Biylghy jyldyng basty mereyli eki merekesi bolsa, sonyng biri – Qazaq handyghynyng 550 jyldyghy. Kedeylerimiz «shala bayyp» toymasa da... baylarymyz baylyghynyng «baj» ete qalatynday bir bóligin ortagha salmasa da... Úly Dalany daghdarys kezse de... toyladyq. Degenmen, býkilhalyqtyq merekege ainaldyra almadyq.

Ýkimet әsheyinde daraqylanyp, «gumanitarlyq kómek» jasaghysh. Bolmaytyngha aqshany tóge salatyny bar edi. Bolatyngha – manyzdy sonday merekege, ózderi bas bolyp, «tyqqan­pyqqan» óz aqshasyn qospasa da, elding ortaq qazynasynan jetkilikti qarjy bólip, qomaqty dýnie jasaghany jón­aq bolatyn. Biraq, tolyq olay jasay almady. Onyng taghy bir dәleli, Qazaq handyghynyng 550 jyldyghyna qatysty kórkem filimdi әli týsirip ýlgirmegenimiz. Siyrqúiymshaqtyqqa salyp. Sóz reti kelgende jetkizip qalyp jatqanymyz ghoy...

Áytpese, negizgi taqyryp – Qazaq handyghyndaghy demokratiyalyq, sayasy jәne qúqyqtyq mәdeniyetting qanday bolghandyghyna qatysty. Endeshe, osyghan az­kem oi­pikir qossaq. Búl mәselege qatysty pikirler shaghyn, ýlken jiyndarda aitylghanyn bilemiz. Sonda Qazaq handyghy dәuirindegi kónil tolatyn túsqa kelgende keudemizdi kerip te aldyq. Áriyne, shýkir, Qazaq handyghynda auyz toltyryp aitatyn ózindik joghary qoghamdyq sana qalyptasqany anyq. Kemshiligi de bolmay qalghan joq. Onysyn batyl synaghandar da boldy (mýmkin, shekten shygha). Ásirese, demokratiyalyq, sayasy jәne qúqyqtyq mәdeniyetimizge qatysty. «Ólgender qaytyp kelmeydi» degenge saldy ma... Qalay degenmen Qazaq handyghynyng dәuirlep túrghan kezinde, biylik pen halyq arasynda demokratiyalyq mәdeniyet qalyptasqany, onyng qoghamdyq ómirde ózindik ýilesim taba otyryp damyghanyn teriske shygharu qate ekeni anyq. Demokratiyalyq mәdeniyetimizdi búzghan otarshyl reseylik patsha ýkimeti dep sanaymyz. Endeshe, Qazaq handyghynda qalyptasqan sayasy demokratiyanyng qúldyrauy, irgesi shayqalyp, artynan qúlaghan túsy – Reseyding otaryna ainalghan kezden bastau alsa kerek. 

«...Asqaqtaghan han bolsa, Han ordasyn taptay bilgen elmiz!»

