Surette: D. Furmanovtyng portreti

Qazirgi zaman zertteushilerining payymdauynsha, Dmitriy Andreyúly Furmanov azamat soghysynyng naqty  tarihyn adam tanymastay etip búrmalaghan kenestik mifologiyanyng irgetasyn qalaushylar qatarynda bolghan qalamger. Múny onyng ataghyn asyrghan eki derekti shygharmasy – bir túlgha taghdyryn beyneleytin «Chapaev» pen bir oqigha jayyn әngimeleytin «Býlinshilik» atty tuyndylary dәleldeydi. Ekeuinde de sujetter avtordyng ózining qatysuymen damitynyn bilemiz. Alghashqysy Shyghys maydanyndaghy Vasiliy Chapaev basqarghan 25-shi atqyshtar diviziyasynyng 1919 jylghy Jayyq boyyndaghy is-әreketin, ekinshisi 1920 jyly Almatyda oryn alghan kontrrevolusiyalyq býlikke qatysty jaghdaylardy әngimeleydi. Ekeuining de qazaq jerinde órbigeni mәlim. Sondyqtan  da biz búl qos shygharma avtoryn mereyjasyna oray,  kópke beymәlim qyrynan eske ala ketkendi jón kórip otyrmyz. Onyng ýstine...

Tәuelsizdik dauyly Almatydaghy әsem danghyldan «mәngi tiri» sanalghan  bolishevizm kósemi úly Leninning ózining esimin әldeqashan júlyp әketken. Zәulim eskertkishi alyp tastaldy. Alayda qalanyng tandauly kóshelerining biri bolishevik Furmanovtyng atynda, kýni býginge deyin ózgergen joq. Shahardyng qaq ortasyndaghy sayabaqta keudemýsini de bәz-bayaghy qalpynda túr. Múnyng  syry nede boluy mýmkin? Múny, shamasy, Qazaq ensiklopediyasyndaghy onyng ómirbayandyq anyqtamasyna jazylghan: «Vernyy (Almaty) qalasyndaghy Sovet ókimetine qarsy úiymdastyrylghan býlikti joigha basshylyq etti», – degen joldarmen týsindiruge bolar. Osy ensiklopediyadaghy arnayy maqalada Furmanov basqan «Vernyidaghy sovetterge qarsy býlik – bay-kulaktar men burjuaziyalyq últshyldardyng 1920 jylghy 12 iinidegi kontrrevolusiyalyq býligi» ekeni aitylghan.  Demek, onyng esimining demokratiya dauylyna myzghymay tótep beru sebebi osynda jatqan bolu kerek. Al osynau qaharmandyq anyzdyng irgetasyn myzghymastay bekem etip óruge, sóz joq, bolisheviktik klassikagha ainalghan  «Býlinshilik» atty derekti tuyndy әser etti. Furmanovtyng búl kitaby 1925 jyly shyqqan. Jaryq kórisimen qazaq bolishevikterining de jastanyp oqityn shamshyraq-shygharmasyna ainalghan. Ózining «Býlinshiliginde» Oraz Jandosovty tabandy bolishevik retinde yspattaghany ýshin Furmanovty kezinde Sәken Seyfullin jaqsy baghalaghan. Respublika Jogharghy Sotynyng mýshesi Sapar Mústafin osy kitapta teris qylyghymen atalatyn Qarabay Ádilbekovti klassik ruhtandyrghan baghytta túqyrtyp qaytu ýshin Merkege attanghan...

«Býlinshilik» qazaqshalanady. Kitaptyng negizinde jazylghan piesa últ teatrynda sahnalanady. Mektepterde, kitaphanalarda Vernyy býligin basqan adal leninshil Dmitriy Andreevich Furmanovty tilge tiyek etken ashyq sabaqtar, oqushylar konferensiyalaryn ótkizu dәstýrge ainalady. Bertinirekte Furmanovtyng Almatygha kelgen baghytymen jýrip ótudi maqsat etkender shyghady. Estelikterin jinaushylar iske kirisip, Furmanovty Burnoe–Vernyy kýrejolymen tasymaldaghan kóshirler men olardyng ýrim-bútaqtaryn izdestiredi. Ataqty bolishevikting tap ózin tasu baqytyna ie bolghan jәmshikter men olardyng bala-shaghalary jayynda tebirenterlik qalam terbeledi...

