Kenes odaghy ydyrap, postkenestik memleketter óz tәuelsizdigine ie bolghan tústa óz egemendigin jariyalaghan Qazaqstan Respublikasy halyqaralyq qoghamdastyqtyng tolyqqandy mýshesi retinde memleket qúrudyng jana kezenine qadam basty. Demokratiyalyq damudyng jolyna týsken jas memleketting aldynda ýlken mindet túrdy. Ol - memleketting sayasy jýiesin uaqyt pen qogham talabyna say jәne demokratiyalyq qúndylyqtar negizinde qúru. Osynday keleli mindetterdi sәtti týrde iske asyrghan Qazaqstan óz ekonomikasy, óz shekarasy, derbes sayasaty bar memleketke ainaldy. Elimiz zayyrly, demokratiyalyq qogham qúrugha baghyt alyp, sayasy jýieni janghyrtu isterinde eleuli jetistikterge jetti. Demokratiyalandyru ýrdisterin qolday otyryp, taza batystyq ýlgidegi azamattyq qoghamdy jalang týrde kóshiruge boy úrmay, jergilikti halyqtyng tarihiy-mәdeny erekshelikterine beyimdelgen qogham qúru jolyndaghy salmaqty da syndarly sayasat elimizdi dәiektilikpen damugha jetkizip keledi. Osy jyldar ishinde Qazaqstan el túrghyndarynyng ortaq mýddeleri negizinde tiyimdi ishki sayasat jýrgize bildi. Sol arqyly elimizding eng manyzdy jetistigi - ishki sayasy túraqtylyq pen kelisim ornady. Búl jyldary memleketting irgesi nyghaytyldy, birqatar әleumettik ekonomikalyq ózgerister jýzege asty.

Kenes odaghy ydyrap, postkenestik memleketter óz tәuelsizdigine ie bolghan tústa óz egemendigin jariyalaghan Qazaqstan Respublikasy halyqaralyq qoghamdastyqtyng tolyqqandy mýshesi retinde memleket qúrudyng jana kezenine qadam basty. Demokratiyalyq damudyng jolyna týsken jas memleketting aldynda ýlken mindet túrdy. Ol - memleketting sayasy jýiesin uaqyt pen qogham talabyna say jәne demokratiyalyq qúndylyqtar negizinde qúru. Osynday keleli mindetterdi sәtti týrde iske asyrghan Qazaqstan óz ekonomikasy, óz shekarasy, derbes sayasaty bar memleketke ainaldy. Elimiz zayyrly, demokratiyalyq qogham qúrugha baghyt alyp, sayasy jýieni janghyrtu isterinde eleuli jetistikterge jetti. Demokratiyalandyru ýrdisterin qolday otyryp, taza batystyq ýlgidegi azamattyq qoghamdy jalang týrde kóshiruge boy úrmay, jergilikti halyqtyng tarihiy-mәdeny erekshelikterine beyimdelgen qogham qúru jolyndaghy salmaqty da syndarly sayasat elimizdi dәiektilikpen damugha jetkizip keledi. Osy jyldar ishinde Qazaqstan el túrghyndarynyng ortaq mýddeleri negizinde tiyimdi ishki sayasat jýrgize bildi. Sol arqyly elimizding eng manyzdy jetistigi - ishki sayasy túraqtylyq pen kelisim ornady. Búl jyldary memleketting irgesi nyghaytyldy, birqatar әleumettik ekonomikalyq ózgerister jýzege asty. Osylaysha, qazaq memlekettiligi, onyng birtútastyghy, sayasy ekonomikalyq derbestigi, tabighy baylyqtaryn halyq maqsatyna paydalanugha qúqylyghy jәne ózge memlekettermen teng dәrejedegi qarym-qatynasy qalyptasty. Osynyng bәri memleketting damuy ondaghy halyqtardyng ózara kelisimi, ishki sayasy túraqtylyq, beybitshilikke tәueldi ekendigin úghynu arqyly jýzege asyryldy.

