Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti

  Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevqa

2-shi  A Sh Y Q      H A T

Núrsúltan  Ábishúly!        

Biz ziyaly qauym bar, basqasy bar qazaq qauymynyng birtalay azamaty osynyng aldynda Sizge elimizde engizilip jatqan ýshtildilik degenge qarsylyq bildirip hat joldaghanbyz. Ol baspasóz betinde, sayttarda, әleumettik jelilerde jariyalandy. Endi mine ekinshi mәrte Ashyq hat jariyalaugha mәjbýr bolyp otyrmyz. Oghan sol hatymyzgha Bilim ministri E. Saghadiyevting bergen esh dәlel-dәieksiz, taban tirerlik naqtylyghy joq jauap deuge kelmeytin «jauaby» sebep bolyp otyr. E. Saghadiyev myrza osy «jauabynda» hatqa qol qoyghandardyng ishinde balalary shetelde oqyp, aghylshynsha sóileytinder bar degendi aitady da, endi auyl balalary da aghylshynsha ýirenui kerek deydi. Búl azamat sonda «Bolashaq» baghdarlamasymen oqyghan balalardyng bәri tek qazaq ne orys mektepterinde oqyghandar ekenin shynymen bilmey me? Al myna ýsh tildilik boyynsha balalargha bastauysh mektepten (tipti, balabaqshadan da) bastap ýsh til oqytu, eng soraqylyghy fizika, himiya, biologiya jәne basqa da pәnderdi tek aghylshyn tilinde oqytu qolgha alynuda. Búl әlemning eshbir elining praktikasynda bolmaghan is. Bizding oiymyzsha әr bala mektepti bitirgenshe sabaqty óz tilinde oqyp, eseygesin, erjetkesin qay tildi oqysa da óz erkinde boluy tiyis. Biz búl bastamany kim oilap tauyp otyrghanyn bilmeymiz. Biletinimiz búl qazaq halqyn joygha әkep soghuy әbden mýmkin shara ekenine әbden kóz jetkizip otyrmyz. Búl qazaq últynyng ertenine jasalyp otyrghan dostyqpighyl emes. Ayta keteyik, osy ministr E. Saghadiyevting әkesi K. Saghadiyevten bastap qazaqtyng betke ústar akademiyk, ghylym doktory ataulylary týgel derlik qazaq mektebin bitirgender.

Qúrmetti Núreke! Qazaq halqy patshalyq Resey kezinde de, Kenestik Resey kezinde de talay-talay qoldan jasalghan asharshylyqtardan, halyq jauy, Amerikanyng tynshysy, Japoniyanyng tynshysy dep atyp-asudan qynaday qyrylghanyn óziniz jaqsy bilesiz. Basynan osynday zobalandardy ótkergen qazaq halqy tәuelsizdikke tili shúbarlanyp, últtyq sanasy sansyrap, kóptegen últtyq ereksheliginen airylyp ólip-talyp jetip edi. Biraq biz tәuelsizdik aldyq dep toy-toylap jýrgen 25 jyl ishinde qazaq tili onalyp ketti dep taghy da aita almaymyz. Onyng eng basty sebebining biri is qaghazdary, zannamalar t.b. resmy qújattar әueli orys tilinde jazylatyny, ekinshiden adam miyna tikeley әser etetin teledidar kýndiz-týni oryssha sóileytini, ministrlerimiz de sol teledidar siyaqty oryssha sayraumen kele jatqany  ekenin talay aittyq ta, jazdyq ta. Amal ne, onyng eshqaysysyna ne Ýkimet tarapynan, ne Sizding tarapynyzdan naqty jauap ta, qoldanylghan shara da bolghan joq. Endi mine,  Siz  jana  taghayyndaghan ministr  E. Saghadiyev  býkil  bilim,  ghylym  jәne  mәdeniyet  salasynda  reforma  emes, tónkeris  jasamaqshy. Al әlemdik  tәjiriybede  bilim, til  mәselesi  jәne  mәdeniyet  evolusiyalyq  damu  jolymen órkendeydi.