Surette: Diviziya komandiyri V. Chapaev (ong jaqta), komissary D. Furmanov, «Chapaev» filiminen keyin komandiyrimen birge aty anyzgha ainalghan ordinares «Petika» – Chapaev tapsyrmalaryn oryndaushy Petr Isaev (birinshi qatarda sol jaqta).

Alayda búl trassa boyyndaghy tasymal qyzmetine Furmanovtyng kónili tolmaghan bolatyn. Sol sebepti jol boyghy beketter men poshta tasushylardy әskery adamdarmen auystyrudy 1920 jyldyng kókteminde Almatygha kelisimen qolgha alghan. Jalpy, ol bolisheviktik iydeyany nayza úshymen ornyqtyrugha ong iyghyn berip túrghan qyzyl kýreskerding naq ózi-tin. Onyng Vernyida «revolusiya jaularyn» toptap, tergeusiz, sotsyz atyp tastaghany jayynda 90-shy jyldardyng basynda osy joldar avtoryna almatylyq tarihshy Ivlev әngimelep bergen edi. IYdeologiyalyq búghaudan azat býgingi azamat onyng Vernyida ótkizgen tórt aiyndaghy solaqaylyqtaryn әdil tarazylay alady.   Astyrtyn tәsildermen jasandy qylmystyq is qozghaugha sheber jәdigóy de kólgir bolishevizmning «qaharmandyq tarihyna» onyng qalay ýles qosqanyn artyna qaldyrghan shygharmalarynan kim-kimge de dóp basyp tanugha bolady. Ol 30-shy jyldarghy jappay repressiyanyng alghashqy tәjiriybesin Almatyda 1920 jyly iske asyrdy...

