Salmaqty sóileytin, oily dýnie aita alatyn basylymnyng biri bolghan song «Qazaq ýni» gazetining saytyn qarap otyratyn әdetimiz bar. Osy sayt 5 jeltoqsandaghy sanynda «NOBEL SYILYGhYMEN MARAPATTALGhAN TÚNGhYSh QAZAQ» degen maqala berdi. Maqalany, «oypyrmay, mynau shyn ba, shyn bolsa sensasiya boldy ghoy, biz qalay estimedik? Basqa aqparat qúraldary ne ghyp ýnsiz jatyr, qashan aldy eken, kim boldy eken?» - dep shúqshiya qarap, oqyp shyqtyq.   

Sóitsek... sayt derekti kóp adam bile qoymaytyn basqa bir sayttan alypty. (Jarnama bolyp ketpes ýshin onyng deregin jazbadyq). Osy sayt qazaq azamaty Dostay Ramanqúlovtyng 2005 jyly MAGATE-de istep jýrgende Nobeli syilyghyn alghanyn jazypty. Tipti, ýzip-júlyp bir kezderde basqa basylymdar da osylay jazghan eken.

Eger búl oqigha shyn bolsa, endigi tóbemiz kókke jetkendey quanyp, Dostaydyng atyn aspangha shygharar edik qoy. Óitkeni, Nobeli syilyghyn alu degen... adamzattyng moyyndauy degendi úqtyratyn erekshe ataq. Mәsele tipti onyng aqshasynyng kóptiginde de emes, ataghynda!

Endi myna jansaq aqparattyng jayyn aityp kóreyik. Nobeli syilyghyn alushylardy jyl sayyn tútas instituttar men akademiyalar anyqtaydy. Syilyqqa úsynylghan jýzdegen enbekterding arasynan fiziologiya men medisina salasynan laureat bolatyn enbekti Karolin instituty, әdebiyet salasynyng laureatyn Shved akademiyasy, fizika men himiya salalarynyng laureatyn Shvedting korolidyq ghylym akademiyasy, al әlemdik beybitshilik syilyghynyng laureatyn Norvegiyanyng Nobeli komiyteti anyqtaydy. (Búryn shved pen norvegtik uniya bir bolyp, 1905 jyly ghana bólingen. Sondyqtan Nobeli syilyghynyng bir salasy boyynsha laureatty belgileu norvegtikterding ýlesine tiygen).

Tipti búl úiymdar ózderi de anyqtamaydy, tek olar jauapty dep sanalady. Al laureatty anyqtaytyn әr salanyng bilikti mamandarynan túratyn halyqaralyq komiytetter. 1969 jyldan beri Shvesiya bankisining bastamasymen ekonomika salasy boyynsha da syilyq beru belgilendi. Osydan keyin Nobeli syilyghynyng qory nominasiyalar sanyn kóbeytpeu turaly arnayy sheshim qabyldady. Ayta ketetin jayt, Alifred Nobeliden qalghan baylyq býgingi baghammen 250 mln. dollargha teng bolghan. Al syilyqtar osynsha qarajattyng qúndy qaghazdargha salghan ósimining esebinen tólenedi. Sondyqtan ol jyl sayyn ózgerip túrady. Biraq osy uaqytqa deyin 1 mln. AQSh dollary kóleminen týsip kórgen emes.

Endi 2005 jylghy Beybitshilik salasyndaghy Nobeli syilyghy turaly aitayyq. Osy jyldyng jeltoqsan aiynda Norvegiyanyng astanasy Oslo qalasynda halyqaralyq MAGATE úiymyna jәne onyng basshysy Múhammed әl Baradeyge yadrolyq quatty әskery maqsatqa júmsaugha qarsy jasaghan әreketteri ýshin Beybitshilik salasyndaghy Nobeli syilyghy berildi. Sóitip, bir syilyq úiym men onyng tóraghasyna bólip tapsyryldy. Úiymnyng atynan syilyqty Basqarushylar kenesining sol kezdegi tóraghasy Yukiya Amano (Japoniya) qabyldady. Al Múhammed әl Baradey (surette) ózine tiyesili bólikti ózi qabyldap, tósine Nobeli syilyghynyng altyn belgisin qadatty. Sóitip, 2005 jylghy Nobeliding Beybitshilik syilyghyna MAGATE úiymy men onyng sol kezdegi tóraghasy Múhammed әl Baradey ie boldy dep altyn әriptermen nobeldik kitapqa jazyldy.

Bar oqigha osy. Al bizding jurnalister osy syilyqty sol kezde MAGATE-de qyzmet etetin Dostay Ramanqúlov ta aldy dep jazyp jýr. Qazir halyqaralyq úiymdarda qyzmet isteytin qazaq jigitteri men qyzdary tolyp jatyr. Dostay da sonyng biri. Ol MAGATE-ge berilgen syilyqtan basqalarmen birge ýles aluy mýmkin, alayda búl Nobeli syilyghynyng iyegeri boldy degen sóz emes. Sondyqtan ony «qazaqtan shyqqan túnghysh Nobeli syilyghynyng laureaty» deu orynsyz. 

MAGATE men M.Á.Baradeyding esimderi osy jyly 200 ýmitkerding arasynan tandap alynghan. Tartystyng qanshalyqty qiyn bolghanyn osydan-aq angharamyz. Sondyqtan býiregimiz búryp túrsa da, qol jetkizui óte qiyn syilyqty óz qandasymyzgha qansha telisekte qisyngha kelmeydi.

Jaqsybay SAMRAT

Abai.kz