Onyn  aituynsha  әlemning eshbir memleketinde  joq  3 tildi  mektep  modelin jasap, sonyn  negizinde  qazaq  tili  men  әdebiyeti, Qazaqstan  tarihy  pәnderin –qazaq tilinde, orys  tili men  orys  әdebiyetin, dýniyejýzi  tarihyn  orys  tilinde, al  jaratylystanu  pәnderining barlyghyn  aghylshyn  tilinde  oqytu  kózdelip  otyr. Kelesi 2017 jyldan  bastap  aghylshyn  tilinde  oqytu  jogharghy  synyptarda  bastalmaq. Sonda  dýniyejýzi  tarihy, geografiya, matematika, fizika, informatika, himiya, astronomiya  jәne  taghy  basqa  pәnder  mektepte  mýldem  qazaqsha  oqytylmaytyn  bolady. Búl әreket  onsyz  da hali mýshkil  qazaq  tiline,  jalpy qazaq halqynyn  bolashaghyna  orasan zor ziyan  keltiredi. Mýshkil qazaq tili deytin sebebimiz – Reseyden tәuelsizdik aldyq desek te, qazaq tili óz elinde orys tiline óz ornyn yghystyryp bergeni kórinip-aq  túr. Endi oghan aghylshyn tilin qospaqshy. Ýkimet basshysynyng orynbasary Darigha Nazarbaeva jaqynda qytaysha da oqytamyz degen sózding úshyghyn shygharyp qoydy. Múnyng bәri memleket qúraushy qazaq halqymen esh aqyldaspastan, qazaqtyng pikirin bilmesten әrkim oiyna kelgenin jasau arqyly istelude. Eskertip qoyayyq, qazaq halqy búghan jol berip qarap otyrmauy mýmkin.

IYә, ministr E. Saghadiyev  qazaqqa  jany  ashyghan  bolyp  «Qazaq  mektepterinde  oqyghan  jastardyn  әri  qaray  sapaly  bilim  aluynyn  shekteuli  ekenin kórip  otyrmyz. Mysaly, bizdin  en  jogharghy  aghylshyn  tilinde  dәris  beretin  Nazarbaev  uniyversiytetine, QMEBI, QBTU uniyversiytetterine  auyl  jastarynyn  týsuinde  biraz  qiynshylyqtardyn  bar  ekenin  ózim kórdim», -  deydi.  Onday  bolsa,  sol  jogharghy  oqu  oryndarynda  qazaq tilinde  sabaq  beru  kerek,  qazaq  tilinde  sapaly  oqulyqtar  shygharu  qajet. Mekteptin  maqsaty  tek  aghylshyn  tilin  ýiretu emes, balalargha  jan-jaqty  bilim  beru.

 «Bizde  orys  tilinde  oqytatyn  mektepter de  bar. Onda kóptegen  qazaq  jastary  oqidy. Shynyn  aitsaq, sol  qazaq  jastarynyn   kóbi  qazaq  tilin  dúrys  bilmeydi, dúrys   týsinbeydi. Osy  sebepterge  baylanysty  bizdegi  bilim  alu  jýiesinde  tepe-tendik  joq», -deydi Erlan  Saghadiyev. IYә,  orys  mektepterinde  memlekettik  tildi  jaqsy  oqytpaydy. Endeshe, búl E. Saghadiyev әueli  Konstitusiyada  jazylghan  memlekettik  qazaq  tilin  biludi  jolgha  qoi  kerektigin  bilmeytin  qanday  ministr?

Tәuelsizdik  alghan alghashqy jyldary bizdin  Ýkimet:  «Qazaqtardyn  sany  44 payyz, 50-ge jeteyik,    memlekettik  til  turaly  mәseleni  qozghamay  tynysh  otyryndar», -  dedi. Arada  mine, 25 jyl  ótti,  qazaqtardyn  sany  elimizde  68  payyzdan  asty. Endi  orys  tilimen  qosa  aghylshyn  tilinde  sóile  degeni  onsyz da  25 jyldan beri óz elinde hali mýshkil kýiinde qalyp kele jatqan qazaq tilining órkendeuine qaytkende de kedergi jasau ýshin әldebir toptardyng tapsyrmasymen jasalyp otyr ma degen qaupimiz bar. Al  qazaq mektebi bolmasa, qazaq halqy tilimen qosa joq bolyp ketedi.

 Preziydent myrza! Búl   qazaq  tilinin  kósegesin  kógertuge baghyshtalghan shara emes. Kezinde  Kenes Odaghynda  orystardyn  sany  43  payyz ekenine  qaramastan  býkil  halyq  orys  tilinde  sóiledi. Qazirgi  tanda, Iran elinde  parsylardyn  ýlesi  35  payyz ghana bolsa da múndaghy  ózge  últ   ókilderi  týgel parsysha oqyp, parsysha sóileydi. Ózbekstan, Ázirbayjan, Týrkimenstan, Armeniya siyaqty basqa da  TMD  elderinde de solay. Diasporalardyng qay elde túrsa sol elding jergilikti  halqynyng tilinde sóileui dýnie jýzinde qalyptasqan ýrdis. Al bizde tipti, Premier-ministrden bastap,  ministrlerdin, әkim-qaralardyn  kóbi  orys  tilinde  sóileuinen-aq olar qazaqtyng últtyq mýddesine pysqyrmaytynyn aqymaq adam da týsinedi.