Dmitriy Furmanov 1891 jyly Yaroslavli guberniyasynda sharua otbasynda dýniyege kelgen. Kiyneshma realidy uchiliyshesinde, Mәskeu uniyversiytetining filologiya fakulitetinde oqyghan. Uniyversiytetti bitirip ýlgermey (1924 jyly ayaqtaydy), 1915 jyly birinshi dýniyejýzilik soghysqa attanady (sanitarlyq poyyzda praporshik sheninde qyzmet etedi, sonda meyirbiyke Anna Steshenkomen tanysyp, ýilenedi). Soghystan oralghan son, iydeyalyq izdenisteri jetegimen әueli maksimalist eserler qatarynda bolady, odan anarhisterge ótedi. 1917 jyly Ivanovo-Voznesenskidegi revolusiyalyq úiymdar shtabynyng hatshysy qyzmetinde  solshyl batyl is-әreketterimen kózge týsedi. Artynsha jergilikti Kenester tóraghasynyng orynbasary bop saylanady. Piyterdegi bolishevikter jasaghan 25 qazan tónkerisine narazylyqtaryn bildiru ýshin beybit ereuilge shyqqan poshta-telegraf qyzmetkerlerin tútqyndatady. Sol kezde Ivanovo-Voznesensk guberniyasynyng әskery komissary jәne bolishevikterding guberniyalyq komiytetining tóraghasy Mihail Frunzemen jaqyn tanysyp alady. Osy oqighalar barysynda ózining sayasy jolyn ózi aiqynday kele, әsirese sayasatta tandau jasauyna Frunzemen tanysuynyng naqty әser etuine baylanysty, 1918 jyldyng jazynda bolishevikter partiyasyna kiredi. So jyly Furmanov qyzylgvardiyashylar jasaghyn bastap, Yaroslavli kóterilisin basugha qatysady. Sol jyldyng kýzinde bolishevikter partiyasy okrugtik komiytetining hatshysy jәne Yaroslavli okrugtik әskery komissary lauazymyna kóterilgen Frunzening tapsyrmasyna sәikes, әskery bólimder ishindegi nasihat júmysyn basqarady. 1919 jyldyng basynda Frunze Shyghys maydany 4-shi armiyasynyng komandashysy lauazymyna taghayyndalghanda, ol da sayasy qyzmetker retinde sonda attanady. Nauryzda 4-shi armiyanyng Vasiliy Chapaev basqaratyn 25-shi atqyshtar diviziyasynyng komissary bop taghayyndalady. Alayda komandirmen key retterde kelise almay jýredi, aqyry joghary әskery basshylyqqa onyng lauazymyna layyq emestigin әshkereleytin jәne qyzmetinen alynuy tiyistigin dәleldeytin bayanhat jazady (kiykiljinning shyn sebebi, bertinde Furmanov múraghatyn jan-jaqty zerttegenderding jazuynsha, onyng әieli men Chapaevtyng arasynda mahabbat sekildengen qarym-qatynastar payda bolghanynda edi). Alayda, tekseru nәtiyjesinde, komandir emes, komissar ornynan yghystyrylady. Sóitip ol Chapaevtyng shtabyn kazaktar tas-talqan etkenge deyin Jayyqtan Túrkistan ólkesine ketedi. Armiya komandashysy Frunze ony taghy da óz qaramaghyna alady. Frunze búl kezde, 1919 jylghy tamyzdan, Týrkistan maydanynyng komandashysy, әri Býkilreseylik Ortalyq Atqaru Komiyteti men Halyq Komissarlary Kenesi qúrghan Týrkistan komissiyasynyng mýshesi-tin. Furmanov alghashynda Týrkmaydan sayasy basqarmasy bastyghynyng orynbasary qyzmetine, al jyl sonynda Týrkistan maydany revvoensovetining (әskeriy-revolusiyalyq kenesinin) Jetisudaghy uәkili lauazymyna taghayyndaldy. Oghan Jetisu oblysyndaghy barlyq partiya ýiymdaryn baqylau, yaghny kommunisterding adaldyghy men senimdiligin qadaghalap otyru tapsyrylyp, Týrkkomissiya atynan airyqsha mandat qosa berildi.   

Furmanov Almatygha on shaqty jauynger serigimen birge keldi. 1920 jylghy sәuirding 5-6-larynda әieli Anna Steshenko-Furmanovamen birge qala ortasyndaghy Belousov meymanhanasyna ornalasty. Osynda tórt ay túryp, Jetisudyng dәm-túzyn tatty. Týrkistan maydany Áskery Tribunaly kóshpeli sessiyasynyng mәjilisinde – Vernyida 11–19 mausymda kenes ókimetine qarsy kontrrevolusiyalyq býlik bolghanyn bas kuә retinde dәiektep, sóz sóilep tastap baryp, tarihy sottyng aqyryn tospastan, 1 tamyz kýni osy ýiden zayyby jәne jauynger dosy Anna-Naya ekeui Kubanigha, jana qyzmet ornyna attandy. Oghan deyin osy ýide ol «burjuaziyalyq últshyldarmen» sheshushi aiqasqa shyqqan. Meymanhana bólmesin qúddy «Oktyabri tónkerisining shtabynday» sezinip, osobist (ayryqsha bólim qyzmetkerleri) joldastarynyng qúpiya júmystaryn ýilestirip otyrghan edi...