Tәuelsizdik jyldarynda jana azamattyq qogham qalyptastyru barysynda elimizding sayasy jýiesi de tútastay ózgeriske úshyrady. Jalpy sayasattyng ózi de ýnemi ózgerip, damyp otyratyn qúbylys ekeni belgili. Sayasy jýienin, halyqtyng sayasy tútastyghynyng belgisi - memleket tolyqqandy ómir sýrip, qogham iygiligine qyzmet etui qoghamnyng túraqty damuyna baylanysty. Al qoghamnyng túraqtylyghy men onyng damuy eng aldymen memlekettegi biylik jýielerin retteytin sayasy jýiege, sayasy mәdeniyetke negizdeledi. Sayasy mәdeniyetti damytu demokratiyany ornatu jolyndaghy tabysqa jetuding basty kilti bolyp tabylady. Ol ýshin qogham mýshelerining sayasatqa belsendi qatynasuyn qamtamasyz etu manyzdy. Sayasatqa aralasu degenimiz әrbir azamatty sayasatshygha ainaldyru degen sóz emes. Ol qoghamnyng әr mýshesi memleket ómirinde ózine tiyesili mindetterin atqaruy tiyis ekenin týsinuine mýmkindik beru degendi bildiredi.

Býgingi kýni «Sayasy mәdeniyet» termiynining әleumettik mazmúny kýrdelenip barady. «Sayasy mәdeniyet» degen termindi birinshi bolyp Amerikanyng Almond degen sayasattanushy ghalymy ainalymgha engizgen edi. Almondqa jýginsek, tarihy tәjiriybe, әleumettik qoghamnyng jadysy men sayasat alanyndaghy adam men onyng sayasy ómirge yqpaly, sayasy әreketterge qatysty ústanghan baghyty sayasy mәdeniyet degen úghymdy bildiredi. Sayasy mәdeniyetti adamdardyng sayasy obektige psihologiyalyq qatynasynyng jiyntyghy dey kele, sayasy mәdeniyet týrlerin patriarhtyq, bodandyq jәne qatysu sayasy mәdeniyeti dep bóledi [1-142]. Al Reseyding tanymal sayasattanushysy A. S. Panarin amerikalyq sayasattanushylar G. Almond pen S. Verba úsynghan sayasy mәdeniyet týrlerin býgingi kýn talabyna say emes dep esepteydi. Sebebi, ol dýniyejýzilik mәdeniyetterdi ózine tartyp otyrghan qazirgi zamanghy әlem shyndyghyn elemeydi jәne aldyn-ala boljaugha kónbeytin bolashaq qoghamnyng talaptaryna layyqty bagha bermeydi dep sanaydy. Osyghan oray A. S. Panarin sayasy mәdeniyetterding әmbebap, qazirgi zamanghy býkil adamzatty, qúrlyqtar men elderdi qamtityn janasha týrlerin úsynady, olar - ekonomiko-sentristik, sosiosentristik jәne etnosentristik [2-328-330]. Osylaysha, A. S. Panarin jana sayasy mәdeniyetting basty ústanymy: «әleumettik jeke is-әreketke, tómendegilerding sayasy shygharmashylyghyna negizdeletin әleumettik qorghaudyng azamattyq iydeyasy» boluy tiyis dep tújyrymdaydy [2-377].

Halyqtyng mәdeniy-sayasy bolmysynyng biri - sayasy tózimdilik. Býgingi tilmen aitsaq, qoghamnyng toleranttylyghy bolyp shyghady («toleranttylyq - basqalardyng pikirine, senimine, tәrtibine shydamdylyq kórsetu») [3-182]. Eger qazaq handyghynyng tarihyna qaraytyn bolsaq, taq ýshin talasyp, qyrqysqan oqighalar sonshalyqty kóp emes. Qazaqtyng dәstýrli qoghamynda barlyq mәsele kópting kenesine týsip, biylerimen, han әuletimen kelisip sheshilip otyrghan.

Amerikada qyzmet etken últy orys, dýniyejýzine belgili ekonomist Kondratevting ekonomikanyng sikldi damuy jónindegi teoriyasy bar. Onyng negizi mәni әrbir ekonomikalyq jýiening damu, órleu, birkelki damu jәne qúldyrau fazalary bolatynyna kelip tireledi.. Osy teoriyany sayasy mәdeniyet túrghysynan saralaugha bolady. HH ghasyrdyng ekinshi jartysynda ekonomikada, sayasatta, mәdeniyette, liyberaldy baghyt ýstem boldy. Jalpy kapitalizmning negizinde klassikalyq liyberalizm jatyr. Liyberalizm qaghidalary airyqsha әleumettik toptardyng mýddelerin kózdeytini jasyryn emes. Alayda býgingi tanda liyberalizm erejelerin janartu, yaghny memleket tarapynan belgili bir retteu sharalaryn jýrgizu qajettiligi tuyndap otyr. Kapitalizmning alpauyty bolyp tabylatyn Amerikanyng ózinde birneshe kompaniyalar memleket menshigine ótti. Dýniyejýzining ónerkәsibi men asa iri sharuashylyq salalary týptep kelgende memlekettik kapitalizmge auysyp jatyr. Dýniyejýzilik qarjy grossmeysteri Djordj Sorostyng ózi «kapitalizmning ayaqtaluy» turaly pikir bildire bastady. Osynday ózgerister sayasy mәdeniyetke de ýlken әserin tiygizedi. Dýniyejýzilik qoghamnyng damuy kópshilik mýddesine say jәne uaqyt talaptaryna jauap bere alatyn sayasy baghdarlardy tandau mәselesin kýn tәrtibine qonda.

