen bolyp qosylghan klassikting qomaqty romanyn «qalay qazaqsha sóiletemin» dep bir pәske ishtey tolqymaydy. Ishki serpini jenedi. «Qúdayym-au, asa qiyn sharuany ózim dóngeletpesem kim dóngeletedi» dep oilady.

- Maqúl, - dedi, - qansha uaqyt beresizder.

Aldynan jan balasy kesip ótpeytin qaharly baspa diyrektory jansaq estidim be dep oilady.

Aldyna kelip jýginetin aqyn-jazushylardyng sózining bissimillasy: «qansha qalamaqy tóleysin» degennen bastalushy edi, myna órimdey jas bozbala qalyng kitapty qaq bólip audaryp shyghaugha «qansha uaqyt beresizder» dep, pәtualy jón sózin iyip keltirgeni tanqaldyrdy. Janaryn ashyp-júmady.

- Shyraghym, baspa degening óndiris qoy, ajaldan basqanyng ertesi jaqsy demey me!

- Maqúl, emeurininizdi týsindim, - deydi búl kóken.

Aytty-aytpady... qaryny qúrghyr qonyltaqsyp, ashananyng vermiysheli salghan sýt kójesinen әbden jerip, Aysәule sheshemizding jyly-júmsaghyn jep qaytayynshy dep Ábish dosymnyng ýiine apaq-sapaqta ýnireyip jetpeymin be. Ol kezde Klara hanymnyng kelin bop týspegen uaghy. Qazan-oshaqty Aysәule sheshemizding ózi ústaydy. Qazan-ayaghy esh syldyramaydy. Sheshemizding ózi ýy tirshiligine mәiin, sarabdal, ayaghynyng úshymen basyp jýrip isteydi, sybyrlap qana tildesedi. Ózime de: «Sәlemshi bolsang tynysh otyr, kóp danghyrlay berme», degendi ymmen, megzeumen úqtyrdy osy jolym. «Búlargha ne bop qaldy, qazan-ayaqtyng syldyramauy qalay» dep keluin kelip ap ishtey tolqimyn. Aq jaulyqty, aq kóilekti sheshemiz týsindiredi.

- Ábishjan týkpirgi bólmede jazu jazyp otyr, - deydi, - kýnde tabjylmastan jeti-segiz saghat otyrady, qúldyghym. Ózi de shәukiyip jýdep ketti.

-  Ne jazady sonda? – deymin sybyrlap qana.

- Qaugha saqaldy orys shalyn ólip-óship qazaqsha sóiletip jatyr. Orysty qazaqsha sóiletu degening dýniyening azaby kórinedi ghoy.

Qayran Aysәule ana, jaryqtyq, jatqan jering jaryq bolghay! Ymdap, megzep týsindirgenin zamatynda úqtym, «qaugha saqal orys shalyn» qazaqsha sóiletuding mashaqaty, әri jan azabymen arpalysyp jatqan keyipkerimning kәpir ayaghanday mýshkil halin aitpasa da ishtey týsinemin. Súrapyl beynet ýstinde tolerantty tózimdilik tanytyp, shekesi zil tartyp, oy terenine basqysh qoyyp, sózden sóilem tughyzyp, sóilemnen órmek toqyp qadalghan ýy iyesining ýstine kirip barugha batpadym.

Bir mezgilde ayaq tyqyry qúlaghyna jetti me, ishki bólmeden Ábishting ózi atqyp shyqty. Sәlemdesti. Dóngelek jozy jiyegine dýrs etip tize býkti. Arystannyng jalynday búrqyraghan shashyn salaly sausaghymen tarap-tarap jiberip, alaqanymen bet-jýzin syipap ótti. Sóz sabaqtady.

- Sóilem qúrylysy sonshalyq qiyn emes, shaldyn. Áytse de qatty aghys astyndaghy kózge shalynbay kezigetin qoytas sekildi megzeui men túspaly súmdyq kýrdeli, jaydaq shauyp óte almaysyn.

   Sol keshte esimde qalghany – Almatygha alghash qar jaudy. Qúdireti kýshti jaratqan ie kózge kórinbey kókten ýlpildegen maqta seuip túrghanday sezildi. Maujyraghan úiqyly-oyau ýiler ýstine japalaqtaghan jyly qar tógile týsedi. Qardyng qalyndyghy sonsha – jer men kókting arasyna appaq seysep tútqanday, kóshe-kóshening jaryghy jypylyqtap jer dýnie kýngirttenip ketti. Myna týrimen iyqtaghy alyp taular bel jaza týregelip, jer dýnie endi-endi jaratylyp jatqanday әserge bóledi.

O, qúdanyng qúdireti!

Zamanynda Lev Tolstoy ziyaly qauymdy auzyna qaratqan әri aqylmany, әri «qyrsyq shaly» bola bildi. Jana shygharmasyn el-elding ziyaly qauymy, sauatty oqyrmany elendep kýtisti. «E, Tolstoy ne jazyp jatyr eken?» - desti jerding arghy betinen. «Soghys jәne beybitshilik» romany so zamanda Napoleon Bonapartpen auyrghan myndaghan aqsýiekterge shanshu bolyp qadaldy; aldynan jan balasy kesip ótpegen, jer әlemdi zenbirek gýrilimen-aq titiretip oyatqan sýley imperatordy osynsha jertabandatqany nesi?.. Mәskeuding iyti ýrip qughan joq, bóstegin jyldam kótergen imperatordyng ózi ghoy!.. – desti, - Tolstoydyng múnysy endi «jazushy-jazushy degenge әbden aspandap azuyn aigha bilegendik» - desti. Áyteuir ótken ghasyrdaghy orys kórkem sózining has sheberi, aqylmany Tolstoygha qaratyp qarnyn tyr-tyr qasyghan mújyqtan bastap, pariygi iyghyn jauyp, epoleti kenirdegin úzartqan stats-hatshygha deyin úzyn sózin iyip keltirip, pikir aitugha kelgende aldaryna jan salmady.

Barsha syr myna Ábishke әldeqashan mәlim, әldeqashan qyrtysy qalyng romandy oqyp-toqyp bar mәiegin boyyna, sanasyna sinirip alghan. Tek aitqany:

«Shataq shaldyng shyndyghy say-sýiekti syrqyratqan sintaksistik leksikonyn búzyp almasam, qalybyn, qisynyn dóp basyp tanysam degen oy domoklov semserindey jelkemde túryp aldy», - dedi syr ghyp.

- Shataq shalyng logikalyq sillogizmdi býr jarghan aghashsha bútaqtatyp oy óruge kelgende adyna jan salmaydy.

- Orys tilinde ghoy adam sanynyng ishki jaghy – «shap» degen sózi tabylmay, әri izdep, beri izdep, bolmaghan song nemisting «shenkelya» degen sózin iyip әkep Tolstoydyng orystyng tiline engizip jana sóz jasaghanyn aitsanshy, - dedim pikirine pikir qosyp, - Al Dostoevskiy fransuz tilining «stushevati» degen sózining balamasyn tapqan, sóitip fransuz tilinen orys tiline kógendep әkep engizgen. Sony ózi zor maqtanysh tútady eken, sabazyn!

- Adam aitqysyz qalyng beynetke basymmen endim de kettim! Beyne tәuekelge bel buyp terenge yrghyghan sýngushi sekildi sezindim ózimdi.

Anany, mynany aityp sóz úzartyp otyra beruge bolar edi. Kisining uaqytyn úrlau zúlymdyqtyng eng ýlkeni.

Aysәule sheshemizding qyzylkýreng shayyna alla razy bolsyn aityp, kózi bozaryp týkpirdegi júmys ýsteline jaltaqtaghan keyipkerimmen jyly-jyly qoshtasyp, esik aldyndaghy domalanghan bәtenkemdi tompyldatyp kiyip, qayyr hosh aitystym. Shyghyp jóneldim. Nege ekenin qaydam, kóshe azynap ketipti.

Keyinshe, bir jyl óte Lev Tolstoydyng «Soghys jәne beybitshilik» romanynyng ekinshi, ýshinshi tomdary qazaqsha audarylyp әdemi kitap bop shyqty. Aragha biraz jyldar salyp Gy de Mopassannyng «Pier men Jan», «Ómir» romandary jaryq kórdi. Ábishting audarmasymen. Qúdanyng qúdireti deymiz ghoy!

Kózi tirisinde shataq shal – orys jazushysy Lev Tolstoy fransuz qalamgeri Gy de Mopassannyng jazghanyn esh qabyldamaghan, turalap aitsaq – jaqtyrmaghan. «Úrghashy yubkasynan shyrmalyp shygha almay jýrgen jazushy» dep ishtey mysqyldap, keketip, múqatyp otyrady eken. Zayyby Sofiya Andreevnagha: «Oqyp neghylasyn» dep jek kórgenin kirpidey jiyrylyp jasyra almapty. Áriyne kózqarasqa, jaqsy-jamandy qabyldaugha, týisinuge ýkim jýrmeydi. Ásirese alyptar arasyndaghy keregharlyq - múhitta jýzgen múztau sekildi. Jugharaqta erip tausyla qoymaydy. Birin-biri minep-synap, birin-biri tekke jýrgen jamaushygha balap, «ә, sony qoyshy» dep, jýrip dýniyeden ótedi. Bәribir ainalyp kelgende dәmdi sóz, tәtti auyzdyng iygiligin oqyrman qauym oqyp túshynady. Rahatyn solar kóredi.

Tanqalghanym: osynau Europanyng biri batysynda, biri shyghysynda jýrip kórkem sózdi tamyrshyday tap basyp tógildirip tanghajayyp shygharma jazghan, biri batysty, biri barsha әlemdi auzyna qaratqan, birin-biri úqsatyp týsine almaghan qos alyptyng móldiregen kórkem prozasyn qazaqsha tiri sózben jatyq sóiletip shyqqan myna Ábishting sheberlik, zergerlik qúdiretine qayran qalmasqa esh sharam joq qoy! Qalam qúdiretine tәnti bolamyn da túramyn.

4. Ábdilhamit hәm Jýsip

1963 jyly qantarda alghash otau qúryp, Mәriyam Jaqsylyqyzymen bas qosqanda Baytúrsynov kóshesi boyyndaghy Dәrigerlik instituttyng jataqhanasynyng ashanasynda ýilenu toyymyzdy Ábishting basqarghanyn, sodan keyingi barsha ystyq-suyghymyzgha, quanysh-renishimizge asyl dostyng ortaqtasyp, qatysyp jýrgenin sózbúidagha salyp soza týsuding jóni joq. Tek qana 2004 jyly jýzge qaraghan shaghynda baqilyq dýniyege ozghan Jәmila anamnyng әlgi ýilenu toyyna qatysqan kezdegi rizalyq peyilin aita ketudi ózime paryz sanaymyn.

«Toy basqarushy Ábish balamnyn, oipyrmo-o-oy, taqyldap sóilegenine tang qalyp otyryp «al, apa, toygha bata beriniz!» - degende ne aitarymdy bilmey, auzyma sóz týspey úyalghanymdy qaytip úmytayyn!..» - deushi edi jaryqtyq. Kópke deyin osy sózin qaytalap jýrdi. «Apamnyng aitar batasy osynday» dep Ábish qoy – sheshemizding dobaldau sózining tigisin jatqyzyp óz tilimen bayandap shyghyp endi sonda.

Sóz reti kelgende aita keteyin. Lapyldaghan jastyghymyzdy qosyla ótkizip, on segiz jyl otbasynyng týtinin týtetken zayybym Mәriyam sonyna Ardaqtay úl, Aluaday qyz qaldyryp dýniyeden ótti.

1988 jyly qantarda Sәule Maghazbekqyzymen ekeumiz ekinshi mәrte otbasyn qúrdyq. Sol kezde ghoy, Ábish jana jyldyng aldynda, Almatyda, Panfilov 103 ýiding on altynshy qabatynda túratyn oshaghymyzdyng basyna ózining Maral, Kәribay, Tólek sekildi qashanghy syrminez «sarbazdaryn» ilestirip, Aysәule sheshemizdi aldyna salyp kelip aru qyzdyng syrghasynday súlu sózin sabaqtap, «júptaryng bayandy bolsyn!» dep nar ghana kóterer auyr batasyn berip, bet syipaghany esimde, ayaghy bayandy boldy...

Úly Otan soghysy jyldary, dәlirek aitsaq, 1943 jyldyng qara kýzinde deportasiya  - jer audarugha úshyrap, soltýstik Kavkazdan týp kóterile kóship kelgen sheshen, qarashay últyn әuelgide qiyan týkpirdegi Qyzylorda oblysyna әkelip ýiip tókkeni tarihtan mәlim. Óz basym audan ortalyghy – Janaqorghanda orta mektepte oqyp jýrgenimde sheshen balalarymen aralas-qúralas óstim. Erkekterining qayda jýretinin iytim bilip pe, әielderi kәmpit eritindisin gazdy sugha aralastyryp limonad jasap erteden qara keshke satyp túrady, balalarynyng izdegeni tóbeles, kóilekterining dal-dúly shyghyp tóbelesedi de jýredi, qazaq balalarymen it pen mysyqtay. Almatygha oqu izdep kelgende Shiyeliden shyqqan, azdap qazaqshalap әngime jazatyn, júqalap qonyr dausymen radioda diktor bolyp isteytin Ábdilhamit Isaev esimdi sheshen bozbalasymen tanystyq. Ishi-bauyryna kirip túrghan, aqkónil, tura sózdi jigit bolatyn. Qyr múryny, móldir qara kózi, aryq, ashang jýzi osylay tasqa shabatyn qylyshty elestetushi edi.

O zamanda búrynghy Komsomoliskaya, qazirgi Tóleby kóshesi men Rozybakiyev kóshesining qiylysynan sәl tómende «Tastaq» degen jerge sheshen otbasylary kóship kelgen. «Tuysqandarym», - dep Ábdilhamit әlgi sheshen ýilerine ertip barady. «Hau-ala, hau-ala» dep qauqyldasyp otyryp shayyn iship, palauyna qaryn shermiytip qaytu júmysqa jaqynda ornalasqan jas maman ýshin ýlken olja, jatyrqau, tiksinu bolmaydy bizde. Keshki as mezgili taqady-au degende tramvaygha otyryp saldyrap-gýldirep jetip baramyz. Qanden iytin bajyldatyp inir kólenkesimen sorayyp esik aldyna shyqqan Ábdilhamit dosymyzdyng eki ezui eki qúlaghynda.

- I-i-i, әtiyim osy jana ýieme tabaq palaudy qazanynan týsirip aldymyzgha qoyghan. Ýlkenderding qabaghyna qaramandar. Dóngelenip otyr ketip bir-bir qalayy qasyqty iyelenip palaugha salmaq sala berinder... bas kótermender... týk ýndemender... ishudi-jeudi ghana bilinder!..

Qayran ghana adal jýrek, aqkónil dosymyz-ay! Ýy iyelerining qabaghynyng astynan sýze qaraghan ala kózderin eleng qylmastan, qaytse de myna «shilbiygen shiby qorazgha úqsaghan joldas-jorasy toyyp ketsin» degen aq-adal niyetimen alushy edi ózimizdi. Sol aq-adal niyetimen arsalandap jýrip auyryp qaldy. Qatty auyrdy. Mektepte jýrgende ókpesine suyq ótken eken, sol nauqasy Almatynyng kóshesinde ashty-toqty ilelenip jýrgende qayta shyghypty. Bir kýni qaqyldap jótelip, oblystyq «Jetisu» gazetining redaksiyasyna, taqauda ghana júmysqa ornalasqan ózime shaghyn әngimesin әkelip, qolyma ústatty. «Auruhanagha jatpasam bolatyn emes», - dedi entige tynystap... Kóp úzamay «auruhanagha jattym» dep sybyrlap qana telefon shaldy...

Áli esimde, 1965 jyldyng kókteminde Ábish o zamanda M.Gorikiy, qazirgi Jibek joly kóshesining boyyndaghy ýsh qabat qysh ýiding ýshinshi qabatyndaghy «Leninshil jas» gazetinde isteytin. Sheshen dosymyzdyng «IYis su» dep atalatyn móltek әngimesin «Jetisu» gazetine shyghargham. Týs әletinde Ábishke telefon soqtym. «Gazetke basylghan әngimesin alyp, birer kilә aport alyp, birinshi Almaty jaqtaghy auruhanagha barayyq, sheshen dosymyzdyng kónilin súrayyq», - dep qolqa saldym. Dosym kelise ketti. Ol kezde M.Gorikiy kóshesi men M.Tólebaev kóshesining qiylysyndaghy kóne qos qabatty aghash ýige oryn tepken redaksiyagha jayaulap jetip keldi. Qaghazdarymdy qamdaghansha kýtip otyrdy. «Myna ýilering basqan ayaqtan týgel solqyldaydy eken», - dedi. Kók bazardyng týbinen sirinke qoraby atalatyn avtobusqa otyryp yldidaghy auruhana túsyna jettik, jayaulap anghal-sanghal aulagha endik. Ábdilhamit dosymyz aldymyzdan arsalandap shyqty. Qayran dostyng laylanbaghan kónili-ay desenshi!

Túnjyr qabaghynyng astyndaghy shyraday janghan móldir qara janarynan mólt tamugha shaq qalghan tamshy jasty kórdim. Qolyna gazetti ústattym. Ábish jaghdayyn súrady.

-                    Qalaysyn?

-                    Ne qalayy bar. Minekey kórip túrsyndar ghoy, - dep ayaghynyng basyna qan týkirdi.

-                    Em qonbay jatyr ma sonda?

-                    Uaqtysyn ótkizip alghansyng deydi dәrigerler.