Músylman qayratkerleri men olardyng bolishevizm maqsattaryna ýilesinkiremeytin is-әreketteri jayynan Furmanov Tashkentte, Týrkkomissiya appparatynda birshama qanyqqan. Tiyisinshe ózindik oy da qorytqan. Tiyisinshe, jana lauazymyna say tapsyrmamen Tashkentten shyqqannan bergi jol boyy da, Vernyigha kelgen song da solardy әshkereley týsetin derekter jinaumen shúghyldanghan-dy. Mәselen, Týrkistan Respublikasynyng Ortalyq Atqaru Komiyteti (TýrkSIYK) 16-shy jylghy últ-azattyq kóterilisting zardaptaryn shegip әueli Qytaygha, odan bermen qaray bosqan Jetisu qyrghyz-qazaq bosqyndaryn jerge ornalastyru ýshin Ayryqsha komissiya qúrghan bolatyn. Sol Ayryqsha komissiyanyng tóraghasy Tóreqúl Janúzaqovtyng ýstinen Merke ónirindegi bayyrghy múghalim Qarabay Ádilbekov aryzdanady. Shamasy, bir kezde Áulieata әskery komissary bolghan Janúzaqovpen Ádilbekovting júldyzy erteden jaraspasa kerek. Ol Janúzaqovtyng әkesi at úrlaumen bayyghan, balasy da әkesindey, pәreqor, qatygez adam dep habarlaydy. Soghan baylanysty Furmanov kýndeligine bylay dep jazyp qoyady: «Ortalyqta, shamasy, Rysqúlov (Týrkatkom tóraghasy Túrar Rysqúlov – B.Q.) túr. Agentterin jer-jerge attandyrghan. Asa jaqyn agentterining biri – ózining kýieu balasy, Janúzaqov. Ekeui de 16-shy jylghy kóteriliske belsene qatysqan, osy kóterilisti basqarghan. Rysqúlovtyng ýstinen týsken mәlimetter әzirge bualdyrlau sipatta: ol bay, eng jaqyndaryna bólip berip qoyghan jýzdegen bas maly bar: ol Janúzaqovtan aqshalay qarjy alyp túrady. Taza emes. Janúzaqov baryp túrghan onbaghan jәne qylmysker adam. Qylmysty isi ýshin ol tútqyngha alynyp, týrmege otyrghan da». Pishpekte (Bishkekte) de, Vernyida (Almatyda) da Furmanovtyng osobist, yaghny airyqsha bólimning qúpiya júmystar jýrgizetin qyzmetshisi bop tabylatyn serikteri Janúzaqov Tóreqúldyng sonynan shyraq alyp týsedi. Biraq, Furmanov kýndeligine tanyrqay jazghanday, kýlli músburo (Jetisudaghy músylman kommunisterin  biriktiretin partiya burosy) ony syilaydy, auzyna qaraydy. Revolusiyalyq komiytet, tótenshe komiytet, revolusiyalyq tribunal (revkom, cheka, revtribunal) solarmen birge. Biraq búghan Furmanov moyymaydy.  Bәribir últshyldardy aimanday ghyp әshkereleu qajet dep biledi ol... Aqyry, osobister tanytqan bolisheviktik «qyraghylyq» nәtiyjesinde – «kóterilis әzirlep jýrgen Janúzaqovqa qaru-jaraq qoymasy turaly» habar apara jatqan jaushy qolgha týsiriledi. (Ras, Furmanovtyng ózining moyyndauynsha, keyinirek tynshynyng da, onyng Janúzaqovqa degen hatynyng da jalghan ekeni belgili bolyp qalady. Yaghny «kóterilis jasamaq bolghan Janúzaqovqa hatty» osobister úiymdastyrghan. Alayda negizgi maqsatqa jetu ýshin ózderi qoldan qiystyrghan intrigagha, avanturalyq ótirikke qysylatyn bolsa – onyng nesi bolisheviyk!) Izinshe Janúzaqov jasandy «qylmysy» ýshin tútqyngha alynady. Ýiine tintu jýrgiziledi. Onymen japsarlas bólmede túratyn Jetisu oblystyq әskeriy-revolusiyalyq komiyteti tóraghasynyng orynbasary Qashqynbaevtyng dýniye-mýlki de astan-kesten tintiledi. «Zattary aralasyp ketipti», – dep belgilep qoydy Furmanov 1920 jylghy 11 mamyrda, oqighalardy әdettegisinshe kýndeligine múqiyat týrtip jýretin әdetimen. Sodan әrmәn ol: «Janúzaqovtyng qaghazdarynan eleuli material tabylmady», – dep ókine jazady. Furmanovtyng izdegen «eleuli materialy», әriyne, onyng «kontrrevolusiyashyl últshyldyghyn» dәleldeuge ilik bolarlyq birdene-tin. Al tintushiler tapqan shyn mәnindegi eleuli material – Janúzaqovtyng Týrkatkom Ayryqsha komissiyasynyng tóraghasy retinde jasaghan júmys baghdarlamasy – ony asa quanta qoymaghan bolsa kerek. Óitkeni, últ qayratkeri kózqarasynyng kemeldigin tanytatyn búl qújatqa, kontrrevolusiya belgisin qalay qazbalay izdestirip, qasaqana jaqsang da júqpaytyny anyq edi (qújat mәtini osy joldar avtorynyng 2000 jyly «Arys» baspasynan shyqqan «Últ teatry shanyraghyn kóterushi» kitabynda jariyalanghan).