Sayasy jýie instituttarynyng birine jatatyn sayasy partiyalar sayasy mәdeniyet jetkilikti damyghan kezde payda bolady. Sayasy partiya «pikirlesterding úiymdasqan toby, ol halyqtyng belgili bir tobynyng mýddesin bildirip, oghan memelekettik biylikke kelu nemese ony jýzege asyrugha qatysu arqyly qol jetkizudi maqsat etedi» [3-77]. Demokratiyalyq qoghamda partiyanyng róli erekshe, olarsyz demokratiyalyq sayasy jýiening ómir sýrui mýmkin emes. Býginde Shyghystyng sayasy mәdeniyetining Batystyng sayasy mәdeniyetinen artyqshylyqtary turaly pikirler keng taralghan. Shyghystyng sayasy mәdeniyeti degende aldymen Qytay, Ýndi, Japoniya memleketterin atap aitugha bolady. Atalghan elderdegi sayasy mәdeniyetting ózgesheligi birpartiyalyq jýiede bolsa kerek. Ýndistanda, mysaly, Últtyq kongress partiyasy jalpy 50-60 jyldan beri biylikte. Al osy elderding ekonomikasy býgingi qarjy daghdarysyna jan-jaqty dayyn bolyp shyqty. Múnday mysaldardy kóptep keltiruge bolady. Búl jayt Qazaqstangha da qatysty. Qazaqstannyng sayasy jýiesi kóppartiyaly bolghanymen, býgingi kýni «Núr Otan» halyqtyq demokratiyalyq partiyasy ghana kópshilikting qoldauyna ie bolyp, el damuynda jetekshi róldi atqaryp otyr.

Demokratiyanyng otany sanalatyn Batys tәjiriybesine qaraytyn bolsaq, AQSh-tyng sayasy ómirinde biylikke alma-kezek kelip otyratyn eki partiyalyq jýie qalyptasqan. Olar sayasat sheginen shyghyp, ekonomikalyq, әleumettik, otbasylyq jәne basqa da salalardaghy kókeykesti mәselelermen de ainalysady. Biraq syrtqy sayasatta, adamzat qauymdastyghy mýddeleri men mәdeny qúndylyqtary ayasynda búl eki partiya birin-biri eshqashan joqqa shygharmaydy. Qazaqstanda da býgingi tanda «Núr Otan» partiyasynyng jetekshilik rólining artyp otyruy osy dýniyejýzilik prosesterge tikeley baylanysty. «Núr Otan» partiyasynyng jetekshi sayasy kýsh dengeyine kóterilui, elimizdegi sayasi, ekonomikalyq qatynastardyng terendeuine yqpaly, atqarushy biylikting qyzmetin baqylaushy organgha ainala bastauy, korrupsiyagha qarsy kýreste pәrmendi kýsh ekendigin tanytuy, búqara halyqpen ashyq qarym-qatynas jasauy, ózge de sayasy partiyalardyng bәsekege qabiletti mýmkindigin ashyp jolbasshy boluy onyn, yaghni, «Núr Otannyn» kemeldenuge bet alghan sayasy qúrylym ekendigin anghartady. Búl partiya basqa bir elge nemese bir jýiege úqsaugha tyryspay, ózining aiqyn baghytynan ainymay, ornyqty damu jolynan tabyluda. Osy túrghydan kelgende partiya liyderining partiyanyng ishki ómirin úrpaqtar sabaqtastyghymen qamtamasyz etui, partiyagha jas buyn ókilderin әkelui partiya júmysyn barynsha jandandyrugha septigin tiygizetini dausyz. Elbasy partiya qyzmetine jigerli jas jigitterdi bauly bastady. Memleket basshysynyng búl әreketi «Núr Otannyn» úzaq jyldargha arnalghan strategiyalyq maqsatyn әigileydi. El bolashaghy - jas úrpaqty býgingi zaman talabyna say tәrbiyeleu kez kelgen memleketting damuyndaghy negizgi baghyttardyng biri bolyp tabylady. Ol sayasy jәne mәdeny qarym-qatynastardyng keshendi mәselelerin de qamtidy. Osyghan oray, sayasy mәdeniyette sayasattanushylar eki tipke bólinetinin atap ótuge bolady. Birinshi tipke enetin sayasatkerler sayasy ómirdi janartudyng negizgi kýshi buyn almasu, úrpaqtar sabaqtastyghy ekenin týsine otyryp, jastardyng jolyn ashyp beredi. Solardyng kýsh-jigerine sýienedi. Mysaly, Japoniyanyng liyberaldyq demokratiyalyq partiyasy, Qytay kommunistik partiyasy, Ýndistannyng Últtyq kongresi úrpaqtar sabaqtastyghyn tereng týsinip, baghalay bildi. Sonday jasampazdyqtyng bizdegi kórinisi - QR Preziydenti N. Nazarbaevtyng pәrmenimen «Bolashaq» baghdarlamasy arqyly oqyp, bilim alghan jas menedjerlerding sayasy arenagha kele bastauy.