Osy sózding arghy astarynda qanshama aitylmaghan syr, zildey auyr mún, myna jaryq dýniyeni qimay qamyghu sekildi adamnyng auzy batyp aita almas astan-kesteni shyqqan minez dýleyi jatqanyn ishtey sezdim; shybyn janym shyrqyraghanday bolyp bezektep ketemin... O zamanda bir japyraq bolyp shyghatyn oblystyq gazetting betine shyqqan shaghyn әngimesin maqtaghan bolamyn. Ábish ekeui kýbirlesip biraz әngimelesti. Týski ýzilis uaghy ayaqtalyp qalghanyn aityp, al hosh dep, ketuge púrsat súradyq. Qoshtasar kezdegi japyrayghan jalghyz qabatty auruhananyng shuaq úiyghan irgesi, qar yljyrap erip jatqan kez, auruhanagha kirip-shyghyp jatqan әdemi medbiykeler, qúlaqty qasyghan syldyr, synghyr kýlkisi myna jaryq dýniyening tandaygha teber tәttiligin anghartsa – bizben qimay qoshtasqan órimdey jas jigitting auyr múng qalqyghan qabaghy, әrәdik eki iyghy selkildep júdyryghyna jótelgeni – jerge qaratqanday, jelpinip jetken kónilimizdi taspen bastyrghanday – kereghar әserge әldiylegeni. Qol qysysyp qoshtastyq. 

Sol kýni Ábish sheshen dosynyng kónilin súrap kele jatyp, búrynghy Lenin danghyly, qazirgi Drujba danghylynyng «Pojarnoe depo» degen ayaldamasynan týsip, jәilap basyp, jaldap túratyn pәterine keledi. Sharshap kelip, týkpir bólmedegi temir keruetke sylq qúlaydy. Osy mezet ong jaq býiiri qatty shanshyp auyrady. Ári-beri aunap shydap baqqan edi, bebeuletip alyp barady. Bolmaghan song qarsy keruette jatqan Leben dosy telefon-avtomatqa jýgirdi. «Jedel jәrdem» dәrigerin shaqyrdy. Jedel jetetin aq halattylar әuleti týnning bir uaghynda әzer tóbe kórsetedi. O jer, bú jerin qaray salyp, auruhanagha alyp ketemiz deydi. Qúday basqa salmasyn, qala týkpirindegi shaghyn auruhana ishi lyq toly auru kisiler. Ábishti shettegi bir keruetke әkelip tastay salghan. Nauqas kisilerdi koridorgha deyin topyrlatyp jatqyzyp tastapty. Býiirin basyp, dónbekship tandy atyrady. Ertengisin janyna kelip, tize býkken qauynbas dәriger: «Soqyr ishek», - dep anyqtama beredi. Dereu operasiya ýsteline sýireydi. Shúghyl jaraqatpen týsken, jol apatynan qaghylghan-soghylghan kisiler manayynda bebeulep ýidi basyna kóteredi. Jan alyp, jan bergen qiyn sәtte operasiya jasalyp bitti-au, әiteuir. Jeksenbining kýni bozamyq tartyp, әinekten syghalaghan sәtte Ábish esin jighanday bolady. Managhy qauynbas dәriger qayta ainalyp soghyp: «Bala, soqyr isheging jarylyp ketipti, kesetin dәneme qalmapty. Tek dәrimen  shayyp, uyn qaytaryp, jaraqat ornyn tanyp qana tәmәmdadyq», - dep júbatu aityp, basynan sipaydy. Jarylyp ketken soqyr ishekting әlegi – әlsin-әlsin dәrimen shang, isikti qaytaru, qabynghan túsqa  týtikshe qoyyp, zalaldy súiyqty soryp alu sekildi em-dom jasaghannan – qoly jenil emshiler asty-ýstine týskennen әupirimdep beti beri qaraydy. Kóretin jaryghy bar eken qayta! Syqyrlauyq temir keruette eki aptaday dónbekship bebeulegeni esinen ketpes sirә! Ekinshi aptanyng ayaghynda sýldesi qúryp, jughan shýberektey bolyp, sýlelenip basyn kóteredi. Dәrigerler: «Jas organizm jendi qayta! Dene qúrylysy, tabighaty aurugha qarsy túryp, kýrespegende ghoy, búl balanyng pashpyrty bayaghyda bitetin edi», - dep kenk-kenk kýlip arqasynan qaghyp shygharyp salady.  

Ábdilhamit dosymyzdy aidyng ayaghynda tuystary kelip auruhanadan shygharyp, qarashanyraghyna, alystaghy Shiyelige alyp ketti dep estidik. Kóp úzamay elden – elgezek jýrekti sheshen bolsa da qazaqsha tógildirip әngime jazatyn jas daryn dýniyeden ozdy, kóz júmdy degen suyq habar aldyq.

Ábish alys joldyng jolaushysy sekildi.

Biraz kisi Ábishti aldy ken, adamshylyghy joghary, júrtqa bólip bereri mol dep jazady. Kózimmen kórip, kónilimmen sezgenimdi jipke tizip aityp bermesem ghoy; әlgi opponentter aitqan lebiz – qúrghaq madaq bop estileri kәmil. Tolstoy aitqan sóz bar emes pe: «basqanyng oiymen ómir sýrip, ózin basqanyng ornyna qoya bilmeytin adam – jaman adam, al óz oiymen ómir sýrip, ózgening ornyna ózin qoya biletin adam – jaqsy adam»  dep. Myna Ábish qanday qylótkelde túrmasyn, nendey kepti basynan keshirmesin eng әueli ózin ózgening ornyna qoya biledi, «ózim bolsam qayter edim» degen saualdy aldyna kóz jazbay qarauyl qada etip qoyyp ýirengen. Al sol kisining ornynda ózim bolsam, osynau qiyn kepti basymnan ózim keshirsem qayter edim degen saualdy saghat sayyn, kýn sayyn, әrdayym kózge kórinbeytin meje jibindey sanasynda saqtay jýre me dep týiindeymin. Ádilet auylynan tabanym tayyp ketpese dep tileydi. Janashyrlyghy basym, jýregi jyly jan ózi qúralpy kisini qiyanatqa qimaydy, qaraulyqqa baspaydy, qyldan taymaydy.

Poeziya әlemine at izin salyp, parnas pyraghyn mingen ótken ghasyrdyng 70-80-shy jyldary jarq etip kóringen dýleylerding biri Jýsip Qydyrov edi. Jerlesim, syilas, múndas bolyp qatar jýrdik. Jýsip aqyn jýrip-jýrip kelip, sýttey úiyghan otbasyn qiyp, sabauday sylanyp ósip qalghan tórt úlyn tastap Aqjoltay esimdi kelinshekke ghashyq bop, «Myng bir kýn» atty jyr jinaghyn jazdy. Álgi kelinshekting sonyna ilesip HH ghasyrdyng Mәjnýni bolyp ketkenin sol kezdegi qúrby-qúrdastarymnyng bәri biledi. Ghashyqtyq – dert. Sol derti ýlken ónerge sebepshi boldy. Qazaq poeziyasyna bir búrym búlaghy bolyp inkәrlik sezimining súlu tory attay ghajayyp óleng joldary kelip qúiyldy.

80-shy jyldar basynda Jýsip qatty auyrdy. Qalalyq qaterli auru dispanserinde sәule terapiyasynan em alyp jatyr degendi esitip, birer jerlesi bas qosyp kónilin súraugha bardyq. Syryqtay úzyn, abajaday deneli kisi aryghan kezde әr túsynan baqan tiregen túlypqa úqsap qalady eken. Er arysa tulaq degendi kózimizben kórdik. Ony-múny әraluan taqyrypty tilge tiyek etip kónilin auladyq, әzilge tarttyq, taudan qúlaghan tas búlaqtay poeziyanyng jayyn súradyq.

- Óleng shirkin Kempirbay aqyn aitqanday, keudemnen kepter bop úshyp ketti me, qaghaz ben qalamgha qolym barmaydy esh. Jazushylar odaghy bes-alty jazushygha ýy beredi, sonyng bir ýii ózime jazylyp qoyghan degendi estigen edim. Kim qatyn tastamay jatyr, kim ekinshi mәrte ýilenip basyn qayta qúramay jatyr?.. Odaqtyng birinshi hatshysy Júban Moldaghaliyevke telefon shalsam auyr-auyr sózder aityp, meselimdi qaytaryp tastady. Aqyn ghoy, әldekimning ósegine sýttey úiyghany seziledi. Ábishke aitsandarshy, bayaghy «Leninshil jasta» birge istep, bólke nandy bólip jegen qandy kóilek qúrdasym emes pe edi. Maghan búiyrghaly túrghan ýidi ózgeler qaqshyp kete me degen qaupim bar.

Aqynnyng auyr múnyn, odan qaldy zil batpan amanatyn arqalap, «hosh bol» aitystyq. Qasymdaghy jerlesterim: «Ábishke sen bar», - dep ózime qolqa saldy. Jýsip bizben qimay qoshtasty. Tau asyp, shól basyp, jer týbinen aryp-ashyp jetken keruenbasy – qaranarlar bolushy edi, sonyma búrylyp qaraghan mezette sostiyp túrghysynan – jýgi auyp arsa-arsasy shyghyp tityqtaghan, sharshaghan, sýiegi qyrlanyp әbden aryghan qara nardy elestettim. Janaryma jas irkildi. Jýsipting de janaryna jas irkildi ghoy deymin, jýzin jyldam búryp, ishke kirip ketti.

Sol kýni sausaq súqqanday qalyng nóser qalany el-sel qyldy, kóshelermen qyzyl su jýrdi, sar-gýr etken dybysy qara jerdi tesip jibere jazdady.      

Apta óte ayandap Ábishke bardym. Ol kezde dosymnyng júmys orny jana alandaghy bes qabatty aqshanqan alyp ýiding teristik batysynda, tórtinshi qabattaghy 437 bólmede, Ortalyq partiya komiytetining sektor mengerushisi bolyp isteytin. Mәdeniyet pen әdebiyetti qaraytyn. Aldyn-ala telefon shalyp rúhsat alyp, belgilengen uaqytta ishke enip, tórtinshi qabatqa kóterildim. Dosym mol pishilgen denesimen qoparyla týregelip, aqjarqyn peyilmen qarsy aldy. Júmys ýstelinen shyghyp, ainalyp kep qarsylasyp tize býkti. Tandaygha tatityn sóz kýtti.

Áuelgi amandyq-saulyqtan song Jýsip aqynnyng jaghdayyn aita basta em qabaghy týsip ketti. Bylay da qaratory kisi qabaghyna kirbing úyalasa kóz aldyna túman tútylghanday qarabarqyndanyp, týnerip shyghatyn әdeti.

-                    Nauqasy janyna batyp jýr me eken?

-                    Sýiek-sýiegim syrqyrap auyryp týnimen kóz ilmey shyghamyn deydi.

-                    Keyingi әielinen perzent bar ma?

-                    Qyz bala dýniyege kelgen.

Qoparyla qozghalyp, júmys ýsteline baryp otyrdy da telefondy qúlaghyna kóterdi. Odaqtyng birinshi hatshysyna telefon shaldy. Sәti týskende Júba-ahang ornynan tabyla ketti. Sym úshyndaghy arqaly aqynmen sәlemdesip, hal jay súrasyp: «bir joba!.. bir joba!..» dep jauap berip otyrdy-daghy aqyn qúrdasynyng jayyna kóshti. «Men jylasam әielderden ótkizip jiberem» degen kepti kóz aldygha keltirip әri-beriden tógildirip, destelep týkpirlegende bar ghoy – ólgen kisini qayyra tirilterdey tebirentti. Tauyp aitylghan sóz – atylghan oq. Keyipkerimizding qazirgi lauazym biyigi han qayrylyp sәlem bergendey ghoy, әitse de Júba-ahana osy otyrghanda Ábishting mәrtebeli lauazymynan góri aitqan sózi qattyraq әser etti ghoy deymin, uәdeni myqtap bergenin ishtey ezip otyrmyn.

Birazdasyn baryp keyipkerimiz telefon qúlaghynan bosap ózime taman enserile búryldy.

- Jýsipke sәlem ait, sharuasy ongharylatyn boldy, osy qazir Odaq basshysy «ýy berem» dep uәdesin berdi. Sharuadan qalt etip bosay qalsam auruhanagha bas súgharmyn. Jýsip myqty aqyn. Múnday aqyndy ózge últtar kýndiz qolyna sham alyp jýrip izdeydi. Átteng bizder kisining kózi tirisinde úqsatyp tóbemizge kótere almaymyz. Byj-tyj qylyp ayaghyn súiyltyp jiberemiz. Áytpese keshegi Toqash, Tóleujan, Múqaghaly óleng sózding dýldýlderi emes pe edi! Birtuar samorodoktar ghoy! Jýsipti de keyin manayymyzdy sipalaghanday, qara tappaghanday izdeytin bolamyz, kór de túr.

Osyny aityp birtýrli ishtey qúlazyp ensesi ezilip otyryp qaldy. Qosh aitystym.

Kóp úzamay Jýsip Qydyrovtyng otbasyna Tóleby kóshesi men Áuezov kóshesining qiylysqan jerinen, janadan salynghan bes qabatty ýiden, tórt bólmelik pәter tiydi.

Osynau pәter sharuasyna az da bolsa sol kezde Ábishting septigi tiydi dep olaymyn. Myna ómirding alys migirsiz saparynda, bazargha bara jatqanda, bazardan qaytyp kele jatqanda ýlken jýrekti zamandasymnyng talay kisige qayyry tiydi, talay kisining kerueni túralap, jýgi auyp qalghanda jýgin tiyesip, keruenin jýrgizip jiberdi, jaqsylyq jasady, aldynda bara jatqan aghalary, sonynan ilesken inileri turaly tileules jaqsy sózin ayamady. Múny osy kýngi ziyaly qauymnyng bәri biledi. Ózim kuә bolghan, biri – sheshen jigiti Ábdilhamitke, biri – qazaqtyng dýley aqyny Jýsipke qaltyldaghan tirshilik kópirining ýstinde úshyrasqan kezdegi, baqy jalghangha ozar mezgilinde - әlgilerding ayanyshty hal-kýiine jýregi janshylyp otyryp janashyrlyq sózin aitqany,

yzyghuyt tirshilik kýresinde ómirge danagóy filosofsha qaraghany,

tarazynyng basynda әrdayym adamshylyq biyikten tabylatyny,

qalay ómir sýrudi bәri biledi, al ne ýshin ómir sýrudi kóz aldyna әrdayym meje ghyp ústaytyny –

ózimdi tәnti qylumen keledi! Oi-ho-oy, jalghany joq, jalpaq dýniye-ay, osynday jaqsy adammen jas kýnimnen tabystyrghanyna, aralas-qúralas ghúmyr keship, saparlas qylghanyna myng da bir tәuba degim keledi keyde!

1992 jyly tamyz aiynyng ayaghynda elu jasqa toluyma oray Syr boyyna, Qaratau kýngeyine at basyn tirep «jerlesterimmen jýzdesip, tildesip oralayyn, jolbasshylyq jasap, qasymda jýr» dep qolqa saldym. Ábish kelisti. Klara hanymdy ilestirip, janymda zayybym Sәule bar, tórt kisi bolyp Qyzylordanyng janyp túrghan aeroportyna kelip týstik. Aytayyn degenim elding qoshemet sózi, at mingizgeni emes. Sol jolym bayqaghan Ábishting eki týrli minez qyry tómendegishe.

Oblys basshylary aralap kórsin, júrtpen jýzdessin dep Syrdariya, Shiyeli, Janaqorghan audanyn belgilegen eken. Satylap ayaq suytyp, jaghalay auyl qydyryp degendey, kóre-kóre Shiyeli audanynyng Ekpindi kolhozyna at basyn tiredik. Újym tóraghasy ýlken aq ýy tigipti, bau-basqúry tógilip, týnligi aiqara ashylyp janardy suyra tartady. Sol ýide sәrilik shay ýstinde radiodan tanghy janalyqty oqydy. Diktor kelinshek «Halyq jazushysy» degen ataqqa Preziydent qol qoydy dep bir top agha buyn jazushylardyng esimin atady, ishinde Ábish bar. Sol mәrtebeli ataq alghandardyng ishinde eng jasy Ábish edi.

Janymyzda tizelesip otyrghan halyq jazushysy birtýrli tolqyp, meymanasy tasyp, erneuinen asyp tógilgen shara toly qymyzday shalqyp ketkenin alghash kóruim. Ystyq tapqa qoyghan sary mayday eridi. Óz-ózinen tensele týsip: «Bәrekel-de-e-e!» dep, qolyn qysyp qúttyqtaugha úmtylghan kisilerge batasyn berip, rizalyq sózin aityp, ynyrana týsedi. Kemeline kelip, kemerley shýpildep, sapyruy jetilgen til ýiirgen qymyzgha úqsap shytyrlay týsedi. «Alla razy bolsyn, bәrekel-de-e-e!» deydi rizalyq sózin qaytalap. Klara hanym lyp kóterilip moynyndaghy altyn alqasyn sypyryp alyp basqarmanyng kelinshegine taqty. Sәule әmiyanynan uys tenge shygharyp sýiinshige ýlestirip әlek. Ábish-ekeng bayaghynyng batagóy kәriyasyna úqsap manaylasqan kisige aghyl-tegil rizalyq batasyn berumen әure. Ýlkenning quanghan sezimi keyde – kemerinen asyp tógilgen dariya tolqynynday bolady eken-au dep qayran qalghanym esimde.

Sapar sonynda Janaqorghan audanynyng qiyr týkpirine jol shegip Kelintóbe auylyna qonys tepken qarashanyraghyma kelip týstik. Ábishpen bayaghydan kóztanys, kónil qimas sheshem Jәmila, agham Bazarbay amandyq-saulyq súrasyp shúrqyrasyp tabysyp, ystyq qúshaq qauyshyp qauqyldasqanyn ait! Shaghyn auyldyng týtini tik shanshylyp, týnligi jelpildegendey sezildi. Osy kýngi asa daryndy aqyn Esenghaly Raushanovtyng әkesi Ábjappar, Týgisken kanalyn qazugha eldi úiystyrghan Áliyev Sýleymen aghalarymyzdyng jambasy tiygen jerge baryp, basyna tize býgip qúran oqydyq. Aynalyp kelip ýlken klubta jinalghan júrttyng aldyna shyqtyq. Kórshi auyldan ýiilip jetken elding qarasy mol.

Júrttyng aldyna shyghu - Ábish stihiyasy. Ábish el aldyna shyqsa jasarady, qynabynan suyrylghan qylysh sekildenip jarqyraydy. Jer enbegin oiyp jibererdey dýbirdi sezgen, shappay ber úly shabysty tilep tyqyrshyghan sәigýlik sekildi. Qaraqúrym qaptaghan halyqtyng aldyndaghy sózdi tәspilep jatudyng qajeti qansha.