 Sondyqtan Qazaq handyghy túsynda sayasy jәne qúqyqtyq mәdeniyet, demokratiya dengeyi joghary bolghan desek, qate bola qoymas. Búghan sol kezdegi qoghamdyq ómirge, han biyligi men halyq arasyndaghy qarym­qatynasqa nazar salsanyz kóziniz jete týsedi. Han sheshimderi jәne onyng kenesshi, kómekshi qyzmetindegi túlghalardyng sayasy kózqarastary –demokratiyalyq oilargha, ústyndargha toly. Sayasy demokratiya jaghynan qarasaq. Qazirgi qoghamdarmen salystyra otyryp, oy týigende. Mysaly, qaz dauysty Qazybek biyding Jonghar eline barghandaghy: «...Asqaqtaghan han bolsa, Han ordasyn taptay bilgen elmiz!» dep aitqanynan ne angharylady? Halyq danalyghyndaghy: "Hannan taghy keterde, qarashamen qas bolar. Baydan dәulet keterde, baylyghyna mas bolar. Qarttan qadir keterde andyghyny as bolar" degen oidan  she?.. Demokratiya degening túnyp túr ghoy! Múnday ótkir pikirler Búqar jyraudyng han Abylaygha qatysty jyrlarynda da tolyp jatyr. Basqada da bar. Biz bar bolghany eki pikirge ghana toqtalyp otyrmyz. Jetkilikti bolar dep. Búl jerde, qarapayym halyq birlikke kelmey bytyrap, bas­kózsiz qylyshtaryn sumandatyp, qalaghan uaqytynda han ordasyna basa kóktey kirip, taqtan tónkerip tastaghan degen oy tumauy tiyis. Qazaq últy ózining kemenger, dana, batyr handaryn ardaqtaghany sonsha, әli kýnge deyin olardyng esimderi el esinde! Birneshe ghasyr boyy reseylik otarshylar últtyq sanamyzdan zalymdyqpen óshiruge tyryssa da úmytqan joq! Erekshe qúrmetpen eske alady! Áli kýnge deyin ystyq yqylasta! Sondyqtan әngime basqada, yaghny ekeuinde de hannyng halyq ensesin basuyna, ezip janyshtauyna jol berilmeydi degen ústanym túr. Qanday han bolsang da, halqyna qarsy shyqsan, taqtan taydym dep sanay ber degen qoghamdyq shekteu jatyr. Halyq – biylik bastauy degen demokratiyalyq qaghida túr. Sol uaqyttyng ózinde! Al, ol kezde Europa elderining basym bóligi demokratiyany «kitaptan» oqyp tanysyp jýrgen bolatyn. Múnymyz úshqary pikir dep sanay almaymyz. Óitkeni, oghan dәlelimiz bar. Mysaly, qazir demokratiyaly el sanalatyn Fransiyany XVII­XVIII gh.gh. biylegen koroli – Ludovik XIV­ni alayyq. Ol Fransiyany biylep túrghanda asyp­tasyghany, halqyn mensinbegeni sonsha «memleket degenimiz – men» degeni tarihtan mәlim! Sonday­aq, taghy bir koroli – Ludovik XV aitty delinip jatatyn: «Menen keyin topan su bassa da bәribir» degen pikir taghy bar. Tipti olay aitpaghannyng ózinde, qalyptastyrghan qoghamy sonday bolghanyn bilemiz.

 Osylaysha Ludovikter oiyna kelgenin istep, lepirip jýrgen uaqytta, bizding әigili Áz­Tәuke hanymyz bas bolyp, Tóle, Qazybek, Áyteke biyler birlesip «Jeti Jarghy» zandar jinaghyn jazdy! Qoghamgha ortaq qúqyqtyq normalar engizdi. Barshanyng zang aldyndaghy tendigin qamtamasyz etetin. Búl bir ghana hannyng kezindegi demokratiyalyq jetistik!

Belgili Alash qayratkeri – Múhamedjan Tynyshpaevtyng enbegin oqysanyz, Qazaq handyghy kezindegi qoghamdyq ómirding demokratiyalyq negizde damyghanyna taghy bir kóz jetkizuge bolady. «1675-1821 jyldardaghy qazaq biyleushi tabynyng hat týrindegi múralary. 2 tomdyq tarihy qújattar jinaghy» atty enbekting avtory, irgeli ghalym Irina Erofeeva da: «qazaq handary eshqashanda sheksiz biylikke ie bolmaghan» degen tújyrymgha kelgen. Qazaq handary belgili bir bilimdiligimen qatar, ómir tәjiriybesi mol, óte parasatty, dana, әri batyr bolghan deydi. Han sonday qyrlarymen baryp, qoghamdyq sýzgiden óte alghan. Qazaq elinde bas biylikke kezdeysoq kele salghandar bolmaghan degen pikir bildiredi. Qazaq handyghyndaghy qoghamdyq ómirding sonshalyqty taza, tendikke, әdildikke negizdelgenine kózi jetkendikten bolar, onyng kózqarasynan belgili bir sýisinu angharylady. Qarapayym adamdyq, ghalymdyq sýisinu bar.  

 Halyq pen biylikting arasynda qay kezde ózara týsinistik, senim onaydy? Biylik barynsha taza bolghanda. Qúqyqtyq tendik qamtamasyz etilgende. Ádildik ornaghanda. Al, búl qúndylyqtar demokratiyanyng negizin qúraushylar ekeni anyq! Búnyng barlyghy derlik Qazaq handyghynda bolghanyn jogharydaghy dәlelder­aq aiqynday týsedi. Endeshe, handyghymyzdaghy sayasy demokratiyanyng qanshalyqty joghary bolghanyn osydan­aq týie beriniz.