Qytay jiyrmasynshy ghasyrdyng basynda ózining tehnika, tehnologiya túrghysynan mesheu qalghandyghyn týsinip, jastaryn Europa men KSRO-gha jibere bastady. Solardyng biri Den Syaopin biylikke kelgennen keyin kadr mәselesi boyynsha «jýz gýl gýldesin» degen strategiyany jýzege asyrdy. Partiyanyng osynday sayasatynyng arqasynda myndaghan sayasattyn, ekonomikanyng menedjerleri payda bolyp, Qytay býgingi damu dәrejesine jetti. Búl tәjiriybeni keyingi biylik iyeleri de layyqty jalghastyryp otyr. Búl jayt bizding elge de qaryshty damudyng ýlgisi bola alady. Bizding elding jastardyng boyyndaghy patriottyq jәne intellektualdyq kýsh-quatqa iyek artuy halyqaralyq tәjiriybege sәikes keledi.

Degenmen, sayasatta úrpaqtardyng almasuyn auyr qabyldaytyn, tabighy zandylyqtardy týsingisi kelmeytinder de jetkilikti. Múnday әreketterge iyek artatyn sayasatkerlerding azamattyq ústanymy, sayasy is-әreketteri jahandanudyng kóshine eremin dep, kólenkesinde qalyp bara jatqandyghyn bayqatady. Osy túrghyda jahandanudyng jaghymsyz qasiyetterine bizding jas úrpaq qana emes, agha buyn da boy aldyra bastaghany jalghan emes. Jappay tútynu psihologiyasy adamdargha naqtylyqtan joghary talaptar qoyyp ómir sýruge daghdylandyrady. Eger ómir ol adamdardyng tútynu qajettiligin qabyldamasa, olar birjaqty aqparatty ghana qabyldaytyn aurugha úshyraydy. Múnyng bәri jahandanudyng kólenkeli túsy bolyp tabylady. Múnday kezende últty oilandyratyn mәsele úrpaqtar sabaqtastyghy, izgilikti oilardy jalghastyryp, algha aparatyn buyndardyng ózara birligi ekeni dausyz.

Sayasy mәdeniyet - el mәdeniyetining mәiegi. Kóne dәuirlerden súryptala kelip, qazaq halqynyng túrmys saltynda da sayasy mәdeniyetting ózindik mazmúny qalyptasqanyn angharamyz. Gumiylevting sózimen aitsaq, bizge dala kenistigine kólbey shókken ýstirt jotalar men qighash qyrlardyng temperamenti sәikes keledi. Baghzydaghy qazaq danalary «hany tereng oilaytyn, qarashasy hanyn qoldaytyn el qara jerde keme jýrgizedi» dep aityp ketken. Han men qarashasy bir túlgha, handy únata otyryp, qarashasyn qaralaugha bolmas, qarashasyna qarsy bolsan, hannyng jauysyn. Búl hatqa týspegen úly dala sayasatynyng zany, aksiomasy.