Eng ghajaby: qarashanyraqta jayylghan dastarqan mәzirindegi Ábishting tolqyp túryp sóilegen tiri sózi. Jón, josyq biledi degen jasy ýlken kәriyalardyng ózi jaghalaryn ústap jer tirep otyryp qaldy. Kósemsigen әkimder ensesin tómen saldy. Esik týbinde maldas qúrghan ketpenshi diqan qaraptan-qarap arqalandy. Tórden oryn tiymey, sózden dәmelenbey ýirengen qúima qúlaqtar әri-beriden ataly sózge sýttey úiydy.

Qazaqtyng bitip, tynyp túrghan dәnemesi joq dedi sheshen.

Kópting keregin әrkim óz sharuam dep úmtylsa!

Biz ókpeledi eken dep ózegin ýzip bere qoyatyn, bopsalady eken dep bolatyndy boldyrtpay qoyatyn zaman joq.

Eskiden uaqtyly jiyrenip, janadan uaqtyly ýirensek jarasady.

Tarihy uәiimnen – dýniyelik payymgha.

Toghysharlyq –

toqtyqtan, arysa mýsәpir, toyynsa kisәpir bolghannan saqtasyn qúdayym.

Maqsaty aiqyn emester maqsaty aiqyndy kýndeydi, mandayy terlep beynet shekpegender shen-shekpendi ýndeydi. Elitamyzdyng sybaylas jemqorlyqtyng auyr qapshyghyn iyqtan sypyra almay, salmaghynan kók shóptey janshylyp jatqany, birining auzyna biri qarap tirshilik ete almauy - әleumettik әri-sәrilikten. Dýniyelik damuda layyqty oryn almadyq bar ghoy – enbegimiz esh, qaraketimiz kesh; bólshektenbey, býtindeleyik, dýniyeghapyl dyrdugha ere bermey, tarazygha tartylar enbek tauqymetin úqsatayyq. Ýmit pen uәiimdi tórge shygharayyq.

Osynau ýzik-ýzik sóz jelisi esimde qalghandary ghana. Jadymnan shyghyp ketkeni qanshama. Átteng әlgi qarashanyraqtaghy Ábishting tógilgen sózin sóztaspagha jazyp almaghanym-ay dep әli kýnge ókinemin.

5. Adamshylyq diqanshysy

Ábish keyingi on bes, jiyrma jyl kóleminde esse, oitolghaq, kósemsózdi kóp jazdy. Tipti kórkem shygharmany bir mezgil esinen shyghara túryp, ózining kóktemgi nósershe tógip-tógip jazatyn qalam quatyn tek qana arghy-bergi atam qazaqtyng tarihyna, erte zamannan irge bekitken qazaq memlekettiligining syry men sipatyna, keshegi aumaly-tókpeli qylótkelde últ mýddesi ýshin basyn dónbekke qoya bilgen alash azamattarynyng jan әlemin sóiletuge, ómir belesine shyqqan qatar-qúrbylarynyng minez qalybyn ashugha qadau-qadau maqalalar jazdy. Búl maqalalary kórkem shygharmadan kem oqylmaydy, oy terenine tartyp, qiyal qanatynda qalyqtatady. Kóz jetkize qoymaghan kempirqosaqty jap-jasyl әlemge qolynyzdan jetelep әkep engizedi de jiberedi. Ne keremetining baryn kim bilgen, qay taqyrypqa salsang da – shaban atsha tosyrqamay, ter shyqqan sayyn kósiletin taqymy qayys sәigýlikshe arshyn ashady, shashasyna shang júqtyrmaydy. Biz oilaghan qyr betkeyding bergi jaghyn sholudy qoyyp, qyrqanyng kóz jetpeytin arghy qabaghyndaghy qay-qaydaghyny qazbalap ketedi. Búl jazghandarynyng bәri atan jiliktey agha gazetke basylyp, artynsha tom-tom jinaqqa ainalyp jatady. Keyingi kezde kósemsóz, oitolghaq, essege kóbirek qalam tartuynyng mәnisin súraghanda, jalghyz auyz sózben jauap berdi.

-         Tәuelsizdikke jasaghan qyzmetim!

Ghasyrlar boyy ansap kelgen tәuelsizdikke әrkim әrqalay qyzmet jasap jatyr. Al Ábishting keyingi kezde jazghan tarihy maqala, esse, oitolghaq, syrsúhbat dýniyelerin dәp osy tústa týgel sholyp, sóz úzartyp jatudyng qisyny joq. Solardyng ishinen bólip alyp, jaryqtyq Ahang turaly oitolghaghyn tilge tiyek etelik.

Jasyratyny joq, osynau oitolghaq bayaghy orys jazushysy Fedor Dostoevskiyding Mәskeude, Pushkin eskertkishi ashylatyn saltanatty jiyngha arnayy jazghan «Pushkiyn» atty tolghanysymen, Belinskiyding Pushkin ólenderin taldaugha arnalghan qyrtysty qalyng kitapqa parapar 12 taraudan túratyn toptama maqalasymen, V.Nabokovtyng «Evgeniy Oneginning týsindirme sózdigimen» salystyrugha keletin asa joyqyn, jer oiylyp, aspan ainalyp týskendey, túnghiyq tereng sóz jauhary. Shyndyqtyng shyrqau shoqtyghy, sóz dertining kýiip-janyp qyzuy kóterilgen kýidirgi shaghy. Aqylym – zaman ýshin, enbegim – últym ýshin dep kýizelgen kisining jan ashuy, minez qúbylysy, sóz renki.

Oytolghaqty oqyp otyryp kәduilgidey qyzuym kóterilgeni. Kisi kókiregine eng әueli aityp-bolmas onaza múng úyalaydy. Múng men óner egiz úghym ekeni ras bolar, sirә.

Ómir ylghy kýlkiden, әzil-qaljynnan túratyn bolsa dýnie mýldem bóten, basqasha renk alar edi. Tabighattyng tórt mezgilge auysyp kelui –  ósip-órbigen adamzat qalybyna da dәl ózindey ózgermeli renk bergen; dýniyening birqalypty túrmaytyny sekildi, adam balasy ómir boyy kóne latynsha aitqanda – metamorfozagha – úshyraumen jetiledi, ilgerileydi, tausylady. Aqyldy degdar kisiler әueli otbasy, sosyn әuleti, auyl-aymaghy, odan assa óz últy ýshin qyzmet etedi, passionarlyq-jýrek oty mol jandar, osy jolda jýrip órtenip óledi.

Ahang jaryqtyq jýrek oty mol, múhit minez, payymy bóten, erekshe qúbylys ekenin endi-endi tany bastadyq.  

Últyn, otbasyn tiri jannyng bәri jaqsy kóredi. Aqyn aitqanday: «Aqyn bolmay, tasyng bolsam men eger, jata almas em topyraghynda tebirenbey» demekshi, jýrek oty mol jandar elin, jerin aityp-bolmas zor saghynyshpen sýiedi. Kýnde kórip jýrse-daghy saghynady, ansaydy. Saghynysh, beyne, dert sekildi, asqynyp ketse sarghaytady, әl-dirmәnin alady. Ábishting jeli azynaghan, qúmy suyrghan, it baylasa túrghysyz deuge keletin Ýstirt ýsti turaly jazghan toptama óleni bar. Bir óleninde «peyishte de týsime sen kiretin shygharsyn» degen sózi sol perzenttik saghynyshtyng әseri.

Adam ómiri jerden kókke tiregen kózge kórinbeytin saty. Áuelgi balalyq shaq, sosyn esey, qyzmet, mәrtebeli lauazym basqyshyna ayaq salyp baspaldaqtan biyiktey týsedi. Satynyng úshar basynda perishtelermen úshyrasyp, jaratqan iyege shybyn jany – amanatyn qaytarady. Ahmet Baytúrsynovqa últynyng keleshegi, taghdyry mandayyna ústaghan mәrtebeli satysy. Sol satygha ayaq salyp, últynyng qyzmetinde jýrip stalindik zúlmattyng qarmaghyna, myltyq qarauylyna ilindi. Últtyq qauipsizdik komiytetining alpys jylday jabylyp kelgen múraghatynyng ishinen OGPU tergeushilerine Ahannyng jazyp bergen jauaby әli kýnge saqtauly. Kóz jýgirtelik.

«Men, Baytúrsynov Ahmet 56 jastamyn, qazaqpyn, Qostanay okrugi, Torghay audanynyng tumasymyn, әielim, asyrap alghan ýsh balam: Aumat, Qazihan, Kәtez bar, mamandyghym oqytushy, partiyada joqpyn. Búryn «Alash» partiyasynyng qúramynda bolghanmyn. 20 jyly VKP (b) mýsheligine endim». Sodan keyingi tergeude: «21 jyly qayta tazartu kezinde sayasatqa selsoq kisiler esebinde partiyadan shyghyp qaldym», - dep jazady. «Til men qazaq әdebiyeti turaly ghylymy júmyspen shúghyldandym»...

Múraghatty paraqtap otyrsaq, 1919 jyly Týrkistan әskery tónkerisshil komiyteti qúrylady, komiytet tóraghalyghyna S.S.Pestkovskiy, komiytetting alty mýshesining biri bolyp Ahang saylanady. Sol jyldyng 9 jeltoqsan kýni S.S.Pestkovskiy men Ahang Leninning qabyldauynda bolyp úzaq әngimelesedi. (Qaranyz: V.IY.Leniyn, Bibliograficheskaya hronika. Tom 8. str. 108).

Ashyq betpe-bet әngimeden keyin Ahang óz oiyn kýndeligine týsirgeni mәlim. Sol mәtinning әdeby óndelgen ýzigi tómendegishe: «Ghasyrlar boyghy ezgide kelgen qazaq halqyn azat etuding jolyn kóp uaqyt izdeuden keyin ózim mynaday toqtamgha keldim: qazaq adamzattyng basqa bóliginen irge ajyratyp múratyna jete almaydy. Dýniyejýzilik federasiyanyng qúramdas bólshegi bolghany jón. Internasionaldyq mýddeden ýrkuding qajeti qansha! Enbek baspaldaghy. Búl degeniniz eriktilik hәm tehnologiyalyq jetistik. Ekonomikalyq biliktilik. Últtardyng ózin-ózi biyleui. Qanalghan, tonalghan halyqtyng mýddesi qanaghattandyrylar bolsa – Lenin partiyasynyng qataryna aluyn ótinemin» dep, 1920 jyly 4 sәuirde óz qolymen әri ótinish, әri baghdarlama jazyp VKP (b) Orynbor komiytetine jedel ótkizipti jaryqtyq Ahan. Sol kezende Alash partiyasy el ishinde әikәpir atalyp, kóztýrtki  bolyp qughyndaldy, últyn janynday sýigen qarauyl mejeden aspay alasúryp jol izdedi. Bar shyndyqqa salystyru arqyly kóz jetkizemiz; 20 ghasyrdyng basynda qúitaqanday Japon eli dýniyening jartysyn iyelengen Resey imperiyasyn qúrlyqta da, tenizde de tas-talqan etip jenip, aiday әlemge masqara etken qúdiretti kýshin zerttey kele...

kóz jetkize...

alla jar bop óz biyligi ózine tiyer bolsa – qazaq qauymy aldaghy jiyrma-otyz jyl kóleminde Europanyng mynau degen mandayaldy elimen salysa alatynday, bәsekege qabiletti qabyrghaly el bolatynday – baghdarlama jazyp sharshaghany qazirgidey kóz aldymyzda!

Sharshaghan jýrekting sezim tolqynyn sezine otyryp, jaryqtyq Ahang turaly ol kisining 125 jyldyq mereytoyyna oray Ábish 1998 jyly móldiregen búlaq suynday meyir qandyrar ghajayyp sóz jazyp, ony mәrtebeli minbeden oqyp, qalghyp-mýlgigen qauymdy qatty silkip oyatyp aldy. Osy joldar avtory Lenin men Ahang arasynda, 1919 jyly jeltoqsannyng ayazdy yzgharly keshinde, Kremli qabyrghasynda ótken әngime-súhbatyn qysqasha elestetip otyryp tómendegishe sóileter edi.

Leninge óz últynyng jay-kýiin bappen bayandap shyghady.

« - Vladimir Iliich, qazaq halqy, sizdershe qazaq-qypshaq úlysy әldeneshe myng jyldan beri qalyptasqan jýieli dәstýri bar, handyq biyligi bolghan, birtútas qoldanbaly tili bar, qan tógip qorghap kelgen shegarasy bar, Qoqan, Hiua, Qytay tanyghan derbestigi bar, Jeti jarghy sekildi zany bar – jeke dara memlekettilikke qúqyly halyq. Qúqyqtyq irgetasy әldeqashan qúrylghan. Aumaqtyq tútastyghy moyyndalyp, óz aldyna avtonomiya alugha dayyn túr.»

Qorghasynday salmaqty sóz qabaghyna qyrau túrghan tapshyl kósemge jaysyz әser etti.

Mýmkin emes nәrsege de, mýmkin nәrsege de tәuekel etuden arystannyng auzyna basyn tigip, zymystannyng týbine týsip ýirengen Ahmet óz basynyng tәuekelin býkil bir últtyng tәuekeline úshtastyryp ýlgerdi. Ayanbastyng keri osy dep teketiresti.

« - Sonda kóksegendering Týrkistan avtonomiyasy ghoy!» - dep tikesinen qayyrdy Leniyn.

« - Týrkistan respublikasynyng qúramyna ketken jerler qaytarylyp berilip, Qazaq avtonomiyalyq respublikasy bop qúrylugha tiyis, Vladimir Iliich! Is jýzinde de, zang jýzinde de pisui jetken mәsele. Bolishevik myrzalardy shoshytpas ýshin әzirge Resey qúramyndaghy federasiya, yaghny Qazaqstan avtonomiyasy dep jariyalasaq tolyq jetedi», - dedi kósemning kózin jetkize tújyrdy. Syzdyryp alghan kartasy men ózge de qúqyqtyq qújattardy aldyna búrqyratyp jayyp saldy.

Leninning janaryn jartylay júmyp kórinbeytin kókjiyekke qadaluy ózgening kózine ilige qoymaytyn qiyrgha kóz jetkizetin kózaparalyghyn sezdirdi. Qarsy aldyndaghy siyrek sýleyding ózi ekenin ishtey týsindi. Keshegini kýizele eske alyp, keleshekti tolghana payymdaghan poshymy osy.

« - Biz bopsalady eken dep bolatyndy boldyrtpay qoyatyn zaman joq, Vladimir Iliich»  - dedi Ahmet Baytúrsynov.

« - Shartty bolsa da óz aldyna derbes avtonomiya alsyn endeshe! Osyghan taban tiredik!»

« - Az nәrse kópke sep, dýniyening tórine úmtylghandar tórden oryn alyp jatyr, sizderge bosagha da jetedi demeksiz ghoy, Vladimir Iliich.»

« - Búdan artyqqa bolishevikter partiyasy qol kótere almaydy. Avtonomiya súraghangha shýlen taratqanday bas-basyna ýlestire bersek ana tatar, myny bashqúrt, qalmaq, ózge de qyryq ru kavkaz halqy basy birikpey shashylyp shyghady. Resey taqyr múzgha qúiryghymen otyrdy dey beriniz onday jaghdayda!»

« - Derbes avtonomiyagha qol qoydyq endeshe!» - dep Ahang jaryqtyq Kremli sarayynan atlanttyng iyghyna shyqqanday arqalanyp syrtqa attaghany tarihy shyndyq edi.

Jeltoqsannyng ayazdy qary qylamytyp túrdy.

«El býginshil, meniki erteng ýshin» dep ózi jazghanday jaryqtyq Ahannyng basyn qayyrghan úly sharuasy túp-tura jetpis bir jyl óte –

1991 jylghy jeltoqsanda jariyalanghan shyn tәuelsizdiktin, basy býtin irgeli memlekettin,

tәuelsiz memleket bolmaqtyng –

alghy sharty, qúqyqtyq irgetasy, atkópiri bolatyn.

Ghasyrda bir ainalyp keletin, myng jylda bir búiyratyn, jer jarylyp, su aqqaly qiyaldap kelgen qazaqqa búiyrghan derbestik degen osy bolatyn. Qily-qily zamanda qiyamet keship jýrip jasaghan jolbasshylyq jorasy, kóregendik kósemdigi edi. Qaranghyda týrtinektep jýrgen qazaqqa jaryqtyq Ahang qyr basynan kóringen qydyr Áliykissalam elesi sekildendi. Segiz mәrte abaqtygha týsip, ýsh ret jer audarylyp kópting keregin óz sharuam dep jýrip qiyametke qalay jýregi túrdy desenshi!

6. Jyr súltany

Endigi sóz Ábishshe aitqanda jyr súltany Súltanmahmút Torayghyrov turaly.

Ol 1893 jyly 28 qazanda qazirgi Aqmola oblysy Qyzyltu audanynda Jantay auylynda momyn, kedey sharua Ábubәkir men Jabay qyzy Zúfnúnnyng otbasynda dýniyege keledi. Ýsh jasynda órimdey súlu anasy kóz tiyip baqilyq sapargha attanady. Qayyn júrtyn panalap, sharuasyn az-kem týzep alghan Ábubәkir ózining tughan jeri Kereku uezindegi Bayan tauyna, ata qonysyna kóship keledi. Ákesi asa zerek, qúima qúlaq balany qaytse de oqytyp, kózin ashudy arman etedi. Bala 13 jasqa shyqqanda arab-parsy hissalaryn jetik biletin Múqan moldadan dәris alyp, odan әri Bayanauylda Ábdirahman moldanyng medresesinde oqyp, Núrghaly Taushybaev esimdi janasha sauatty múghalimning adyn kórip kókiregi ashylyp, jyr pyraghyna minip arqalanyp, bilim dariyasyna sýngip jýzedi. Troiski medresesine týsip, jaz bala oqytyp, qys kitapqa qadalyp jýrgende kýtimi bolmay kókjótel keseline úshyraydy. «Ayqap» jurnalynda 1913-14 jyldary hatshy bolyp isteydi, múnda redaktory Múhametjan Seralinmen oi-pikiri ýilespey, júmystan shyghyp qalady. «Qamar súlu», «Tentekting jinaghan shoqpary», «Tamshy» jinaqtary osy kezenning jemisi edi. 1916 jyly «Alash úranyn» dýniyege әkeledi. Tomskige baryp uchiliyshege oqugha dәt qylady, dәrigerler oqugha jaramaytynyn kesip aityp, elge shyghyp, qymyz ishuge qosady. Semeyde jýrip «Adasqan ómir», «Kedeydi» jazady. 1920 jyly 21 mamyrda aqyn qúrt keselden dýniyeden ozady.