IYә, aghylshyn  tili  halyqaralyq  qatynasta, halyqaralyq  sauda jәne  bank  jýiesinde, diplomattargha, keybir ghylym salasyndaghylargha, biznesmenderge  kerek bolsa kerek te shyghar. Al  býkil  17 million  halyqqa   aghylshyn  tilin  jattatu – óte ersi, basqa halyqtargha kýlki qylarlyq is. Malshy, jalshy, qúrylysshy, kýzetshi, bazarlarda  otyrghan  halyqqa  aghylshyn  tili  kók  tiyngha  kerek  emes. Aghylshyn  tilin  ýirense  boldy, әlemdik  bilim-ghylym  qolymyzda bolady, sosyn kýshti el bolamyz  deu  baryp  túrghan  sauatsyzdyq, nadandyq ne qazaq halqyn joidyng bir amaly siyaqty.  «Sózi  joghalghan  júrttyn  ózi  de  joghalady» dep әlemning talay oishyldary aitqan. Aghylshyndar  jaulap  alyp, óz  tilin  kýshtep  engizgen  Afrikanyn  20-gha  juyq  búrynghy  bodan  memleketteri  damyp, eshkimnen ozyp ketken joq. Olar qansha jerden aghylshynsha sóilese de әlemning artta qalghan memleketteri kýiinde qalyp otyr. Olar   aghylshyn  tilin  enbektegen  sәbiyden, enkeygen  qariyagha  deyin  bilse de, әli  kýnge  ash-jalanash  kedeyshilikte  ómir  sýrip  jatyr. Al bir ghúlama oishyldyn  «Tek qúldar ghana óz qojayynynyng tilinde sóileydi» degen sózi әli de orys tilining yqpalynan shygha almay jýrgen býgingi bizding qazaqqa arnap aitylghan siyaqty.        Álemde, ghylym, bilim, jana tehnologiya tek aghylshyn tilinde emes, búl halyqty aldausyratqan ótirik sóz. Tehnikalyq progress, elektronika barlyghy fransuz, ispan, bengal, japon, kәris, qytay, italyan, nemis jәne orys tilderinde jazylady. Bizding Ýkimet basyndaghylar da, jana ministr de sony shynymen bilmey me, әlde búl qazaq últyn joyyp jiberudi kózdeytin әldebir toptardyng tapsyrmasy ma?

Qúrmetti   Preziydent   myrza!    Óziniz  Jarlyghynyzben  bekitken  2011-2020  jylgha  arnalghan  til  damytu  Baghdarlamasynda qazaqstandyqtardyng 90 payyzy  2020 jyly  tolyq  qazaqsha  sóileydi  dep  jazylghan. Osyny  oryndaudyn  ornyna  Erlan  Saghadiyev  qazaq  mektepterin  jappaqshy. Búl  úsynysty birinshi bolyp kim jasaghanyn biz bilmeymiz, biraq búl qazaq últyna dos, peyili týzu adamnyng úsynysy dey almaymyz.  E. Saghadiyev myrzanyng búnday  ersi qateligin  týzetuinizdi  súraymyz. Qazaq halqynyng tarihy bar bolghany 25 jyldan ghana túrmaydy. Qazaq  san  ghasyrlar  ústanghan  óz tili  men  dini, óz salt-dәstýri, әdebiyeti  men  mәdeniyeti  qalyptasqan  búghan sheyin de әr týrli qúrylymdy memleketi bolghan ejelgi halyq. Biz bir últtyng úrpaghyna týgeldey aghylshyn, orys tilin ýiretip, shúbartildi últ jasaugha qarsymyz. Qay tildi ýirense de es jiyp, etek japqasyn әrkimning óz qalauynda boluy kerek.  Sondyqtan   jogharydaghy shúbar tildi basshylar qansha jerden órkeniyetti bolsa da,  biz  eshqashan  óz  tilimizden  aiyrylugha jol bermeymiz!

Amanhan Álim

Arasanbay Estenov

 Baltash Túrsynbaev

 Jaras Sәrsek

Júmash Kenebay

Janabek Shaghatay

Júmamúrat Shәmshi

Dulat Isabekov

Myrzan Kenjebay

Mereke Qúlkenov  

Marat Toqashbaev

Qabdesh Júmadilov

Quandyq Týmenbay

Serik Núghyman

S.Qaraqystyq

Temirghaly Kópbay

Uәlihan Qaysarov

Ghabbas Qabyshev, t.b.