Álemdi sharlaghan jahandanu prosesteri Qazaqstandy, Qazaqstannyng sayasi, әleumettik, ruhany ómirin ainalyp ótpeytini belgili boldy. Qogham ómirinde týbegeyli ózgerister jýrip jatyr. Osy túrghyda memleket, qogham, eldegi týrli sayasy kýshter el birligi, qoghamnyng túraqty damuy jolynda birlese qimyldauy qajet. Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti N. Nazarbaev «Jana onjyldyq - jana ekonomikalyq órleu - Qazaqstannyng jana mýmkindikteri» atty biylghy jylghy Joldauynda: «Ishki sayasy túraqtylyq - 2020 Strategiyalyq josparyn iske asyrudyng senimdi irgetasy. Jana onjyldyqta biz ózimizding ekonomikalyq josparymyzdyng tabystaryn dәiekti sayasy janghyrtu arqyly bekemdep, sayasy jýiemizdi jetildirudi jalghastyramyz» - dep, el bolashaghynyng negizi - quatty memleket, damyghan ekonomika, sayasy túraqtylyq pen kelisim ekenin dәleldep, jana onjyldyq baghdarlaryn bektip berdi [4].

Býgingi tanda Qazaqstan tәuelsiz el atanyp, dýnie jýzine belgili, aimaqtaghy jetekshi elge ainalyp otyr. Eng bastysy, 90-jyldardan bastap qazaq qoghamynda últtyng ruhany ústyndaryn saqtap qalu jolyndaghy is sharalar beleng alyp, el ishinde últqa, últtyng mýddesine, tiline, diline degen ong kózqaras, silkinis payda boldy. Sondyqtan da, eldegi barlyq sayasy kýshter osy qúbylyspen sanasuy tiyis. Búl túrghyda yqpaldy sayasy kýshke ainalghan «Núr Otan» partiyasynyng jauapkershiligi ýlken. Partiya daghdarysty jenu jәne eldi janartu prosesterinde de auqymdy sharalar atqaruda. Degenmen, partiya tek sayasi, ekonomikalyq is-sharalarmen shektelip qalmauy tiyis. Jalpy alghanda, «Núr Otan» partiyasynyng basymdyqtarynyng biri jetekshi, ruhany túlghalar tәrbiyelep, mýmkindigin ashu, yaghni, adam faktory bolyp tabylady. Búl túrghyda jastardy belsendi qoghamdyq ómirge tartudyng manyzy zor. Býgingi jastardyng qúndylyqtyq baghdarlary zaman ózgeristerine oray mýldem basqa ekeni ras, sol sebepti olargha agha úrpaq tarapynan nazar audaru, qoldau qajet. Eki úrpaq arasyndaghy ózara baylanysty damytu olardyng ózara til tabysuyna septigin tiygizedi. Osylaysha, ayaday auyldan bastap, ýlken megapoliske deyin ozyq oily, qazaqtyng salt-dәstýrin jetik biletin, Alash iydeyasyn boyyna sinirgen azamattardy tәrbiyeleu - partiyanyng ghana emes, býkil elimizding aldynda túrghan mindetterding biri.

Qogham ómiri jyldam damyp, sәt sayyn ózgeristerdi bastan keship jatqan býgingi tanda qoghamnyng qúndylyqtar jýiesi de ýnemi ózgerip, damu ýstinde. Múnyng barlyghy qogham mýshelerining minez qúlqyna әserin tiygizbey qoymaydy. Sondyqtan da bolashaqtyng baghdarlaryn aiqyndaytyn tústa ertengi kýnning kirpishin qalaugha negiz bolatyn úrpaqtar sabaqtastyghyna basa nazar audaru qajet. Ýy ishinen ýy tigu býgingi aumaly-tókpeli zamanda últymyzdyng qauipsizdigi ýshin ziyandy. Al múnday qauipting aldyn alu ýshin úrpaqtar arasyndaghy sabaqtastyqty ýzbeu kerek.

Jiyrmasynshy ghasyrdyng 70-jyldary «Jerorta tenizining jaghalauyndaghy júmaq el» atanghan Livan Tayau Shyghystyng jolbarysyna ainalyp, ekonomikasy damyghan el retinde әlem halyqtarynyng nazaryn audardy. Biraq ishki-syrtqy faktorlardyng saldarynan sayasy jýie әrqily mýddelerding bólinisine týsip, kezinde gýldengen Livan býgin eng әlsiz memleketterding qatarynda qalyp qana qoymay, kórshi memleketterge kiriptar bolyp otyr. Osynyng ózi eldegi sayasy túraqtylyqtyng manyzyn jәne qoghamnyng túraqtylyghy memlekettegi sayasy jýiege baylanysty ekenin taghy bir dәleldeydi.