27 jas!

Eki roman, jeti dastan, jýz onday ólen, kóptegen maqala, әngime, ocherk, kósemsóz, mysal, әjua – asa mol múra; adamnyng ózin-ózi tanuynyng shyrghalang odisseyasyn «Adasqan ómir» men «Kedey» shynayy jetkizgen, jetim qozy tas bauyr degendey, sol jetim qozy emgen jelindey, ayamay qaqtap soryp, syghyp, sarqyp, әbden jerine tauysyp jetkizgen tereng shygharmalar tól әdebiyet týgili әlemdik әdebiyette neken sayaq. «Dәl osynday maqsatpen jazylghan «Tәnir tәlkegi», «Faustyn» ózinde dayyn fabulalar, tanymal mifologem, talay ret synnan ótken sujettik, zerdelik qúrylymdar paydalanylsa, qazaq aqyny eshqanday qosalqy tәsilderge jýgirmey, tek bir pendening jórgekke týskeninen kór týbinde qurap, shirip, qaytadan topyraqqa ainalyp ketkenine deyingi barlyq ózgeristi eshteneni mýlt jibermey, dәl tiygizip, dәl sipattap, sol arqyly tek adamdyq bolmystyng ghana emes, jalpy әlemdik bolmystyng egjey-tegjeyli panoramasyn jasap, sol bolmysty ústap túrghan zandylyqtyng erekshe bir matematikalyq dәldikpen zerdelengen filosofiyalyq keskindemesin týzedi. Qúddy, bir onyng zeyini rentgen sәulesi, lazer úshqyny... búl naghyz adam jaratyp, adam tanytushy, әlem jaratyp, әlem tanytushy jappar haqtyng ózimen jarysqanday jankeshti shygharympazdyq...»

Búl az degendey! Bir basty ozdyryp, bir kókirekti masayratyp, bir kónildi jelpintu ýshin múnday tauqymetting mynnan biri de jeterlik edi dep múnayady Ábish. Joq, bir pendenin, tipti sanaly azamattyn, tipti súnghyla darynnyng tek qana taza ónerpazdyq qúshtarlyghy men ijdahaty tap osynday aqylgha syimastay janqiyarlyqqa bara alady degenge senu qiyn dep týiindeydi Ábish.

Ne nәrseni bolsa da Ábishting sarqyp, ýzildirip aitatyn әdeti. Ózinen keyingige dәneme qaldyrmaydy.

«Barshamyz ýshin shybynday janyn shýberekke týiip, tyghyryqtan shyghar jol izdegen ruhany әkemizdin, asyl ústazymyzdyn, ónegeli kósemimizdin, abzal aqyn – naghyz Jyr Súltanynyng ólmes aruaghy, óshes danqy aldynda sheksiz riza sezimmen ornymyzdan túryp bas iyelik!» dep Súltanmahmút Torayghyrovtyng 100 jyldyq mýshel toyynda, 1993 jyly jaz aiynda Qazaqtyng Abay atyndaghy Akademiyalyq opera jәne balet teatrynda tógildirgen dilmәr Ábish – úzyn sózin iyip keltirip aqyn ruhyna aghyl-tegil yqylas bildirgende – qalyng júrt du shapalaqtaudyng ornyna, kózderine jas, kónilderine qayau alyp, oryndarynan dýrk kóterilip, ishterinen «alla razy bolsyn» aityp bastaryn iygenin kórdim.

Óz kózime ózim sensem: qalyng qauym sahna tórindegi Ábishke bas iyip qúrmet kórsetkendey sezildi. Jon arqamnan suyq ter qúiylyp ketti.

Súltanmahmúttyng jerlesi әri pikirlesi Janalin Núrke esimdi kisi tómendegishe estelik jazyp qaldyrypty. Búl shaghyn estelik aqynnyng 1967 jyly «Jazushy» baspasynan jaryq kórgen 2 tomdyq shygharmalar jinaghynyng ekinshi tomynyng ayaq jaghyna berilgen, alaqanday ghana eki bettik mәtin. Búl estelikting qúndy bolatyn sebebi: Núrke zamandasy aqyn qaytys bolarynda eng songhy mәrte kórgen kisi. «... Meni revkomnyng mýsheligine Súltanmahmút ózi saylatyp qoydy. Sodan ay jarym ótkesin men revkomnyng qyzmetine kiristim. May bolyp qaldy. Sol kezde Súltanmahmút qatty auru degen habar keldi. Kónilin súrau ýshin Aqbettaugha jýrip kettim. Kelip kónilin súrasam, eki iyghynan dem alyp jatyr eken. May aiynyng 15-16 shamalary edi. Súltanmahmúttyng әieli joq bolatyn ol kezde (Súltanmahmúttyng ýilenbey ótkeni belgili. Avt.).

Sonda Mәliyke degen bir qyzdy Súltanmahmút:

- Men bәribir ólem, biraq osy Mәliyke alghanym bolyp eseptelsin. Qasymda bir-eki kýn bolsa da otyrsynshy,» - dep dýniyening zaryn aityp ótinipti...

Mәliykeni qasyna otyrghyzyp qoyypty...» dep jazady Núrke.

Aqyn 1920 jyly 21 mamyr kýni týsten keyin dýnie salady. Zamandasy alystan at arytyp kelip, kónilin súrap attanghannan keyin arada bes-aq kýn ótken. Aqynnyng óz sózimen aitqanda «býgin-erteng qúrt kesel qolqany qiigha taqaghan», janynda, qol jýgirtuge jýregi daualamay móldirip qyz-jesiri qalyp bara jatqan... ghajayyp aqyn, ghaziz jan... bes-aq kýn jaryq dýniyeni qimay jatady. Sabaghynan erte qiylghan, kóktey solghan qúr sýlderdi, qanqa sýiekti - jasyn ýnsiz syghyp jýrip jerlesteri Aqbettau auylyna qúmshauyt qyrdyng bauyryna jyldam jerleydi. Tónkerilip nóser búlty ótedi. Zamana jeli zarlay soghady. Qanshama qapyryq jaz, nesheme qytymyr qys ótken. Aqyn qabirining ýstin shóp basady, shaghyn tómpeshik jyl ótken sayyn shógip joghalugha ainalady. Aghayyndarynyng qolynan kelgen bar qauqary -  aqyn molasy ýshti-kýili joyylyp ketpesin dep syrtyn symtemirmen qorshap, basyna syrghauyl qada shanshyp qoyady.

Álgi dýrildep ótken mereytoylyq bayandamadan keyin, ertesine... ertesine emes-au... apta sonynda әldebir sharuamen Ábish dosymnyng ýiine kelsem, keyipkerim týni boyy kóz ilmey shyqqan ýkige úqsap ýrpiyip otyr. Qap-qara bolyp týtigip ketipti. Betine kisi betteytin emes. Mәn-jaydy jinishkelep, bopsalap bilsem: aldynda ghana Pavlodar oblysyn Bayanauyl jerin issaparmen aralap, kóp nәrseni kózden ótkizip, kónilge týiip oralypty. Aqynnyng basyna baryp, aruaghyna bas iyip, tizesin býgip otyryp, qol jayyp qúran oqytypty.

- Búl neghylghan mojantopaylar ekenin týsinbedim! Aqyn beyiti mýldem óshuge ainalypty. Symtemirmen qorshap, syryq shanshyp qoyypty! – dep bet-jýzi qabara isingende bar ghoy, bir sóz aityp jaqauratsang – tars jarylghaly túr. Múndayda qúdayym saqtasyn deysin!

Birazdasyn baryp, Áb-ekeng ashudyng tizginin tartyp, aqyl aulyna búryldy.

- Aqyn beyitin býitip qorlatyp qoymaymyn, - deydi Ábish sabyrgha jýginip, - mynau degen qoy ýstine boztorghay júmyrtqalap jatqan zamanda ekining biri ya әke-sheshesine, ya qosaghyna aq mәrmәrdan kesene túrghyzyp jatyr. Túr ghoy, әne, birinen-biri ótedi kók tiregen súlbasy men sureti! Súltannyng basyna kesene túrghyzudy óz moynyma alamyn! Manghystauda ne kóp – úlutas kóp, tastan kesene qúraghysh ústa inilerim bar! Kókiregi kómbe, alaqany kýmis ústa inime býgin telefon shalamyn; qúral-qaylandy qamda, jolgha jinal dep!.. qarjy ózimnen, alaqan taby senen dep!..

Ábish qolgha alsa, bitpeytin sharua, taban tiremeytin pәtua búl dýniyede bolmaydy dep oilaymyn. Keyinshe estidim  - Ábekeng eki-ýsh kýndey auyq-auyq telefon qúlaghynda otyryp, torgha qamalghan jolbarysqa úqsap, әri yrghalady, beri yrghalady... dos-jarangha sóz úzartady... «osylay da osylay, jyr Súltanynyng beyiti joghalghaly jatqanda auyzben qús ústadyq dep dilmәrsip, ataq-abyroy jinadyq dep batpansyp jýreginimizge ne joryq», - dep shyndap qozghalady ghoy. Ábish qozghaldy degenshe – jer qozghaldy dey beriniz!

Aspanda búlt tónkerilip, kýn ýzilip týsken.

2002 jyldyng kókteminde Astanagha otbasymyzben ýiilip kóship keldik. Áuelgi erulik shaydy so kezdegi Preziydent reziydensiyasynyng batys betindegi, Abay danghyly men Beybitshilik danghylynyng qiylysynda, ishkerileu salynghan qarjy ministrligining toghyz qabatty ýiining – ýshinshi qabatyndaghy bes bólmelik pәterdegi Ábishting otbasynan, Klara hanymnyng qolynan ishtik. Shay ýstinde Ýstirtten shyqqan, úlutas qalaudan aldyna jan salmaytyn әri ústa, әri zerger jigit turaly әngime órbidi. Ábish riza peyilmen barsha denesimen selkildep kýledi.

- Súltanmahmúttyng kesenesin qúryp bitkeni sol... «osynshany tyndyryp tastadym» dep, jergilikti әkimderge mindet qylmastan, «tapsyrmanyzdy tap-túinaqtay qyldym, Ábeke», - dep ózime habar salmastan... ýsti-basyn balshyqtan aryltyp, jolqapshyghyn iyghyna salyp Aqtaugha tartyp túrypty, sabazyn, - deydi Ábishting meymanasy tasyp. Jýzinde jylu, janarynda aghyl-tegil núr.

- Búl ne degen tesik ókpe aqkózdik desenshi! «Alatang jazdayghy enbegime birdeme bersendershi, jolaqyny kótersendershi» dep jaq ashpapty, jolqapshyghyn arqalap elge tayyp túrypty.

- Ýige bas súghyp shyghady ghoy dep jýrgem, - deydi Klara hanym zerger ústa minezine tang qalghanyn jasyra almay.

- Ústa inimizding minezi iyesine tartqany. Jyr súltanyna tartqany! Bir jazda úlutastan әdemi aqsengir kesene túrghyzyp shyghu, әriyne, naghyz adam jaratyp, adam tanytushy, әlem jaratyp, әlem tanytushy jappar haqtyng ózimen jarysqanday qaysar aqynnyng jankeshti ruhymen salysqanday joyqyn sharua. Alapat is! Eshkimge «anany tap... mynany jetkiz!» dep salmaq salmay, jan balasynan ya maqtau, ya aqy-púl kýtpey, kýstengen alaqanyn otqa qaqtap, may jaghyp, jolqapshyghyn iyghyna lyp asyp, typ qoyyp eline tartyp ketu  - asa qaysar tәkappar, jankeshti, erik kýshi eren, erekshe jandardyng qolynan keledi! Alla razy bolsyn, aqynnyng raqymy núr bop jausyn bir basyna! – dep Ábish aqyn basyna kesene túrghyzghan zerger inisine ishtey riza bolyp otyrghanda oiyma ne oraldy deysiz ghoy.

Aytayyn.

Bes ghasyrdan bergi jyrshy, jyrau, aqyn, jazushy, bir auyz sózben tújyryp aitqanda – kórkem sózding qúdiretti iyeleri – bolyp-tolghan adamdar, tekti túqymnan, bar jerden shyqqan ziyaly, kórgeni bar kósem kisiler. Úly ústaz Abay da, keshegi kedeyding múnyn múndap, sherin qozghaghan Shәkәrim, Ahmet Baytúrsynov, Mirjaqyp, Beyimbet, Maghjan... bәri-bәri jiligi mayly, qazany asuly, iyini býtin, ayaq artary aldynda, bar jerden shyqqan, oqyghan, toqyghan kisiler. Solardyng ishindegi sinirining shiqyly qozy kósh jerden estilgen, bit toly kýpisi iyghynan týspegen shuda jiptey jinishke eng kedeyi –  Súltanmahmút Torayghyrov. Kedeyding kebin say-sýiekti syrqyrata jyrlaghan búdan óter sóz zergerin týstep tabu qiyn-aq. Kedeyshilikting eng tómengi tereng shynyrau zyndanynan ósip shyghyp, ashty-toqty, barly-joqty tirshilik keship, siniri shyqqan tauqymetke eti ólgen, tesik ókpe júrtyna qajyrly sóz aita bilgen de osy jyr súltany!

Dýniyede qayran qalatyn nәrse kóp-aq.

«Úzaq týn, joldasym joq itten basqa, Býtin kiyim mende joq jauramasqa, bir býtin, kirsiz kiyim kiygenim joq, Tughannan mine shyqtym talay jasqa. Ókpemnen barady ótip – kýzgi suyq, Bir jaghynan qyshytyp bitter buyp»... Mektepte, ýshinshi synypta jýrip jattaghan osynau joldar ómir boyy, qazirge deyin jadymnan esh juylmaydy. Aqyn ruhy әrdayym qinalghan kezimde... kitabym baspadan ótip buma-buma aqsha alyp jartylay bayyghan zamanda... ómirding órine shyghyp biyiktesem, erim moynyma ketip eniske týssem, quansam da, qayghyrsam da ylghy jelkemde túratyn sekildi... «Meni qaytesin?» - deytindey. Kedeyshilik pen kemsituding eng tómengi satysynda túryp-aq biyiktegi bizderge (eger biyiktey alghan bolsaq! Avt.) ruhany әke retinde say-sýiekti syrqyratar sóz aityp, ómirdegi jankeshtilik, ótkir sezim, rentgen týisik, alapat alghyrlyq, lazer sәulesindey tilip týser taghlymdy taghy bir tang atqanday – aldymnan kýn bolyp shyghyp, kýlimdep qarsy alatynyna qayranmyn ghoy! Sóz ólmey – jyr súltany ólmeydi! Anau qayyrym, qadiri mol qazaqtyng tiri sózining temirqazyghy – Ábish barda, sol kisining manayynda dýniyeghayyp dyrduly tirshilik keship, sóz ústartyp myna bizder jýrgende  -әlgi ghajayyp aruaq, ruhany әkemiz esten shyqpaytyny kәmil!

7. Talayghy Taraz

Ábish ýshin Memleket hatshysy degen mәrtebeli lauazym, zildey portfeli biyik belesting ýstine shyqqanday әser etken boluy kerek; al memleket ýshin ýlken tarihy dәuir edi. Ol dәuirdi atýsti kózge elestetu qiyn.

Áueli AQSh-ta eki preziydent túsynda memlekettik hatshy әri memlekettik kenesshi qyzmetin qatar alyp jýrgen jabyq esik sayasatynyng bilgiri Genry Kissenjerding «Estelikter» kitabyn oryssha núsqasynan oqydym. Arghy tegi Alibion túmanynyng astynan shyqqan, qulyghyna qúryq boylamaytyn, jyryndy anshyny san soqtyrghan týlkidey ailaly, tyrnaghyn býgip ústaghan arystan minezdi Genriy-ekeng ótken ghasyrdyng 70-80-shy jyldary memleket basshylarynyng bilimi men biligin bezbendep, beyne ol kisilerding tamyryn ústaghan tamyrshy tәuiptey... biz qyzmetten ketermiz, әitse de pәlen patshany kóp úzamay qater kýtedi... týgen degen koroliding kóp úzamay pashpyrty bitedi... dep jazghan kóripkeldigine qayran qalyp, eriksiz jaghanyzdy ústaysyz. Búdan keyin sosializm dualyn әri iyterip, beri jyghyp «aqyrynda tarih sahnasynan ketirgen ózim» dep qisyndaghan Zvignev Bzejinskiyding «Úly shahmat taqtasy» kitabyn oqydym. Memleket hatshysy dýniyeni shahmat taqtasyna teneydi. Zildey lauazym portfelin kóterip jýrgen kezde әlgi taqtadaghy qay tasty qalay jyljytyp, úpay arttyrghanyn ýzirli tilmen tógildiredi-ay. Qazirgi memlekettik hatshy Kondoliza Rays hanymnyng ótimdi sillogizmi, myna bizderge, zeyin qoyghan sayyn – sayasat qashyp bara jatqan týlkining qúiryghy, әbjil bolsang ústap kór degendi megzeydi. Sosializmning týbine imperiya jetti me, әlde imperiyanyng týbine sosializm jetti me degen saualdy týkpirlep; Kenester Odaghynyng ydyrauyn qaydaghy-jaydaghy syrtqy-ishki әreket kýshterinen kóremiz be, әlde bar pәleni últshyldyq pen bóline jarylushylyqtan kóremiz be degen paradigma tónireginde doktorlyq dәreje qorghaghan, uniyversiytet qabyrghasynda qaghazgha shúqshiidan aldyna jan salmaghan Kondoliza hanym osy kýnderi ilgerileudi yqpaldastyqtan izdep kitap jazbaqshy.