Qazaq handyghyndaghy demokratiyalyq mәdeniyetke jetu – TMD elderine әli arman

IYә, solay deuge negiz bar. Tәuelsizdik alghanyna shiyrek ghasyrday bolsa da. Mýmkin, KSRO totalitarizmi tym «ótip ketken» shyghar?.. Kýn ótken sekildi. Áyteuir, qoghamdyq ómir, halyq pen biylik arasy sonday oy týigizedi. Mәselen, Qazybek biyding sol sózin qazirgi tilmen sayasy resmiylegende: preziydentting diktator, despot boluyna halyq bolyp jol bermeymiz degenge sayatyn oy shyghady. Jәy oy emes, qoghamdyq qauqar seziledi! Al, Qazybek biyding qyzmetin qazirgishe «resmiylesek», Memlekettik hatshy, Syrtqy ister ministri sekildi lauazymdargha sәikes keledi, yaghny biylikting ókili! Oppozisiya emes! Endeshe, qazirgi TMD­nyng avtoritarly jýiedegi bir memleketining sayasy biyliktegi irgeli ókili preziydentine qatysty sonday pikir bildirse, onyng aldaghy ómiri qalay boluy mýmkin?.. Óz eline kelgende týrli sebeptermen qamaugha alynuy әbden mýmkin bolatyn. Sosyn birinshi basshy oiyna kelgen bir jazany qoldana saluy bek mýmkin edi. Al, Qazybek biyding kezindegi han biyligi despotiyagha, tiraniyagha negizdelse she? Bәlkim, onday jaghdayda Qaz dauysty Qazybek babamyz sadaghyn alyp, «ózin-ózi ýsh ret atyp» óltire salatyn ba edi...

Últtyq demokratiyalyq mәdeniyetti búzghan – reseylik otarshylar

Abay atamyz qara sózinde qazaq últynyng boyyndaghy jaghymsyz minez­qúlyqtardy, qasiyetterdi jerine jetkize synaghany belgili. Degenmen danyshpan Abay ózi ghúmyr keshken kezendegi qazaqtardy negizge ala otyryp synady. Sonymen qatar, ol ózi ómir sýrip jatqan qoghamdaghy qazaqtardan, ata­babalarynyng «...artyq eki minezi» bolghanyn da bayanday ketedi. Birinshisi, halyqty birlikte ústay alatyn әdil, adal, kemenger, danagói, batyr biyleushi men oghan el taghdyryn tapsyrghan júrtynyng arasyndaghy ózara senimi. Ózara adaldyghy. Sol tústary: «Bas­basyna by bolsan, manar taugha syimassyn, bas alqanyz bar bolsa, janghan otqa kýimessin» degen qanatty sózding qoghamdyq ústanymgha ainalghanyn jetkizgen. Abay atamyz. Ekinshi artyq minezi – kemenger Abaydyng payymynsha, namysqoylyghy: «Az arazdyq qughan, kóp paydasyn ketirer», «Aghayynnyng azary bolsa da, bezeri joq» degen sekildi danalyq sózder el iydeologiyasy retinde jýrgen. Ádiletsiz, jemqor biylik bolsa, el ishinde osynday birlik boluy mýmkin be?!. Mýmkin emes! 

 Al, Abay atamyzdyng túsynda Qazaq eli ózin­ózi basqaru tetiginen aiyrylghan edi. Handyq biyligimizdi reseylik patsha ókimeti kýshpen, zymiyan әdistermen joyghan uaqyt bolatyn. Tiyisinshe, tolyqtay otaryna ainalghan kezimiz. Sodan keyin әriyne, aza bastadyq. Dúshpangha biyletip qoyghannan keyin, al ol aram niyetpen basqarghasyn, el kógermeydi ghoy!

Osylaysha, qazaq últy handyq kezindegi sayasy jәne qúqyqtyq mәdeniyetten ajyray bastady. Demokratiyalyq mәdeniyeti tómendep, basqa sayasy qúndylyqtaryn joghaltty. Múnyng saldaryn әli tartudamyz.

P.S. Bizding Qazaq handyghyndaghy demokratiyada essiz erkindikke, qoghamnyng azuyna әkeletin әreketterge jol berilmegen. Qazirgi Batysta kezdesip jatqanday. Demokratiyaly sanalatyn qazirgi kóptegen elderdegidey. Qazaqtyng әigili handary eldi әdil, adal basqaryp qana qoymay, qoghamnyng ar­úyatyn búzushylargha kelgende, jazalau funksiyalaryn da sәtti qoldanghan. Últymyzdyng ruhany azbauyna tereng mәn bergen. Asa zor jauapkershilikpen qaraghan. Demek, Qazaq handyghynda demokratiyalyq tepe­tendik barynsha saqtalghan.

Qúrmanghaly Núrghaliyev, jurnalist, ekonomika magistri

Abai.kz