Surette: D. Furmanov pen onyng әieli A. Steshenko-Furmanova.

Qaytkende jau tabu tәsilderin jete mengergen Furmanov pen onyng qasyndaghy qúpiyasy mol airyqsha bólim (osobotdel) qyzmetshileri Jetisu oblystyq әskeriyrevkom tóraghasy Yusupovtyng pәterin de tintip jiberdi. Al ol Furmanovtyng «samaralyq joldasy» edi, biraq «revolusiya mýddesi» bәrinen joghary. Alayda taghy da «aytarlyqtay eshtene tabylmady». Áytkenmen Furmanov degenine jetti. Búl jayynda ol kýndeligine: «ysupovty tintu arqyly revkomnyng bedeli týsirildi», – dep, qanaghattanghan sezimmen jazyp qoydy. Týrkkomissiya bergen mandatqa arqa sýiep, ol ózin revkomnan joghary sanaytyn. Oiyna alghan sharuasyn ózimen ilestirip әkelgen gastroler-revolusioner serikteri arqyly emin-erkin jýrgize beretin. Vernyy ýiezdik-qalalyq partiya komiytetine barmaytyn. Komiytet  mәjilisterine ózi Áskery kenesin basqaratyn 3-shi diviziya sayasy bólimining kommunistik úyasynan da ókilder jibermeytin. Partiya komiytetining eskertpesine búlar «ónirdegi partiyalyq júmysty Vernyy úiymynan әldeqayda jaqsy da pәrmendi jýrgizetinderin» aityp, ór jauap beretin. Biraq, qyzyghy, Vernyy býligi bastaldy delinetin 1920 jylghy 12 mausym kýni tanerteng әskery qamal ókilderi olargha emes, Resey Kompartiyasy Vernyy úiymynyng komiytetine – ýiezqalapartkomgha keldi...

Bas kótergender armiyagha arnaghan ýndeulerine: «Qyzylarmiyashy joldastar! Biz eki jyl boyy kim ýshin shayqastyq? Shynymen de qazir airyqsha bólimde júmys istep, bizding әkelerimiz ben bauyrlarymyzdy atyp tastap jatqan katorjnikter ýshin bolghany ma? Jetisuda ókimet basyna kimder shyqqanyna qarandarshy: Furmandar, Shegabutdinovtar – әrtýrli jóitter men kirgizdar. Al enbekshi sharua qaytadan qúldyqqa týsken...» – dep jazdy. Ýndeu mәtini jaghdaydy shiyelenistirui yqtimal qaharly sózdermen ayaqtalatyn. Sondyqtan da kóterilisshiler Furman dep atap, jóitke balap shýilikken Furmanov shúghyl Tashkentke habar joldaydy. Tiyisinshe, onyng attandauyna sәikes, Týrkistan maydanynyng qolbasshysy Frunze «Vernyida aqgvardiyashylar býligi bastalghany» jayynda Mәskeuge, Leninge habarlap, býlikti basu ýshin Vernyigha senimdi jasaqtar aparu jóninde shúghyl sharalar qoldanyp jatty.