Jyryndy elding jobarys jýrekti hatshylaryn kóz aldyma keltirip, olardyng jazghan kitaptaryn oqyghan sayyn bir shyndyqqa kózim jetedi.

«Adam ómiri qas qaghymday qarbalas qana, onyng mәni – úly yrghaq; týisik – alay-týley adam aghzasy – tez tozatyn ayaqqap; jan – synaptay syrghymaly substansiya; taghdyr – júmbaq; danq – tayyp keter jarqabaq. Toqeterin aitqanda: adam aghzasyna qatystynyng bәri – tau ózenine úqsaydy, kisi janyna qatystynyng barshasy – kórgen týstey, tanghy elestey. Ómir degen bir basyndy saqtau ýshin jasalatyn amal-ayla, ózimshil dókeyding ataq-danqyna qúy sen, qúy senbe. Tura jolgha jetelep shyghatyn degdar megzegen dýnieauy pәlsapa».

Osy oigha taban tiregen Ábish әuel bastan kózdegen mejesi – kórkem sózding has sheberine ainaldy. Alpauyt elding memlekettik hatshylary Genry Kissenjer, Zvignev Bzejinskiy, Kondoliza Rays hanym kórkem sózdi qúral etken jazushy emes. Preziydentting ong kózi ghana. Al bizding keyipkerimiz preziydentting ishki, syrtqy sayasatynyng ong kózi bolumen qosa – dýnie tirshiligin tereng týsinetin, kisining emeurinin jetinshi sezimmen qabyldaytyn suretker sipatyndaghy aqylgóii, shyryldaghan shyndyq iyesi, jýrek shamy jarqyraghan jampozy.

Osy qasiyet tәuelsiz elimiz boyyn tiktep tәi-tәy túra bastaghanda: «myna shirkin tapap keter me?», «adyrandaghan alpauyt el aldyn oray ma, qaytedi?» dep, qauip oilaghan qylótkel ýstinde elimizdi shashasyna shang júqtyrmay, qiyn kezennen din aman alyp shyghugha septesti, seriktesti, ózi syilaghan biylik iyesimen baq synaspady, jýrekpen júptasty.

Memlekettik hatshy qyzmetindegi Ábishting ýsh qyryn aitu – biletin bizge syn.

Tәuelsizdikting alghashqy jyldary әsire bilgishter, ya onshyldar, ya solshyldar kóbeydi. Bylayghy uaqytta suishkiligin әreng ajyratyp, eki-ýsh auyz sózding basyn qúrap maqala jazghangha mәz kósemsózshiler shyqty kósemsip: «Olay emes, búlay jýrgenimiz jón!..» «Jer asty baylyghymyzdy sýlikshe soryp jatyr!..» «Qazaqtyng mal-janyn týgendep berip ózgeni quu kerek!..» deytin shymshyma qyshqashshylar men masa túmsyq syqaqshy mysqylshylar otqa may tamyza týsti. Jalghan kósemder kóbeygen kezde Ábish – minbe kórse auzy-basy jybyrlaytyn mysyq tileu, esek dәme danghoydy sabyrgha shaqyrdy. «Aqyldyng auylynan tabylyp, arghy-bergige oy jiberip, kýndes qatynnyng kebin kiymey, peyildi kenge sala bileyik» dep ýlkendik tanytty. «Azattyqtyng aq tany» kitabynyng lýpildep soqqan kýretamyry osy uaghyz.

Bas әrippen jazylatyn túlghany tudyratyn da, joq etetin de kezendi tariyh. «Ary bar, úyaty bar ýlkenge sen, ózi zordyng bolady yghy da zor» degen ústaz jolymen eki tizgin, bir shylbyrdy qolyna ústatar túlghany izdedi. Sol túlghagha bar biylikti bereyik te – basta!... adastyrma!.. ilgergi tileuing jansyn!.. dep sonyna ileseyik dedi. Qystalanda qol sozysty, seriktesti, septesti.

Kisige jasaghan jaqsylyq dýniyedegi opaly nәrse. Baghzy grek Diogen aitqanday: kýndiz qolyna sham alyp jýrip adam ishinen adam izdedi. El men eldi eldestirer aura – jýrek lýpili, izgiligi nendey kepte, nendey ayaq salar satyda bolmaghynan. Tәuelsizdikting alghashqy jyldary batys pen shyghystyng «ózim bilemin» órkókirek, ishinde it ólgen tymyrsyq sayasatkerin Euraziya kindiginen ekpindey soqqan adamgershilik jeli iyge salghan teridey jibitti. Jýregin terbep, úly úyatyn oyatty. So kezende Ábish jýzdesken, tildesken, oy bólisken mynau degen alpauyt jeli shyqqan dop sekildenip: «O, bizden de bilgish bar eken» - desip, dýniyege kókirek kózimen qaraudy mansúq tútyp, tәbәrik etti.

Aytqyshtar, til men jaghyna sýiengen sayrampazdar, mayrampazdar kóbeygen kezde әlipting ayaghyn baghyp, sabyr saqtaudyng ózi ýlken erlik edi. Alys-júlysta aqyl artqa sheginedi, úr da jyqtardyng qolshoqparyna ainalyp ketpeudi estige eskerte jýrdi. Sózimen.

Astanagha Rim papasy Ioann Pavel II issaparmen kelgen kezde Memlekettik hatshy bir tolghandy. «Bir-birimizge qyrghy qabaq bolarda betimizge dindi shirkeu etpeuimiz kerek. Óitsek, kýpirlik keltirgenimiz. Jaratqan ie adamdar birin-biri tezirek úghyssyn, týsinissin dep din uaghyzyn tughyzdy. Jaratqan jabbar ie jalghyz, myna jer betindegi pendelerding jýregi de bir-birine úqsas әdemi yrghaqty – yqylaspen lýpildemegi lәzim».

Memleketting úly uaghyzshysy rólindegi Ábish – elimizding sýttey úiyghan yntymaqty, yqylasty, ýilesimdi, úlyyrghaqty, ymyrashyl, mamyrajay, yn-shynsyz tirshilikti otbasyn qaz-qalpy elestetti. Biylik basyna úmtylghan úrpaqqa aldarqatpay, arqadan qaqpay aqyl aitqan, jamanshylyqqa qimaghan әkesi edi.

1997 jyl – «Últtyq tatulyq pen sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu jyly», 1998 – «Halyq birligi men últtyq tarih jyly», 1999 – «Úrpaqtar birligi men sabaqtastyghynyng jyly» dep jariyalandy. Ýkimet komissiyasy qúrylyp, sarapshylar alqasyn keyipkerimiz basqardy. Birinshi jyldy el bolyp es jii, arghy-bergide baghymyzdy baylap kelgen ersi qylyqtar men esirik qúlyqtan arylu kezeni dep týiin týidi. Jana mynjyldyqqa kóship qonghaly jatqan órkeniyet auylynan san tiygen jas qazaq qauymy dýniyedegi óz ornyn dúrys tauyp, óz ayaghyn jón alyp jýrui ýshin ketken uaqyttyng shiyry men kelmek uaqyttyng shyrayyna kókirek kózimen jiti ýnilmegi jón dedi. Taghdyryna tótep bere alghan pende kisilikke jetedi. Talqygha tótep bere alghan júrt eldikke jetedi. Eng әueli sanamyzdy tәueldilikten aryltyp alayyq dep tebirendi so tústa. Birlikting búzyluy әp-sәtte. Berekening ornyghuy әste-әste. Úlanghayyr jer bergenimen, basy óspey kele jatqan halqymyzdyng baghyn oilaghan әr adam әueli peyilin keneytip, meyirin molaytyp, meyirimin týzey alsa ghana degenine jetedi. Jogharydaghylar pansynbasyn, tómendegiler tepsinbesin. Bola qalghandar bop, bolmay jatqandar bop yrghaspayyq. Janashyl, kóneshil bop jagha jyrtyspayyq. Úrpaqtar tatulyghy – keshegimizding úmyt, keleshegimizding kýngirt bolmauynyng kepili. Basymyz týgel, isimiz bayandy bolmaghy ýshin septese, sabaqty jiptey sabaqtasa jýreyik dep sәuegeylik sóz aitty.

1999 jylghy mausym. Temirqazyq shalqayyp tuyp, ay sýt sәulege meymildegen kez.

Kóne Qarataudyng kýngey betinde, shyjyghan kýn astynda ýlken joldyng boyynda baghzy babanyng kýnde qalyp qansyghan ertoqymynday bop jatqan Týrkistandaghy Qúl qoja Ahmet Yassauy kesenesinde kópten kýtken handar men biyler, batyrlar men sopylar sýiegin qayta jerleu rәsimi ótti. Rәsim ýstinde keyipkerimiz taghzym sóz sóiledi.

«Úitqymaly uaqyt, qúbylmaly zaman, jetesiz sana, jetimsiz tәrbie osynau kiyeli oryngha da suyq qolyn súghyp asyldarymyzdyng sýiegin kórinen arshyp alyp, qaghaz qapqa salyp, sol sýiekter hanaka-sarayda otyz jylgha juyq jinauly túrghan. Tәuelsizdik alghanymyzben otymyz óreli janyp ketpegen edi. Endi mine, kókte tobadan, jerde aruaqtan qiyla keshirim súrap túryp sol sýiekterdi qayyra jerledik. Bú dýniyelik jamaghattyng jolyghar orny – jaqsylyq bolghay.

Endigi jerde ólining ýreyin, tirining mereyin úshyrmaytynday qyp, qay isimizdi de ongha bastyra kórgey. Qiyanatty peyil, qiyametti meyir toqtatady. Meyir onalsa – bereket, peyil onalsa - әreket órge basar. Jaratqan ie berekemiz molayyp birligimizdin, әreketting molayyp tirligimizding ongha basqanyn kóruge jazghay, aghayyn» dep tebirengeni jinalghandar jadynan esh juylmas-au!

Osy oqighadan keyin-aq elding sharua jayy onalyp jýre berdi. Úly iyening peyili týsti me. Qyr betkeyge qyzghaldaghyn jamyratyp kóktem kelgendey sezildi. Júrttyng arqabasy kenip, tóbesi biyiktedi, reni kirdi. Kóp úzamay ziyaly qauymnyng kókten izdegeni jerden tabylghanday,

ózin-ózi ainadan qarap, qayta tanyghanday,

baghzy men baqidy jalghastyrghanday –

Memlekettik «Mәdeny múra» baghdarlamasy dýniyege keldi. Paryqty payym, parasatty izdenisting tospasy alynyp, qazaq últy tórtkýl dýniyening tórt búryshyna shashyrap ketken babalar izin týgendep, babalar sózin jinap-teretin joyqyn jospar jasady. Osy iygilikti sharuanyng basy-qasyna audarylyp-tónkerilip jýrgen kezde – jer oiylyp keterdey bop, qalyng sharuanyng shetinen salsa – tilip shyghar múzjarghysh kemesine úqsap, mandayy jarqyrap, mol pishimdi, adamdyq sýikimi mol, syralghy sezimdi, segiz qyrly, bir syrly Ábish jýrdi.

Búl búryn-sondy Euraziya aimaghynda bolmaghan kezendi oqigha edi. Ábish ózin Tarih tarazysynyng basynda túrghan esepshidey sezindi. Kәduilgi kiyeli mekenning shyraqshysy!

Pә-ә-li degen!

Til men jaghyna sýiengen sayrampazdar, mayrampazdar: «Bizde osy tarih bar ma?» - dep qyrgha qarap ezu qighashtady. «Dondaghy Kulikovo shayqasyn, Chud kólindegi shvedtermen qandy qyrghyndy, Suvorovtyng Alipi tauynan asqanyn alansyz oqyp jýre bersek bireu tayaqtay ma bizdi!.. Anyraqay shayqasy, Orbúlaqtaghy qytay men oirat qolyn omaqastyru degen ne pәle ol?.. Ordabasy biyigindegi biyler kenesi shilding qiynday shashyraghan qazaqty sýttey úiytyp toptastyryp pa edi?.. Aspan asty ken, úsharyn jel, qonaryn say bilgen nomadtar órkeniyeti degendi shygharyp jýrgen qisyq bútaqtay qay qarasiraq ózi?..» dep, ózeuregen jelókpeler qaraday qan qysymyn kóterip, zyghyrdanyn qaynatyp, it jynyn keltirgeni. Kýndi týnge, týndi kýnge jalghastyryp jazu jazghannan súq sausaghy sýiel bolyp, kózi qantalady.

Bir dem taza aua jútyp qaytugha jenil kiyinip, kóshege shyqqan. Abay danghylyn qiyp ótip, jana alandaghy orys sәuletshisi Ernest Neizvestnyidyng «Isustyng jýregi» atty monumentine eliktep jasaghan domalaq qola shardy manaylady. Júrt ayaghy siyregen. Qola shardy shyrq ainala shapshyghan әuiz suy monshaq sekildi týziledi. Jýzine tiyip titiredi. Bala kezinde, jaqpas as iship tetkip auyrghanda – anasy jýzine salqyn su býrkip úshyqtaushy edi.

Oyda joqta, jerden ónip shyqqanday dóngelek jýzdi, orta boyly jas jigit úshyrasa ketti. Tanydy. Búryndary parlament deputaty, keyinshe býirekten siraq shygharyp partiya qúryp, oppozisiya liyderi bolyp, teng tóraghalyqqa talasyp, «júrtty sonyma ilestirem» dep eki iyghyn júlyp jep әbigerge týsken Qabyl esimdi jigit. Shetelden arzan ósimge qyruar nesie qarjy alyp, onysyn eldegi qarasiraqqa jiyrma ese payyz ósimge satyp, bazar ashyp, shirep bayyghan, tisqaqqan tikbaqay dep estiytin. Jylyúshyray sәlemdesip, ishi-bauyryna ene tildesedi. Tili mayda.

- Tәuelsiz Tarlan syilyghyn aldynyz! Qúryltayymyzgha qatysyp, bir auyz sóz sóileseniz jetip jatyr. Maqtaudyng da, dattaudyng da qajeti shamaly. Júrttyng kózi ashyq, әli-aq bizdi týstep, tauyp alady. Ábish agha, jaqynda Rimde «Luchano Pavorotty jәne onyng dostary» degen dýniyelik konsert bolady, charternyy reys, sol konsertke 100 biylet alghyzgham, әr adamgha baryp-qaytu joly, jatyn oryn, kire púl, bәrin qosqanda on myng dollardan, biylet qúny da dәp sonday... eki biyletti jengey ekeuinizge su tegin búiyrtamyn!..

- Alla razy bolsyn, úly tenordyng konsertine barugha esh uaqytym joq, ózderin-aq qyzyqtay berinder, Qabyl-eke!

- Ókinishti, ókinishti-aq! Tәuelsiz Tarlan syilyghyn iyelendiniz. Ana Ukraina keshegi kommunist basshylarynan qútylmaqqa asau attay erin bauyryna alyp tulap kýlgin tónkeris jasap jatyr. Sol tónkeristi týp kóterip Qazaqstangha әkelsek kóp mәsele onay sheshiler edi. Almatynyng biraz jogharghy oqu ornynyng studetterine «baryp, kórip kelinder!.. jol aqysy, jambas púly, as-auqat menen» dep bas-basyna qomaqty qarjy bólip, elu-alpys studentti Kiyevke attandyrdym. Kóp úzamay ózim de jolgha shyghamyn. Ukraina liyderlerimen úshyrasyp, tildesip, pikirlesip, suretke týsip qaytamyn deseniz qyzmetinizge jaraymyn, shyghyndy moynymmen týp kóterip alamyn, Ábish agha! Syiaqy taghayyndagham!

- Alla razy bolsyn, qazir әr miynótim esepteuli. Qalt etuge múrsham  joq.

Osyny aityp, jelimshe jabysqan elten-selteng jigitten әzer sytylyp shyqty. Qapelimde kóz jazyp qalghan kómekshi jetti qorbandap, janynda syptygharday sidighan saqshysy – osy aragha keshigip jetkenine keshirim ótinip әure. «Ábeke, ýiden qalay shyghyp ketkeninizdi bilmey qalyppyn, keshirersiz, bylay jýriniz, jýirikke otyrynyz!..» dep ýiirsektep barady. Tabighatynda zor meyir, keng peyil iyesi ghoy, múnyng ornynda basqa lauazym iyesi bolsa tónkerilgen kómekshi men symgha tartqanday kýzetshini jerden alyp, jerge salar edi, yzgharyn tógip, eki ayaqtaryn bir etikke tyghar edi. Mol pishilgen denesin sadaqsha iyip kóldeneng kidirgen jýirikke eki býktetilip endi. «Tәiiri-ay!» - dedi kýbir etip.

«El iyghyn kóterip qaldy. Qúnsyzdanu yryqqa kónip, jylma-jyl tómendep keledi. Arglabiyn, elektroliz alyptary dýniyege keldi. Astana men Almaty arasyna sheteldik ýlgimen oqtay týzu danghyl tartyldy. Kómirsutegi qoryn óndiruden elimiz aldynghy qatarly dýniyelik bestikting tobyna endi. Europalyq Yntymaqtastyq pen kelisim odaghynyng tóraghalyghyna ótti Preziydentimiz. Bәsekege qabiletti dýniyelik elu elding qarasyna qosylamyz dep manday terimizdi bes sypyryp, az úiyqtap, kóp izdenip jýrgenimiz mynau. «Kórmes týieni de kórmes» degendey, әlgi toyyp sekirgen toghyshar tonmoyyn әriptes – ishinde Qabyl-ekeni bar – qashan toqtamgha keler eken?!»

Tәuelsizdik – tәu eter kiyemiz.

Kiyeli nәrseni ayaqasty etu, kirletu, ózgening qansyghyna teneu auyr kýnә! Kýnәgha belshesinen batyp, kýpirlik sóilegen azamattyng aqyry kýmәndi. Ózderine tiymese de balalaryna tiyedi. Halqynyng kiyeli nәrsesin kirletip, bireudi ary iyterip, beri jyghyp, bireuding qolymen ot kósep, ótirik kólgirsip, esil uaqytty tekke ótkizip jýrgen ókpeshilderge qaratyp qalamyn qatty ústap jana kitabyn bastady, sózge syiyndy.