Sayasy mәdeniyette tabysty jәne tabyssyz memleketter degen úghym bar. Qazaqstan tabysty memleketterding qataryna endi. Biraq osy ýrdisti ary qaray damytu ýshin úrpaqtar sabaqtastyghymen birge Elbasymyz erekshe mәn berip aitatyn «últtyq birlik, últtyq kelisim kerek». Qoghamdyq kelisimdi nyghaytu el damuyna serpin berip, memleket aldyndaghy biyik mindetterdi oidaghyday oryndaudyng negizi bolyp tabylady. QR Preziydenti «Jana әlemdegi jana Qazaqstan» degen 2007 jylghy Joldauynda sayasy jýieni damytugha basa nazar audara otyryp, bylay dep atap kórsetti: «Jana kezendegi negizgi mindet - jalpygha tanylghan demokratiyalyq qúndylyqtar men ózimizding kópúltty jәne kópkonfessiyaly qoghamymyzdyng dәstýrleri ýilesimdi úshtasatyn ashyq, demokratiyalyq jәne qúqyqtyq memleketting negizderin odan әri nyghayta beru». Búl túrghyda sayasy partiyalardyng rólin arttyru, azamattyq qogham instituttaryn damytu ýshin qolayly jaghday tughyzu qajet [5-63].

Uaqyt shyndyghy kórsetip otyrghanday, birde-bir memleket, birde-bir últ basqalardan oqshau, jeke dara ómir sýre almaydy. Jan-jaqty integrasiya, ózara yntymaqtastyq qana býkil әlem aldynda túrghan auqymdy problemalardy, onyng ishinde әsirese, ekonomikalyq, ekologiyalyq, sayasy jәne t.b. sheshuge mýmkindik beretini sózsiz aqiqatqa ainalyp otyr. Býkil adamzattyng odan әri ómir sýrui men damuy әlem halyqtarynyng arasyndaghy, jәne sonday-aq jeke memleket ishindegi sayasy kelisimge, túraqtylyqqa, beybitshilikke tyghyz baylanysty.

Qazirgi júrttyng sanasyndaghy demokratiya degen úghym - halyqtyng әdiletti qogham jónindegi armanynan payda bolyp, Batys elderinde dәstýrli sayasy mәdeniyetke ainalghan qúbylys. Áriyne, demokratiya - barlyq memleketter talpynys jasap jetudi armandaytyn ýlken jol. Osy túrghyda sayasy mәdeniyetti talapqa say damytu demokratiyalyq memleket ornatu jolyndaghy tabysty qadam bolyp tabylady. Qazaqstanda demokratiya instituttary tolyq qalyptasyp júmys isteui ýshin dýnie jýzi memleketterining arasynda, әsirese, yqpaldy memleketterding arasynda shynayy әdilettilik pen teng qúqyly qaghidalar ornauy kerek. Al býgin dýnie jýzi túraqsyzdyq pen turbulenttilikting ayasyna enude. Sondyqtan bizge qazaq halqynyng Tәuelsizdik túghyryn asqaqtatatyn múrattardan biyik múrat joq.

Paydalanghan әdebiyetter:

1. Almond G. Azamattyq mәdeniyet // Álemdik sayasattanu antologiyasy. T.7. - Almaty: «Qazaqstan» baspa ýii, 2007.

2. Panarin A.S. Politologiya.- M.: «Prospekt», 1999.

3. Quandyq E. Sayasattanu negizderi.- Astana: «Elorda», 2000.

4. Nazarbaev N. Jana onjyldyq - jana ekonomikalyq órleu -Qazaqstannyng jana mýmkindikteri. QR Preziydenti N.Nazarbaevtyng Qazaqstan halqyna Joldauy // Ana tili.- 4-10 aqpan.- 2010 jyl.

5. Nazarbaev N. Jana әlemdegi jana Qazaqstan. - Almaty, 2007.

E.B.Sairov, Mәdeny sayasat jәne ónertanu institutynyng diyrektory, sayasy ghylymdarynyng kandidaty

AQIQAT JURNALY