Al qalalyq partiya komiytetine Vernyy garnizony jibergen ókilder partiya úiymynyng basshysy Ózbek Jarbolov pen komiytet mýsheleri aldynda qyzylarmiyashylar narazylyghynyng sebepterin bayandap, eshqanday da «aqgvardiyashylar kóterilisi» jasalyp jatpaghanyn týsindirdi. Kerisinshe, olar aq ofiyserlerding armiyadan da, barlyq kenes mekemelerinen de shygharyluyn talap etip otyr. Áskery kiyim-keshek birinshi kezekte olargha emes, qyzylәskerlerge berilu kerek. «Kenes qúrylysynda bizding RKP baghdarlamasy boyynsha jol beruge bolmaytyn «chinovnik generaldyghy» ýdep barady. Al búnday jәit qyzylәskerler narazylyghyn kýsheyte týsude... Ókilder sonday generaldyqtyng bir mysaly retinde Furmanov, Shigabutdinov (sol kezgi resmy qújattarda osylay jazylghan, Furmanovta jәne bergi orys basylymdarynda – Shegabutdinov, qazaq basylymdarynda – Shagabutdinov) jәne Efimovterding jaghymsyz qylyqtaryn auyzgha aldy. Olar osobisterdi ertip, bәri birge Medeu shatqalyna sauyq-seruenge shyqqan eken de, seyil kezinde arba-kólikterin qausatyp alypty. Sony «tez jóndep bermesender – tútqyndaymyz» dep, qamal sheberlerine qoqanloqqy jasaghan kórinedi... Qalalyq komiytet mәjilisining hattamasynda mәsele: «Ókilderdi tyndap, jan-jaqty súrastyra kele, partiya úiymynyng Vernyy komiyteti bylay dep tapty: qyzylәskerlerding qamalgha shoghyrlanuynyng jәne basshy organdar men qyzylәskerler arasy ushyghuynyng sebebi – armiya bólimining әskery kiyim-keshek ala almauynan, sonday-aq biylik basynda túrghan jekelegen túlghalar әreketine – olardyng tóreshildigine riza bolmaushylyqtan, armiyagha ekonomikalyq jaghday jóninde aqparat jetpey jatatyndyghynan», – dep qorytyldy. Sosyn, osy týsinispeushilikti jan qinamay retke keltiru ýshin, qalkom Bostandyq ýiinde birlesken jinalys ótkizuge, narazylyq sebebining «dúrys týsindirilmeui yqtimal jaghdaydyng aldyn alu maqsatymen» – manyzdy qyzmet oryndaryna ókilder jiberuge qauly aldy.