Tistenip otyryp «Talayghy Taraz» kitabyna kiristi. «Taraz – adamzat tarihynyng eng qasterli tәbәrigi, talay kep eske oralady. Últtyq bolmysymyzdyng ghana emes, adamdyq bolmysymyzdyng da qyry-syryna meylinshe qanygha týsemiz. Taraz  - ejelgi tarihtyng әlige deyin aman jýrgen eng qart ústazy. Ol aman túru ýshin el aman túruy kerek. Olay bolsa, onyng endigi taghdyry tәuelsiz Qazaqstannyng taghdyrynyng qanday bolmaghyna baylanysty. Tarazdyng kóne tastarynda uaqyttyng ózi jazyp ketken tylsym jazu bar. Sol jazudy oqyp, keyingige tógildirip aityp beru bizding mandayymyzgha jazghan», - dep qozghalady Ábish-eken.

Elbasynyng qoldau-kómegimen әlem qúlaghyna jetip, Taraz qalasynyng 2 myng jyldyq toyy YuNESKO kóleminde dýrkirep ótti. Toy qarsanynda jazylyp, bes myng taralymmen basylyp shyqqan «Talayghy Taraz» kitaby qalamgerding ilim sarayynyng kendigin, payym terendigin tanytyp, tәuelsizdik jolyna basyn dónbekke, balta astyna kózin júmyp qoya biletin jankeshtiligin bylayghy júrtqa pash etti. Tarazdyng tekti tarihyn sóilete otyryp, atam qazaqtyng ómirlik gói-góiin qozghady. Ótken babalar izin týgendep keruen jolynan, tas bederinen, qysh qirandysynan, kóne qoljazbadan izdeymin dep otyryp – kóp nәrsege qyzygha qoymaytyn qazaq sýzilip oqityn dereknama hikayatyn tughyzdy. Kóp jaghdayda qany basyna kóterilip, ashynyp, ash ózegine malta qúrtty talghaju etip, móldiretip tógip ýlgerdi. Ker auyz, sayqymazaq, әsireqyzyl, eki keshting arasynda әlgide ghana úshyrasqan Qabyl-ekeng sekildi seltenbay, eltenbaylargha zyghyrdany qaynap, bir jaghy halqynyng betkeústar mandayaldy bilimdisine iyek artyp; ashugha jendirmey, barlyqqa mastanyp ketpey; tarazynyng basyn teng ústaugha kýsh saldy. Bilikke jýgindi, býlikke baspady. Tarazy basyn eki dýiynede teng ústap ótken babalar ýrdisinen adasyp qalmay algha basayyq, bitimgershilik, bereke-yrzyq, auyzbirlik basymyzgha sonda ghana baq bop qonady dep jazdy.

Esime endi oraldy, 2001 jyldyng qaqaghan qysynda Almatydan Astanagha kóshu jayyn aqyldasayyn dep, jolyghyp shyghugha púrsat súradym. Osy kýngi Beybitshilik danghylynyng әkimshilik ýiining batys betindegi, Túnghysh Preziydent múrajayynyng birinshi qabatyna oryn tepken keng bólmesinde, qabyrghasynda kitap syghylysqan kabiynetinde qabyldady. «Talayghy Taraz» kitabynyng «Qayta úy» tarauyn jaqynda bitirip, «Qayta iru» tarauyna jana әlgide kirisken kezi eken. Janaryn ashyp-júmyp otyryp amandyq-saulyq súrasty.

- Densaulyghyng qalay? – deymin sóz arasynda.

- Bir joba.

- Kónil-kýiing ornynda ma?

- Bir joba.

- Aysәule sheshemiz, Klara hanym, ana Abyl, Dәulet, Áulet myrzalardyng tirshiligi qalay?

- Bir joba ghoy.

- Endi ne aqyl beresing kóship keluge, myna borany qasqyrsha úlyghan, aq qar, kók múzgha oranghan taqyrgha ornygha alamyn ba?

- Preziydent emeurin bildirse bóstegindi kótergening jón, qam jeme, mәu deme, búdan ótken qiyndyqty jenip ýirengen adamsyn.

Osy aqylmen 2002 jyldyng sәuir aiynda kóshting betin týzep, qoljazba, kitap, ózge de dýnie mýlikti arqalap, kók poezben saldyrlap, dyng qoyyp kóship keldik Astanagha. Jaman bolghanymyz joq. 2002 jyldyng kýzinde alpys jyldyghym kәdimgidey dýrkirep ótti, K.Bayseyitova atyndaghy opera jәne balet teatrynda. Ábish-ekeng man-mang basyp jaryghy samaladay aipara zaldyng tórine kóterilip, jazyp, garmoshka ghyp býktep qaltasyna salyp alghan qyrtysty qaghazyna qarap túryp tógildirip bayandama jasady. Sol bayandamadan esimde qalghany jalghyz sóz, jalghyz sóz emes-au, bir auyz sóz, jatsam da, túrsam da әli kýnge jadymnan esh juylmaydy. Ol ne sóz deysiz ghoy!. «Tiri sózge adaldyq». IYә, nege, qanday kónil kýiine iyip keltirgenin kim biledi, әiteuir osy ýsh sózdi shyrq ainalyp, oy shylbyryn esip, biraz shiyrylghany esimde qalypty.

8. Biz neghyp jýrmiz

Ábishting qalamynan tughan shygharmalaryn týgelge juyq oqyp shyqqan janmyn. Kitaphanamda «Ýrker» romanynyng 1981 jyly alghashqy basylymy saqtalypty. Birinshi tituldyq betine marjanday etip: «Qalamdas, qanattas dos Dýkeshke! Kónildegi kópten bergi kýpti oilardy jaryqqa shygharmaq bolghan osy talabymdy shyn jýrekten úsynyp, ózinning kópten alda kele jatqan bәige kýreninning arymauyna tilektestigimdi bildiremin - Ábish Kekilbayúly, 10 dekabri 1981 jyl» dep jazypty. Áriyne, shygharmashylyq sharua bәige jarysy emes. Ábishting «Bir shókim búlty» 1966 jyly jaryq kórdi, ózimning alghashqy prozalyq kitabym «Jusan men gýlder» 1966 jyly jaryq kórdi. Ábishting «Bәigetorysy» sonau qyr astynda qalghan 60-shy jyldardyng basynda jazyldy, ózimning «Kókpar», «Qymyzym» so 60-shy jyldardyng basynda hatqa týsti. Kimning aty bәigeden birinshi kelerin, kimning jarym jolda ayaghyna jem týsip barlyghyp qalaryn bir alla biledi, salysatyn, jarysatyn tiri pendening ólshep-pisher qaraketi emes.

Úly ústaz Abaydyng aqyrghy kýnderi turaly, aqtyq demi ýzilip bara jatyp nendey hal keshkeni jayly «Ajalyna asyqqan adam» atty hikayat jazdym; myna dýley dýniyede jýreginnen adamdargha meyirim tóge jýru, kisige qayyrym, jaqsylyq jasau turaly «Don Kihot» әngimesin jazdym. Áuezov aitqanday ýsh birdey qoghamdyq formasiyada ómir sýrip, ýsh birdey qoghamnyng kólenkeli kesapatyn boyyna sinirip, endi ant mezgil jaqyndap, tarazy basyna taqaghanda Mekkege qajylyqqa jýgingen qazaq keyipkerining metamorfozasy – «Payghambardyng ólimi» tudy. Bireu bildi, bireu bilmedi.

Qarap túrsang týk bolmaghanday. Aty atalghan shaghyn ýsh shygharma búl kýnde shetel tiline audarylyp әlemdik oy órisine tolqyn bolyp qosylghany óz aldyna әngime; әiteuir, uaqyt tekke ótpegen sekildi. Dýniyede bir shynyq bar: qolyma qalam alyp, aq qaghazgha tónsem-aq qasqa mandayy jarqyrap, búira shashy búrqyrap, qabaghy qatuly, engezerdey qarasúr jigit aghasynyng qaraday súlbasy elbirep, jelbirep, sahara saghymyna úqsap tu syrtymnan tóne qalatyny súmdyq. Sózge saran, quanyshy kózinde oinaydy.

Súsynan seskenem. «Osy jazghanym, әi, únamasa ghoy, qúryghan jerim sol bolar», - deymin ishimnen irip. Jazugha jýregim daualmay, qolym jýrmey, birazyraq jýdep-jadap otyryp qalamyn.

Bayaghyda bala kezim.

Ertendi-kesh kitapqa kóp qadalady ekem. Kýiip túrghan sharuadan qoly esh bosamaytyn әkem kitapqa shúqshiyp otyrghan ózime búrylatyn, bylay deytin. «Balam, kitapqa kóp qadalasyn, bayqa, basyng kitap sózin iygere alsa qúba-qúp, jolyng bolady, al kitap sózi basynnan basym týsip jatsa – qiyaly bop qúryghanyn. Kitap sózimen oinaugha bolmaydy». Sózining jany bar. Sóz – atylghan oq. Uaqyt – kenistikke týsken sәule. Sózdi qalay qabyldaymyz, sәuleni qalay sezinemiz, adam taghdyry kóbine-kóp soghan baylanysty órbiydi. Ómir – mandaygha syzylghan әjim. Nesine jasyrayyn, osy hikayatqa qalam terbep otyryp – ylghy qylótkelden ótkendey bolamyn.

«Ýrker», «Elen-alan» romandary on segizinshi ghasyrdaghy jarty dýniyeni alghan Resey imperiyasy men sol zamandaghy qazaq-qaysaq arasyndaghy jortuyldar men sharpysular turaly oy órmegi. Bir bastyng tәuekelin býkil bir últtyng tәuekeline qazyqbau shalu, bolmaytynnan dәmetip mert tapqan han, senbeytinge senip dert tapqan halyq turaly qayghyly hal.

Eskiden uaqtyly jiyrene almaghan, janany uaqtyly ýirene almaghan qazaqtyng qay sharuasy tap-túinaqtay bitipti. Sonysyna qaramay jighanyn toygha, bilgenin daugha shashyp daghdylanghan bazbir ziyaly kisiler әli kýnge ezuin qighashtap: «So handarymyz ne qiratyp edi!» - dep kekesin aitugha ústa-aq. «Kóp bolsa  - as iship, ayaq bosatqan, ozghanda – bәigege at qosyp, tazy jýgirtken, dәuirlegende – jas toqaldyng ystyq qoynyna sýngigen...» Múnday qazir de, keyin de kóp aitylar kýpirlik sózge bopsalady eken dep – bolatyndy boldyrtpay qoyatyn zaman joq. Kórmes – týieni de kórmes. So handarymyz býgingi tәuelsizdikting irgetasyn qalasqan, atkópirin salysqan sýleyler ghoy.  Obalar men keseneler astynda ýnsiz jatyp zaryn, múnyn sezdirmeytin, estilmeytin tilsiz gói-góige birauyq qúlaq qoysaq neghylady. Attyng jaly, týiening qomynda, «jau qay jaghymanan kep qalady» dep qús úiqyly bop, qysta suyq, jazda qapyryq, otyz kisi әzer ainalyp shyghatyn, tiktenseng – qalpaghyng úshatyn, enkeyseng – sýrinip jyghylatyn han shatyrynan – osy kýngi mәrtebeli lauazym iyelerining ýsh qabatty sanghyraghan sary qysh kottejderi kóp artyq. Múnyng ýstine kónildi taspen bastyrghanday qalyng uәiimdi qalay kóterip jýrdi deniz!

Kishi ordany jiyrma jylday biylegen Jәngirhannyng «jalbaghayym, jamaghatym qatarynan qalmasyn» dep qyshtan saray salghyzghany, tenge soqtyrghany, qazynashylyq ashqany óz aldyna, kózi ashyq, kókiregi oyau balalardy el ishinen jinap-terip Reseyge oqytqanyn, Qazan uniyversiytetine qyrghyz-qaysaq tarihynan, saltynan tógildirip dәris oqyghanyn bilemiz. Hanshayym Fatima súludy sarayda qaldyryp, teristik shúghylasynyng astyndaghy Sankt-Peterburgke at izin salyp, patsha aghzamnyng qabyldauynda bolghany, ten-teng tartu aparyp, aq patshanyng senimine engeni óz aldyna әngime. Aq qar, kók múzda it ólgen qiyangha tepektep jýrgende, sarayyndaghy atshysy, hanzadanyng atabegi – Mahambet aqynnyng Fatima hanshayymgha kóz qyryn salghany o da bir kýiik. Kýiikti kýnirenip, ishtey tynyp ynyrsyp jýrip basar-au, sarayynan quyp salghan sol aqyn-atabekting ainalyp kelip ózine shabary, jau bop shyghary ómirin óksitedi. Búl azday-aq: «Han emessing qasqyrsyn, qas albasty basqyrsyn» dep uday ashy óleng shygharghany tiridey óltiredi. Syrtqy jaumen jaghalasa ma, ishtegi jegi qúrtpen ójendese me. «Elimdi el qylam, qoyday qonyr, jabyday juas júrtymnyng terezesin Reseymen teng qylamyn» dep jýrgen Jәngir handy kýnderding kýni «bolmasyn» degen sózge ergen, «senimdi» degen shashtarazy han-iyesining múrtyn basyp, saqalyn alghan bolyp túryp qojasynyng tamaghyn ústaramen oryp jiberip, qashyp joghalady. Búl-búl ma! 18 ghasyrdyng basynda orys eline dalalyqtardyng bodan bolghan bitimshartyn Ábilqayyr bastasyn meyli, Jәnibek bastasyn meyli – eki ottyng ortasynda qalyp, qaytsek túqymymyzdy túzday qúrtyp almaymyz degen jantәsilimining әngimesi edi.

Mәmilegerlik isting iri ókili Abylayhannyng kórgen qorlyghy, jegen qúqayy әlgiden de jaman. Ózderi úsaq, dәmeleri tauday súltandardyng satqyndyghynan qalmaqtardyng qolyna tútqyngha týsedi. Qalden-Serenning zyghyrdanyn qaynatyp, ótin auzyna qúighan jәiit 1741 jyly Abylay jekpe-jekte qalmaq qontayshysynyng Shyrysh degen balasyn óltirgen. Tútqyngha týsken han iyemizdi eki jyl kózine kók shybyn ýimeletedi. Aragha Barqy Niyaz jýredi. Estimegen sózi, kórmegen azaby qalmaydy. Aqyrynda orys patshasynyng óktem pәrmeninen ish jighan Qalden-Seren barmaghyn tistep otyryp qany qatqan kektesin amalsyzdan bosatyp jiberedi. Orys úlyghyna, jonghar qontayshysyna, qytay boghdyhanyna taqqúmarlyghyn tyghyp ústap, júrtynyng baqqúmarlyghyn saqtap qalugha týn úiqysyn tórt bólip jýrgen Abylaygha el ishindegi juan qaralar ne demedi?.. ne qúqaydy kórsetpedi?.. Búl gәpting bәrine kóz jetkizem deseniz Ábishting «Abylayhan» dramasyn kóriniz.

Sonda «handarymyz ne bitirgen osy» dep qighash auyz kekesin men kýpirlik sóileuden artyla almay jýrgender tyiylar edi.

Tәuelsizdikting alghashqy jyldary júrt jýnjip ketti. Ishki, syrtqy qayshylyqtar qordalandy. Omyrauy ordenge toly kәriler biylikten ketip, oralymdy, jýzikting kózinen ótkendey jastar kelse – is onalady dep dәmelendik. Jappay jekeshelendiru úranyna eligip, en baylyq itjemeske ainaldy. Óndiristik injeneriya - әli olqy, adam injeneriyasy - әli solpy. As ta tók jer asty baylyghyna, onay olja – kómirsutegi qoryna iyek artyp, en aqshagha gýrp ete týstik, ishki óndiris mandymay, shalajansar kýide qaldy, budjetting teris salidosy úlghaydy, jylma-jylghy qúnsyzdanu moyyndaghy ýirenshikti qamytqa ainaldy. Búl – búl ma? Jyldam bayyp ýlgergen oligarhterding qaltasy orasan qampayyp, kók shóptey qyltighan kishi jәne orta kәsipkerlikti túnshyqtyra týsti, salmaghymen janshydy. Búl-búl ma? Áleumettik әri-sәrilik dinkeletti.

Bir qarasang ýkimetimiz, deputattarymyz júmylyp jatyr-ay!

Nysandy, jerdi jekeshelendiru me – mә! Auyldy damytu baghdarlamasy ma – mә! Sóz bostandyghy ma – mә! Saylau zany ma – mә! Tildi damytu zany ma – mә! Batpan qúiryq aspannan jauyp berdi. Baqqúmarlyqty jasyru ýshin bylayghy jasty biylikke talastyrdy, órkeniyetti avtoritarizmdi nasihattap, sonyng izgi jemisin jeymiz dep jýrgen bizderdi – ayaq asty alayaqtar aldap, kirem degen esikke bayyghan biyshikeshter jolatpay, keudemizden iyterip, kóshege shygharyp jiberdi. Maqsaty aiqyn emester maqsaty aiqyndy kýndedi, sózge ergish tobyr bel aldy.

Kóshede kóztanys kórshim úshyrasyp sәlemdesse-aq, qoltyghymdaghy qaghazdy kórip, o, tobalap, jaghasyn ústap:

- Áli jazyp jýrsing be? – dep dýrse qoya beredi. – Biraz ghalymdar bazarda jýr, jas synshylar bizneske ketti, óz elinen ózi qaraday jerigen til biletin biraz jigitter әrisi Amerikagha, berisi Chehiyagha ótip ketti.

- Úpayy týgelder men úpayyn týgendey almay jýrgender qashan salysqan, - deymin qaraday iyghym týsip, bәsim tómendep, - qolymnan keletin jalghyz sharua –  jazu ghana.

- Jo-gha! Sen jazghan hikayat, romanyndy bir kisi qyzyghyp oqitynday әli jazyp jýrgenine tang qalamyn ghoy! – deydi әlgi әriptesim. – Últtyq degradasiyagha tireldik. Eng súmdyghy: jershildik, jemqorlyq etek alghany sonsha auyl arasyndaghy kәsipkerlikti basynan attap ótip, gharyshty iygeru últtyq agenttigining kensesinde Eynshteynning kim ekenin bilmeytin shalasauatty beti jyltyr kelinshekter otyr jeng úshynan jalghasyp.

- Ras, ras, - deymin mýjile moyyndap. – Elitamyz sybaylas jemqorlyqtyng tor jibin byrt-byrt ýzip, zildey auyr qapshyghyn iyqtan sypyryp salyp, últ ýshin birining auzyna biri qarap sýttey úiyp tirshilik keshudi ýirene almay keledi әli. Áleumettik әri-sәrilik jetti týbimizge!

Álgi kóshede oida joqta úshyrasqan әriptesim kóp kidirmedi, sharua jayyn aityp, kóshe kólenkesine sinip izi súiyldy. Áytse de әriptesimning sózi janymdy jegidey jedi. «Jazghanyndy kim oqidy?» - degeni myltyqpen kózdep atqanday sezildi. «Últtyq degradasiyada túrmyz, sybaylas jemqorlyq pen jylma-jylghy qúnsyzdanu moyynymyzgha ómirlik qamyt bop kiyildi» degen sózi ólini kórinen túrghyzyp, tirini tiridey suyq jer qoynyna tyqqanday ghoy. Sonda mynau, kýnde birauyq kitaphanagha bas súghyp adamdardyng bir-birine arnaghan jýrek jyluy, qayyrym-shapaghaty turaly jazyp jýrgen «Don Kihot» atty hikayatymdy kim oqidy? Áldeqashan sýiegi qurap, pashpyrty bitken Don Kihotty jazamyn dep jýrip ózim de kәllasynyng bir shariygi týsip qalghan HHI ghasyrdyng Don Kihotyna ainalyp ketpeyin dep qauip qylamyn. «Osy men qandaymyn» degen tótenshe saualgha kiyligemin. Rasynda ghoy, osy bizder qandaymyz?.. Neghyp jýrmiz?..»

Basym tasqa tiygen mezette,

Qiyn saualgha jauap izdegen kezde,

әrdayym týu sol qiyrda qalghan bala jastan, ótken ghasyrdyng 60-shy jyldar basynan aralas-qúralas Ábishti izdeytin әdetim. Taghy da sol, óz ayaghyma ózim ilesip Ábish dosymnyng ýiine tartyp bara jatamyn. Bayaghyda jaryqtyq Imanueli Kant aitady eken: er-azamat óz basynyng qamyn oilap baqsyn, әitse de sol qam-qareketi basqanyng bostandyghy men mýddesine ziyany tiymeytindey bolghanda ghana isi ilgerileydi depti. Meniki – jay pikirlesu, ishti asha syrlasu ghoy. Eshqashan dostyng arbasy kidire túrsyn, ózimning arbam qyr asyp ketsin degen pighyldy ústanghan emespin. Múny Ábish baghzydan biledi. Myna naryqqa asyqpay... aldy-artymyzdy qamdap... paryqpen kóshe almay, qaradýrsin ýriyt-soq dep jýrip jabayy qapitalizmge jalanash qúiryghymyzben top ete týstik pe dep qorqamyn ishtey.

Az ait, kóp ait, jayaulap jýrip namazsham kólenkesine úqsap, dosymnyng ýiine kelip, esik qonyrauyn basamyn. Álden uaqytta esik ashylyp, Klara hanym kóldenendeydi. Júqa qabaghynan uayym tabyn sezemin. Ayaq kiyimimdi, suagharymdy sheship ishke, tór jaqqa ozamyn.

- Týnimen aunaqshyp, dónbekship kóz ilmey shyqty. Saushylyghy bolmay jýr. Uayymy mol. Kabiynetinde jan shaqyryp jatyr, - dep súq sausaghyn ernine kese kóldeneng qoyyp sybyrlay til qatty.

Arghy kómeyinen: «Kóp mazalay bermey as ýige enip, nan auyz ty de sharuandy ait, jolynnan qalma» degen sózdi oqimyn. «Oqtalyp kelgen sózimdi aitpay qalay tabanymdy jaltyratamyn? «Jan shaqyryp jatyr» degeni qay sasqany... Dosymnyng shybyn jany shyrqyrap úshyp ketip pe edi eski auylgha?.. Erigip, maltasyn ezip jýrgen osy kýni kim bar deysin, qaraghym-au!..» deymin ishtey tolghanyp.

Osy oimen as ýide nan auyz tiyip, ol nandy qankýreng qong shaymen iytergilep, qylghyna jútynyp, omalghannan omalyp otyrgham. Endi qayteyin.

Ábishimning ózi jalpaq alaqanymen beti-jýzin sipap jiberip, jarq etip ekpindep enip kele jatty. Meni kórip: «Á, kep qaldyng ba?» - dep jyly qabaq tanytyp sәlemimdi aldy, janyma, jaydaq oryndyqqa yghysyp kep jalp etip otyra ketti.

- Klara, shayyng bar ma, tezdetshi, sharua kýiip túr, - dedi ekpindep. Ózim jaqqa enserile búryldy.

- Jayshylyq pa?

- Qaydaghy jayshylyq! Myna zaman ne bop barady? Qoghamdaghy metamorfozanyng sheti men shegi bola ma? Álde әlgi «beterden de beter bar» dep jýrgenimiz osy ma? Osy saualdy zamangha qoyyp neghylam, zamandasqa kóldeneng tartyp kóreyinshi dep keldim.

Kemengerligi men kóripkeldigi eki tizgin, aqyly bir shylbyrday zamandasym kórinbeytin kókjiyekke kóz tigip, syqsiya ýnilip otyryp qaldy. Ong alaqanymen kósteng etkizip jýrek basyn sipalady. Klara hanym jany shyghyp keterdey kepke enip, qighash kózimen suyq syghyrayady.

Ábish ystyq shaydy soraptay týsip tilge keldi.

- Taqauda astanagha at basyn búrghan AQSh-tyng búrynghy memlekettik hatshysy Zvignev Bzejinskiy sosializmning kemesin qaryq qyp su astyna jibergen ózim dep súhbat berdi. Jana otarshyldyq pen jahandanudyng kýlapәre qiqushysy ghoy, maqtansa maqtanyp otyrghan shyghar. Býiregim býlk ete qaldy: múndayda bastamashyl bolu da, qostamashyl bop «lәbbay taqsyr» deu de qauipti. Ótkelden ótip kele jatqan kisi kópir tandamaydy. Ózim de әlgi saualgha keninen toqtalyp, kemel týsindiretin jauap izdep jýr edim. Oy ýzikterin qaghazgha týsirip qoyghan tústarym bar. Júrt oilaydy: mәrtebeli lauazymnyng mayly jilik salynghan portfelin salaqtatyp tekke kóterip jýr dep. Kýizelgende men kýizeleyin, men jylasam – kәri bәibishening baybalamy әdirem qalady deushi me edi. Men gói-góilesem tónirek týgel kýnirenedi! Býgin bizge keregi: demokratiyalyq liyberalizm, azamattyq qogham, adam qúqynyng qorghaluy, bir izge týsken naryqtyq ekonomika. Mandayy terlep enbek etpey, ayaq astynan bayyghan alayaqtar jasampazdyqty qoyyp eldi joyympazdyqqa búra bastady. Parasat pәleqorgha jol beredi iyilip. Álgi Bzejinskiy úshqary aitady, imperiyany qúlatqan ishki, syrtqy qayshylyqtyng úlghangy, óndiris pen óndirgish kýshterding bәsekelestigi joyylghannan der edim ózim.

Mensiz de arqasy ústap, aruaghy qozghalyp otyrghan keyipkerimdi kóldeneng sózben sharshata bermeyin, ózi de әlgi saualgha jauap izdep tolghanamyn dep otyr ghoy dep... al qosh aityp... bóstegimdi kóterdim. Jyly qoshtasyp shyghyp kettim.

Osy әngimeden keyin Ábish ózining asa kólemdi «Beterden de beter bar degen osy emes pe?» dep atalatyn, bes taraudan bas qúraghan jýrek lýpilindey jan tolghanysyna otyrdy. Aytsa – aitqanday bir demmen jazyp shyqty. Tolghanys taqyrybynyng astyna «zamandastyng saualyna jauap» dep taqyrypsha qoydy. Oy tolghanysyn elep, ekshep kelip: «Búl ózi qalay boldy», «sonymen bolar is boldy, al endi she?», «iyә, tәuelsizdikting joly jinishke, jýgi batpan eken...», «kenistikti keninen sholyp almay uaqyttan útu mýmkin be?..», «iyә, kóp nәrseni asyra silteu men asyghystyq órge bastyrmay túrghany ras» dep bes bólimge bóldi. Bir demmen, jýrek lýpilimen ýrlep otyryp jazylghan esse oqyghan kisini jipsiz jeteleydi, sóz, sóilem aurasymen duaday arbap, janynyzdy jasyl jaylaugha shyqqanday bayytady. Arghy-bergige kóz jetkize tәptishteydi. Qalamy quatty aqynnyn: «O, dýnie degendi Múhammeding emes, dos; Alghash tapqan, men bilsem, ghashyq jandar shyghar-au» degendey: qoghamdaghy úly ózgerister, beyne, múhit betimen dýrkirey jónkilgen tau tolqyn ispetti, sol tolqynnyng qay kezde, qanday pәrmenmen jargha aparyp sogharyn tamyrshyday dәl tauyp, kóripkeldey dóp týsirip aita bilgen, sol oy mәiegin der uaghynda qaghazgha týsirgen Ábish edi. Atasyna myng rahmet aita otyryp aq qaghazgha týsuine sәl de bolsa – sep, sebepshi bolghanyma kýnige myng tәuba aita kelip, әlgi «Beterden de beter bar degen osy emes pe?» atty oitolghaq-ocherkting qoljazbasyn avtorynan súrap alyp, әptiyektey ghyp otbasylyq múraghatyma saqtap qoyghanym ózimshe ónege.

Oytolghaq-ocherk keyinshe kitap ishindegi kitapqa ainaldy, «Zamanmen súhbat» atty qalyng jinaghyna enip, «Jazushy» baspasynan 1996 jyly jaryq kórdi.

Álgi otbasylyq syrlasudan keyin eleuli oqighalar jiyiledi. Eng ghaniybeti – jas úrpaqty últtyng tarihyna, ótkenine, babadan ýzilmey sozylyp jetken asyl sózine qúrmet sezimin silkip oyatqany ýshin 1995 jylghy jeltoqsanda keyipkerimiz Preziydentting «Beybitshilik pen tatulyq» syilyghyn iyelendi. «Bolmas, bolmas, ghaziz dosty mәrtebeli syilyghymen qúttyqtap qaytalyq!» dep janyma zayybym Sәuleni ilestirip zamandastyng ýiine bet týzeymiz bayaghy.

Kýn jaudy ma, әlde jauayyn dep túr ma, kóshe búlynghyrlau bolghanymen – ýshinshi qabattaghy ýlken ýige kirip kelsek – bólme ishi samaladay jaryq. Tórde qarqaraday bolyp Aysәule sheshemiz otyr. Dәp janynda omaqaday ýiilip Ábish zamandasymyz jayghasypty. Aq jaulyq, әppaq kóilek kóz qaryqtyrady.

- Týrikpen tórin bermeydi deushi edi, tórdi ózderiniz jaulap alypsyzdar, bizder qayda tize býgeyik, bәtir-au.

Sol eki arada Maral Ysqaqbay, Ámin Túyaqov, Gerolid Beliger kirip kele jatady ýiilip.

- E, týrikpen men adaylar qyz alysyp, qyz berisip atalas bolghaly qashan, - deydi Ábish әzil sózding otyn ýrley jaghyp.

Dastarqan basynda maqtau, marapat sózder mol aityldy. As jelindi. Hrustali rumkeler synghyrlady. Sayasattaghy uaqyt – reformadan seziledi, kenistik – mýmkindikter jiyntyghy. Myna Ábishting oiy, sózi dәri sekildi, jaqsa – janyndy sauyqtyrady, jaqpasa – qaraday jer ghyp jabyqtyrady. Sol otyrysta adamnyng qúny, adam ómirining baghasy turaly әngime órbidi. Damyghan AQSh-ta әr adamnyng ómiri 4-9 mln dollardyng aralyghynda eken, al Reseyde 1,3 pen 3 mln dollar aralyghynda, al Ýndistanda 1 mln dollar kóleminde kórinedi. Sózge eriksiz aralasyp, jaqynda tughan aghamnyng Sәken esimdi úlyn kezdeysoq kelensiz úighyr jýrgizushi jekemenshik «Moskvichimen» qaghyp ketkenin, jogharghy oqudy jana bitirip, jaqynda ýilenemin dep jýrgen sabauday bozbalanyng auruhanada apta jatyp, dәrigerlerding em-domy qonbay, júmada ýzilgenin aittym. Álgi salaq, samarqau úighyr jýrgizushisin sotqa berip, barlyq kinәsin moyyndatyp, eki ay jýgirgenimde – sudiyanyng suyq ýkiminen keyin bozbalanyng ólimine dep әlgi úighyrdyng ýsh jýz myng tenge aiyppúl tólegenin aityp bergenimde ghoy... siltidey túnyp siresip otyrghan qauym pәlen dep ýndemedi... Ábish-ekeng ghana auyr kýrsindi. Kýn kýrkiregendey sezildi.

 - Ómirimiz jana bolghanymen zanymyz keshegi. Tez júmylyp dýniyelik ekonomikadan layyqty oryn almadyq bar ghoy – qazaq ómirining baghasy әnsheyin baqyr bolyp qala beredi.

Sonda deymin ghoy.

Ábish keyipkerim qol qusyryp qarap otyrmady. Torghay qalasynda ótken ýlken jiynda Shaqshaq Jәnibek turaly eng túshymdy sóz aitty, biylik ýshin emes, qazaq memlekettiligi ýshin kýresip at ýstinde kóz júmghan sýley turaly atan týiege jýk bolghanday salmaqty sóz sol edi. Adamshylyq diqanshysy Ahmet Baytúrsynovtyng jýz jiyrma bes jyldyghyna sóilep, biraz kisining qay-qaydaghysyn esine salyp kózine jas alghyzdy. Súltanmahmúttyng jýz jyldyghynda jyr súltany turaly kósheli sóz sabaqtap, akademiyalyq teatr lyq toly halyqty dýrk kóterip, qyrshyn ketken aqynnyng aruaghyna bas iygizdi. Shәken Aymanov turaly: «Tyngha terendep engen týrenning izindey tym jiyi, tym qazylynqy әjimder, miyghyna mәngi baqy ilinip qalghanday júmbaq mysqyl men júmbaq әjua sol jetkizbey kele jatqan maqsattyn, oryndala qoymaghan armannyng kózge úryp túrghan saldarlary siyaqty edi», dep kirpiyaz shyndyqtyng shymyldyghyn asha termeledi. Ózi de tebirendi, ózgeni de tebirentti. Kósheli oilargha qiyal qayyghyn salyp, birauyq malty jýzip, óz-ózimnen kemel oigha kenelemin bayaghy.

Ýiirin izdegen sayaq jylqyday jazu ýsteline ainalyp kelemiz. Taghy da qalamdy qatty ústap jazugha otyramyz. «Jazbasa otyra almaytyn», «basy otta túrghan qazan sekildi» dep jurnalist aghayyndar syrtymyzdan ózinshe ton piship maqala, syrsúhbat jazyp jatady. Meyli de. Álgi sózderding astarynda kóbine kekesin jatady. Jazbasa otyra almaytyn bolsa - әbden qaghaz ben qalamnyng kepiyeti ótip ketken, júrt qyrgha qaray tyrmyssa, ózim oigha qarap mónireytin qiyaly bolghanym-daghy; basy otta túrghan qazan dese – bir kýnderi qaynay-qaynay bar ylghaly bu bop úshyp sarqylyp qalady-daghy. Aytqan auyzgha qaqpaq izdeu kýpirlik. Bireuding basyna qonghan baghyn, bireuding órlegen tórin qyzghanyp jýrgender jeterlik. Qazaqtyng ókpeshildigi óz basynyng sory. Ózining dýniyeqonyzdyghyn jasyru ýshin ózgeni dýniyeqonyz, mansapqor, jalaqor, astamshyl dep qaraday jazghyryp jýrgen kóshede úshyrasa ketken qashanghy kóztanys zamandasqa búrylamyn.

«Au, bizder neghyp jýrmiz osy?»

Kóztanys ókpeshil zamandasym shyrpyday shart ketedi. Álgi sózim shamyna tiyedi.

« - Neghyp jýrgeni qalay!.. Astanagha tónkerile kóship kelip ýy aldyq, úl-qyz ósirdik, úlym Bolashaq baghdarlamasyna enip memleket esebinen Londonda dizaynerding oquyn oqyp jýr, qyzym ministrlikting bildey mamany, Bәiterekting týbinde túrady. Ózimning Esil boyynda sayajayym bar, birer dýngirshek ashyp jalgha berip qoygham. Otyz tonnalyq KamAZ-dan ekeuin satyp algham, jorghalasa – kiris qaltam ýshin jorghalaydy. Kókeshim, búl aghanda «shyghys qalta» degen әldeqashan joghalghan, boy-basymnyng bәri «kiris qalta!»

« - Nemene, mynau degen azamatqa ay sayynghy ýsh myng dollar tabys az bolyp kórinedi me!.. Áriyne, ana Mashkeevichterge úqsap milliardtardy sanamaymyn, әitse de ózime jetetin dәuletim bar» - deydi әlgi kóztanysym.

« - Jaryq dýniyege dәulet jinap, as iship, ayaq bosatu ýshin kelgendey bop kórinbey me myna jýrisin.»

Búdan әri sóilesem әlgi qashanghy kóztanys zamandasym ashu ýsti jagha jyrtysatyn týri bar, jýzi part bop qyzaryp, qan qysymy kóterildi. Shamshyldyq ýdese – shadyrlyq tóske shyghady. Manaylasqan adamgha tilining súghyn qadap, onbay túrghan myna zamangha u zәrin tókti-ay kelip! Áldekimdi qapteser, jolkeser dep syrtynan sybady. «Qanymdaghy qantty kóbeytip jibergen solar», - deydi. Amal joq, әngime basyndaghy kókeyimde qozdaghan saualdy zamandasqa emes, óz oiymdy iyip keltirip – ózime  qaratyp qoyamyn.