Garnizon ornalasqan qamalgha barugha qúramyna jeti kommunist engen delegasiya bólindi, ishinde Mәmet Álekperov, Rahymjan Qúsayynov, Abdolla Derbisalin sekildi jergilikti últ ókilderi bar. (Songhysy oblystyq músylmandar burosynyng tóraghasy bolghan, músburo tarqatylghannan keyin, «býlik» túsynda – TýrkSIK Ayryqsha komissiyasynyng uәkili-tin). Olar Vernyy garnizonynyng Uaqytsha Jauyngerlik Revolusiyalyq Kenesi men әskery bólimder ókilderining birlesken mәjilisine qatysty. Búl jiynda qyzylәskerlerding talaptary 12 bapqa bólinip tújyrymdalyp, olardy ókimet ókilderining qatysuymen ótkiziletin jinalysta birlesip talqylaugha sheshim qabyldandy. Talaptar qataryna kiyim-keshek, azyq-týlikpen qamtamasyz etu kemistikterin boldyrmau, әskerdi jaramsyz elementterden tazartu siyaqty mәselelermen qatar, kenes kenselerin búqaradan alystatyp bara jatqan formalizmdi joi mәselesi shygharyldy. «Mekemelerge kiruge rúqsat etuding aqymaqtyq jýiesi engizilgen, múnday soraqylyq tipti sarizm kezinde de bolghan emes», – dep dәiektedi olar búl talabyn. Jәne: «Konstitusiya negizinde saylanatyn kenes ókimetin úiymdastyrugha shúghyl kirisu kerek». – dep, saylanbaly biylik organdaryn jasau qajettigin tújyrymdady. Sonymen birge, narazylyq bildirushiler Ayryqsha bólim men Revolusiyalyq tribunaldyng is-әreket daghdylaryna qatty shýilikti. Talapkerler búl rette: olardyng Vernyy qalasy men Jetisu oblysynda jýrgizip otyrghan júmys týrin «sovettik dep aitugha bolmaydy», Ayryqsha bólimning kýndelikti is-daghdysynda etek alghan «izdeu-tergeu tәsilin jong qajet», «Revtribunaldyng jauapqa tartylghandargha qoldanatyn (revoliver oqpanyn qúlaq-shekege tirep túryp jauap alu jәne t.s.s.) qorqytu әdisine jol bermeu kerek» dep tújyrghan. Qyzylarmiyashylar, sonday-aq, atu jazasyna qarsy ekendikterin «atu joyylsyn» dep,  arnayy bapta kelte qayyrumen shegeleydi. «Kýizelgen Lepsi jәne Qapal ýiezderine, basqa da ýiezderge kómek beruge baghyttalghan eng sheshimtal sharalar qolgha alynsyn» degen sózdermen aimaq qamyn da oilaydy. «Auzynan araq ketpeytin, ómir joly da kýdikke toly» Valuyskiy siyaqty maskýnemderdi osobister qatarynan alastaugha shaqyrady. Kótergen mәselelerin partiya men ókimetting tiyisti ókilderi Bostandyq ýiinde bas qosatyn ókiletti mәjiliste aqyldasyp sheship alamyz dep dәmelengen «býlikshiler» qabyldaghan qaulylarynyng ekinshi babyna ózderi únatpay, erekshe synap otyrghan «ayryqsha bólim men әskeriy-revolusiyalyq tribunaldy qarusyzdandyrudan әzirge bastarta túru kerek» dep jazdy.

Tolqudyng alghashqy kýninen kóterilgen búl mәseleler tónireginde kelissóz jýrgizudi úzamay dilmәr da sheshen bas sayasy qyzmetker Furmanov óz qolyna aldy. Nәtiyjesinde, Bostandyq ýiinde 12 mausym kýni saghat tórtte bolady dep kýtilgen jinalys ótpeydi. Ol keyin, «kóterilis» bir oq shygharmay basylghan son, әskeriylerding ssenariyi boyynsha, solardyng qatang qadaghalauymen ótkiziledi...

Oqigha kezinde Vernyida bolghan Jetisu oblystyq oqu bólimining mengerushisi Dinmúhamed Ádilov 1928 jyly OGPU tergeushisine: «Garnizon Furmanovqa qarsy shyqty», – dep kórsetti. 1920 jylghy 17 mausymda ortalyqqa joldaghan jedelhatynda Jetisu oblәskeriyrevkom tóraghasy da tek garnizon tolquy jayyn sóz etken: «Tashkent. Tursiyk. Kopii: Kraykomu, Turkkomissii, Revvoensovetu, Osobomu Otdelu. IscherpyvaIshie svedeniya o proisshedshem Vernom volneniy garnizona podrobno soobshu pisimenno pochtoy blijayshie dni. Predsemiroblvoenrevkoma Yusupov. 3678. 17 iinya 1920 g.»