« - Ábish zamandasymnyng zamangha qaratyp jas úrpaqtyng ata-baba tarihyna, ruhany salt-dәstýrine qúrmet sezimin oyatyp ash kýzenshe býgilip otyryp aq qaghazgha oitolghaq jazyp jantalasyp jatqany anau. Tәuelsiz – tәbәrigim dep taghy toptama óleng kestelepti. Ábishti 18 jasymnan bilemin, ol meni sәby shaghymnan biletin siyaqty. Syrdang kónilge syr qonbaydy, syldyr sózden syr tabylmaydy. Asyl dos qoy – sizding syrdang ekeninizdi, әlde syrbaz ekeninizdi bilip almay túryp din ashpaydy, syr tartpay túryp syrlaspaydy. Tirshilik saparynda syrlasa jýrip mol ruhany qazynagha kenelippin. Endi sol Ábish sekildi zamandasymmen, ruhany dosymmen salystyrghanda myna ózim naghyp jýrmin?!» 

Kitap sonynan kitap shygharghandar últyna qaratyp ne jón sóz aitty?

Al myna ózim ne qiratyp tastadym?!

Shyrq ainalyp qazyghyn tabatyn jarau jýirik sekildi qalt etip qolym bosay qalghanda ainalyp kelip jazu ýsteline otyramyn, aq qaghazgha marjanday etip oy órnegin týsirgim keledi. Keyingi kezde kózim tez sharshaytyn bolyp jýr, belim de siresip ústap qalatynday ma. Sol kezde ýiimnen, jazu ýstelinen ata shyghyp tól әdebiyettegi Ábish alleyasyn izdeymin.

Ábish alleyasynyng eki jaghynda samsaghan samyrsyn, emen, aq terek sekildi kileng qazaqtyng iygi jaqsylary sayabaq tórinde aghash keypinde sap týzep túrghanday. Sudyraghan myny syrshyl qayyng qazaq sahnasynyng serisi Qaltay Múhamedjanov, serkesi Serke Qojamqúlovqa úqsaydy; júpar atqan qúbaqan jiyde sary múnly Júmeken Nәjimedenovty elesteter; syptygharday siresken terek Ghabiyden Mústafin bolyp aspandaydy; kәri emendey iyir-qiyr bútaghy shorlanghan Ábdijәmil Núrpeyisov aghamyz ol; aspangha tóbesin tiygizem dep úmtylghan terek Tahauy Ahtanov bolar; sudyraghan kýmis japyraghy kýmis qaghyna úqsaghanday kerbez qayyng – saqal-shashy qúp-qu Asanәli Áshimovke úqsaydy; óz-ózinen busanyp, basyna búlt, bútaghyna boran shaqyryp arqanyng jelimen qosyla azynaghan alyp qaraghash Shynghys Aytmatov bolyp elesteydi. Óner órenderining bas-basyna Ábish sipattama, saraptama maqala jazghan. Bas-basyna nazar salyp, bir qolynda kýregi, bir qolynda shýmegi bar, kәnigi baghbanday ýnilip jýrip, baptap kýtip, sugharyp, ózine tәn óner alleyasyn ósirdi. Ózi de ósti, ózgeni de ósirdi. Búratyla sybdyraghan baqtyng auasy shynyday móldir. Saryarqanyng qysta qasqyrsha úlyghan borany, shildede anqany keptirgen anyzaq ystyghy osynau baqty ainalyp ótedi. Aghashtyng suyly, tenge japyraqtyng sybdyry jer ýstining jannatyn eske salady. Meyiriniz qanady.

Ábish qalamy ómir turaly әngimeni ózekti órter basty apogey etip, erikkender jazatyn qosalqy, búralqy kep qylmady. Jazushygha izgilikting apogeyi – sýiispendik, meyirim; jek kórushilikting apogeyi - ólim; ómir ýshin kýres - óner ýshin kýreske almasty. Sóilegen sózinde, jazghan romanynda ókpeshildin, ózimshildin, órkókirekting zәredey soyylyn soqqan kisi emes, әrdayym izgi múrattyn, bolsyn degennin, kóre bilgenning sherin sherledi. Kerendikpen kýresti, terendikke jeteledi.

Ábish daryny tabynugha emes, taghlym tútugha jaralghan!

Adam pende emes pe, keyde kelensizdikten qajimyn, qontorghay, qarapayym jýremin dep betke úryp, tóske shyqqandardan bayqausyzda qaghaju kórip qalamyn, shytyrman dýniyeden shyndyq izdeymin dep jýrip sharshaymyn, andyp jýrip ayaghyn tosqandargha sýrine jyghylyp ensemdi әzer jazamyn; syldyraqty - syrshyl, kóke myljyndy – kósem dep qalam; qolymdaghy qalt-qúlt etip jypylyq atqan óner – mayshamyn óshirip ala jazdaymyn! Sonday kezde Ábish alleyasyn saghynamyn, kitaptaryna qayta ýnilemin. «Osy men ne bitirip jýrmin deymin?!»

Astanada, Abylayhan danghylynyng kýnshyghys betke sozylghan bel ortasynyng – kýnbatys qabaghynda – Últtyq medisinalyq Ortalyq auruhanasy men Preziydent sayabaghynyng ortasynan oiyp túryp oryn tepken «Vip-gorodok» qalashyghy bar. Sonda túram. Ýiimnen jaylap shygham. Symtemir qorshauynan syrtqa sytylam. Ayandap kýnbatys bette, jap-jasyl bauy sybdyr, sudyr qaghyp jelkildep jatqan sayabaqqa enemin. Jan-jaghyma kóz salam. Áne bir kindik ortada Preziydent tikken tal, odan әride sәbiyler seyil qúratyn oiyn alany, dәmhana, shayhana, әuizi shapshyghan gýlzar baq, kýnsala kóz sap – alandap túryp taghy da Ábish alleyasyn izdeymin.

Týiin

Ár buyn ýlken belden asqanda kósh týgendesip jatpaushy ma edi. Bizderdi ótken HH ghasyrdyng 60-shy jyldar buyny deydi. Qazaq әdebiyetining tarihyna osylay dep jazylyp ketti. Búl buyn qaghaz shimaylaudy nan tabarym dep úqpay, keyipkerding minezin qazbalaymyn dep zamangha, zamannyng qalybyn qazbalaymyn dep adamgha qyzmet jasap, shygharmashylyqty kýndelikti kýresine, mandayyna ústaghan temirqazyghyna ainaldyryp ýlgergen qalamnyng jankeshtileri sanaldy. Sonyng biri - Ábish.

2007 jyldyng shilde aiy Astananyng aspany ainalyp jerge týskendey, sirinke shaqqanday janyp ketti. Ýiden azdap qymyz iship, endi birauyq jeldep, salqyndap qaytalyq desip, ýy irgesindegi, batys bettegi Preziydent sayabaghyna engen betimiz. Ana bir jyldary Preziydent tikken qaraghash zorayypty, týbine tas taqta qondyryp, kelistirip jazu jazypty. Japyraghy kýn iyistenip, sybdyr qaghady. Qaraghash irgesine kelip býiirlesip tize býkkenimiz osy. Ángime oshaghyna tamyzyq tastaymyn.

- Bizding eldegi jazushy qauymy jeti jýzdey. Keyde búl san kemiydi, keyde kóbeyedi, әiteuir osy 700 qauymnyng mejesi sekildi. Aytayyn degenim, aqyn-jazushynyng ya kóp, ya azdyghy emes, - deymin Ábishke enserile búrylyp, - Tәuelsizdikting alghashqy jyldary Preziydentimiz bir súhbatynda: «AQSh-ta bes-alty ghana kәsiby qalamger bar deydi, al bizde jeti jýz, tym kóp emes pe, joldastar», - degeni qúlaghymda qalypty. Zamannyng dýbirine emes, jýregining diriline qalam terbeytin bizdegi kәsibiyler kóp pe, az ba, Ábeke?

- E, ony anau odaq basshysynan súra, - dep nazary qighashtandy, - sózben suret salu kim kóringenning basyna qonghan baq emes. Ózing oqyghan filologiya fakultitetin elu student tamamdap shyqty, solardyng deni qaghaz shimaylady, kitap shyghardy. 1992 jyly elu jasqa tolghan jiyrma bes aqyn-jazushynyng basyn qosyp, ishinde ózing de barsyn, «Qazaqfilimnin» zalynda bayandama jasadym. Poetikalyq intonnasiyadan, azamattyq pozisiyadan auytqymay dýniyeghapyl dyrduda tútas som suret salugha ústa, tarazygha salary bar buyn ózdering degenmin. Sol buyn da qazir biraz ekshelip qaldy.

Búdan әri Ábishti qazbalau kýpirlik bolar edi.

Bayaghy ústazy Áuezovting ong jaq tizesinen osy qazir túryp kelip otyrghanday. Ónerdegi ózin syilau bir basqa, ózindegi ónerdi syilaytyn kisi shóre-shóre bosteki әngimege barmaytynyn bilemin.

Osyndayda kózime qazaqtyng bәri biletin dәstýrli salym, kókpar oiyny elesteydi. Jelding enbegin oiyp jibererdey jýirik at pen búlqynghan bilek kýshinin, әbjildiktin, jýrektilikting syngha týser kezeni. Yzy-qiqu, ayaqtan shalyp, keudeley tartyp, itjyghys týsetin osy oiynda bәz birde kókpar-laq ortagha týsip qalady. Taqymy qayystay, bilegi talystay bir kókparshy әlgi laqty jerden ilip ap, taqymgha basamyn degenshe – ekinshi, ýshinshi kókparshy kiyligip, dýnie shyrkóbelek ainalyp, itjyghys tartys bastalyp ketedi. Álgiler birin-biri ala almay jatqanda, ózge kókparshylar ýstine ýiilip kelip, әlgi tústy dóngelengen iyirimge ainaldyryp jiberedi. Attyng kóptiginen kókpar-laq týsken jer shýneyttenip ketedi. Múny doda deydi. Jýz qaraly attyly bir jerge úmar-júmar toptasqan, shyrmauyqtay úiysqan dodany ydyratyp, kókpar-laqty suyryp alyp shyghugha jigitting jigiti, attyng aty shydaydy. Dodany dәkeshe sógetin salymshy jigitter bolady. Syr elinde dodakesh-salymshylar turaly tarau-tarau madaq jyr aitylyp, basyna ýlek bastatqan bәigi tigiledi.

Shendestiru, allegoriya janr jýzine qan jýgirter kýretamyry. Osy myna tizelesip otyrghan Ábish әdebiyet әlemining dodakesh-salymshysy sekildi eleseteydi. «Osy qalay bolar eken?» degen úmar-júmar sóz dodasynda Ábish-ekeng qazaqtan qalghan ataly sózin aityp, bәigetorysyn әrdayym birinshi keltirip jýrdi. Tanqalghanym: úrdajyqtar keudelep kelgende – biz sekildi qarsy shabam dep úrynyp qalmay – der kezinde atynyng basyn búryp әketedi; ru bop, jik bop, partiya bop әjeptarqy tartysqa týsemiz dep, biraz ziyaly qauym týtilip, týgesilip jatqanda - Ábish óz últynyng kósem perzentterin ýnsiz ghana úlyqtap, әlgi dyrdudan der kezinde sytylyp shyghyp ketedi. Shashasyna shang júqtyrmaydy. Bәigetory bolmaghanda nesi qaldy!

Bayandylyghy tabighattyng ózindey.

Ábishti oqyghandaghy tanqaluymmen onyng ózimen sóileskendegi tanqaluym eki bólek. Pәniylik uәiimi әrdayym uaqytpen ýndesip jatady.

Kóbine tereng oigha batyp, púshayman bolghan degdar kisidey, ýkidey ýrpiyip otyrghany. Aldyna qoyghan mejeni jer týbinen shalady. Qazaqy tózimi tóbesindegi shólirkegen qaraghashqa keledi. «Osy qalay» degen kóldeneng kórinisting som suretin salugha ústa.

«Kýnderding kýni әskery qarusyzdanu jýzege asar» deydi. «Áytse de әdiletting basynan attap, adagershilikti ayaqasty etetin iydeyalyq qarusyzdandyru ómirshen, ol eshqashan jenilmeydi» deydi keyipkerim. «Adamgershilikke keler әr qiyanatqa әdebiyet qana qarsy túrar qauqarly qaru. Keshelik, kerendik, qaraulyq, ózimshildik, ókpeshildikke kórkem sózin qarsy qoyyp kele jatqan sarabdal suretker ghana» deydi.

Osy júrt Ábish ashulanbaydy dep oilaydy.

Olay emes. Ábish qisyny kelgende basynan sóz asyrmaytyn dýley ashushan, kóldeneng kezikken qisyqty qaghyp jiberetin aqsaytany әzir. Ásirese toqtyghyn kótere almaghan tonmoyyngha, bilgenin daugha, jighanyn toygha shashyp daghdylanghan danghoygha qarsy ereuildep túrghan maksimalistik kózqarasy qay shygharmasynda bolsyn órtshe bet sharpidy. Osy kýni bir basy nesheme jogharghy oqudy bitirgen, kóringenge qyzyghyp, ózindik pikir týiip, ózindik pozisiya tappaghan diyletanttar kóbeygen zamanda - ózin-ózi ýzdiksiz qamshylap, ýzbey jetildirip, әri oqyp, әri toqyp, intellekt qazynasyna qol jetkizgen, qaytalanbas qúbylys! Ózindik – atom!

Sózdik qory bay stilist. Sóilep ketse sheshen. Sóilemi beyne kókala tenizding kókbúira tolqyny sekildi, dembe-dem kelip jaghany úrghany ózgeshe bir jarasym, únasym, yrghaqpen jetip jyghylyp, jyly alaqanmen sipaghanday, jyly kórpe japqanday әdemge әserge bóleydi. Qara sózben jazylghan jyrdy túshynasyz. Kóbine sabaqtas salalas sóilemining sony, aqyrghy órimi – úiqaspen týiindelip jatady. Qúlazytpaydy.

Ózimshildik – dert. Ózimshildik dertimen myna jýrgen óner adamdary biri az, biri kóp auyrady. Jazylmay ketetinderi qanshama. Ruhany izdenisi óreli bolghasyn ba, әlde jan әlemi keng jaylaugha úqsaghan song ba, keyipkerimiz әlgi dertke kóp shaldyqpay, túmau sekildi jenil ótkizip jiberdi.

Osy júrt Áishti sayasatker deydi.

Toghysharlyq dendep, úrdajyqtyq keudelep túrghanda – zamannyng kókeykesti mýddesin tap basyp tanyp, úrymtal tústy jyraqtan boljap, úghymtal úrpaqqa qaratyp sóz aita biletin azamattyq belsendiligi erekshe. Al azamattyq belsendilik sayasat emes. Qiyanatsyz qogham, kesapatsyz minez, últynyng jolyna bir basynyng tәuekelin tikken, jaghymsyz qúbylysqa, qisyq qúlyqqa kýres ashyp, prozamyzdyng kәsiby jetiluine, tәuelsizdigimizding boyyn tiktep alyp ketuine uәli sózin kestelep, kýndi týnge, týndi kýnge ozdyryp, qadalyp otyryp qalam terbedi. Kiyizdey qalyng shashy siyredi, kózining mayy azaydy. Osy kýni keudelep minbege órmelep, dinge, tilge qamqor bolghansyp, júdyryghymen qúr auany týigishtegen aiqayshydan jýrek lýpili basym. Jýrek oty jaghuly, kókirek kenishi qazuly, jauharyn ala ber de әjetine jarata kór! Sóz týiini saqagha qúighan qorghasyn.

Ájik-kýjikpen otyrghanda kýn enkeyipti. Batys jaq bozarynqy.

 - Men endi jýreyin. Ýy ishindegiler keshiksem mazasyzdanady,- dedi Ábish ornynan syqyrlay qozghalyp. Óz qoltyghynan óz ýni «әuip» dep demegendey, tizesin basyp kóterildi. Manayyna kónilsizdeu kóz saldy. Álgide aitqan sózi jadymda jattalyp qapty. Qoshtasugha qimay túrmyn.

- Osy kýni nemen ainalysyp jýrsiz? – dedim auzyma týskeni osy bolyp. «Ne jazyp jýrsiz» deuim kerek edi, aityldy – ketti.

- Dýniyede men ainalyspaytyn sharua bar ma, sirә, - dep bar denesimen selkildep túryp kýlgeni. Sózim únasa – osylay kýletin әdeti. – Agha buyn toqyp ketken kórkem sóz órmegining arqauyn bosatyp, tósegin selkeulep almasaq deymin. Janyna torsyq baylatpaytyn basasau senatordy sabyrgha shaqyramyn. Inilerge bólinu onay, birigu qiyn, sýie bilmegen kýie de bilmeydi deymin. Preziydentimizding 2010 jyly Europalyq qauipsizdik jәne yntymaqtastyq úiymynyng Tóaraghalyghyna saylanuymen shyn peyilmen qúttyqtaymyn. Nemerelerimning nemen ainalysyp jýrgenin tәptishtep súrap, ijdahatpen qadaghalaymyn, tegi bolmay bara jatsa – janymdaghy Klara hanymgha «olay etpepsin, búlay etpepsin» dep sóz úzartamyn. Al hosh bolyp túr, - dep jaylap ayandap, sayabaqtyng darbazasynan sytylyp shyqty.

Darbaza syrtynda kýtip qalghan alqara jýirigine búryldy. Man-mang basyp barady.

O, qúdanyng qúdireti! Osy mezgilde tensele basyp bara jatqan Ábish myna qym-quyt dyrdu-dumandy dýniyenin, ana auyr tynystap jatqan ýlken qala tirshiligining tóbesinen fakel-shamshyraq kótergen qyzyr Iliyas bolyp elestedi.

Dýkenbay DOSJAN, QR Memlekettik syilyghynyng laureaty

Alatau shipajayy

2007 jylghy jeltoqsan.

Abai.kz