«Kenes ókimetine qarsy jasaghan aqgvardiyashylar men burjuaziyalyq últshyldardyng býligi» degen kenestik tarihy aqparattyng – tym әsirelengen, asyra siltengen, biraq Furmanovtyng Almatydaghy әreketin aqtaytyn bolisheviktik habardan tuyndaghany anyq. Qalalyq partiya komiytetining kózqarasyn bilemiz, oblystyq әskeriy-revolusiyalyq komiytetting baghasyn da shamalaugha bolady. Qala men oblysta búl kýnderi shyn biylik azamattyq mekemelerden susyp, әskery basshylyqtyng qolyna ótkeni aiqyn. Oblәskeriyrevkom basshylyghyna Furmanovtyng senimsizdik kórsetui «býlikke» deyin-aq bastalghanyn jogharyda kórdik. Múny quattaytyn, 1920 jylghy 7 mamyrda 521-sanmen Tashkentke jiberilgen hat turaly taghy bir derek Furmanov kensesining arhivte saqtalghan qújattary arasynan kezikti.  «Jurnal ishodyashih bumag kanselyariy Upolnomochennogo R.V.S. Turkfronta....» atty tirkeu kitabynda: «Tashkent. Potufk s raziyasneniyem skoliko jalovaniya poluchaet Yusupov» degen sózdermen Týrkmaydannyng sayasy bólimine Yusupovtyng jalaqysynyng mólsherin anyqtaudy súraghan jedelhat jiberilgeni jazylghan. Sonymen, Furmanov Almatydaghy oblәskeriyrevkom tóraghasynyng qanday mólsherde jalaqy alyp jýrgenin de Tashkentten súrastyrady. Ózining «Býlinshilik» romany men kýndelikterindegi jazbalarynda qaraghanda – «samaralyq joldasynyn» jergilikti adamdarmen kezdesip sóilesuine de shýbәlana qaraghan. Ýiine tintu jýrgizgeni anau. Sonda, Jetisudaghy әskery biylik buynynyng ózine tym shúqshiiy jýikesin әbden júqartqandyqtan,  isupov ortalyqqa – Týrkatkomgha mynanday jedelhat joldaydy: «Tashkent. Tursiyk. Sledstvie kraynego nervnogo napryajeniya svyazannogo slujboy dny revolusiy na otvetstvennyh postah sovetskogo stroiytelistva vyzvavshego polnoe rasstroystvo zdoroviya y upadok sil proshu rasporyajeniya ob osvobojdeniy menya ot doljnosty predsemiroblvoenrevkoma s otozvaniyem Tashkent tak kak osnovaniy vysheizlojennyh prichin kachestve otvetstvennogo rabotnika poleznym byti ne mogu. Predsemiroblvoenrevkoma Yusupov. 3677. 17 iinya 1920 g.» Búl telegrammanyng garnizonnyng tolquy jayynda tolyq mәlimet beruge uәde etken jedelhatpen qosa joldanuyna qaraghanda – «býlik» túsyndaghy Yusupov pen Furmanov kózqarastarynyng qayshylyghy qayta ýilespes túsqa jetken.

Almatygha Týrkmaydan RVS uәkilining sonynan kelgen, alghashqy uaqyttarda qyzmetin tikeley sonyng sayasatymen sәikestendirip atqarghan Jetisu obloqubólim mengerushisining – oqigha kuәgerining – dóp basyp aitqanyna kýmәn joq, Vernyy garnizony Týrkmaydan revsoghyskenesining uәkiline qarsy boldy. Ol ortalyq ókili bop diviziya әskery kenesin basqarugha kelgeli jaqsara qoymaghan әleumettik jaghdaylaryna jauyngerler ashyq narazylyq bildirdi. Azamat soghysy ayaqtalyp, beybitshilik ornady-au degen shaqta uәkilding olardy taghy da maydangha – óz elinde partizandyq soghysqa kóshuge mәjbýr bolghan Ferghanadaghy basmashylarmen shayqasugha aidaghysy keletinine kelispedi. Alayda Furmanov, bolishevizmning Jetisudaghy emissary, ózin kenes ókimetining ainasyna balaytyn. Ol, kelesi bir jana oryngha auysyp ketu sәtin tosyp otyrghan, jogharydaghy әskery basshylyqtyng әrdayym qoldau tabatynyna senimi zor, revolusiyanyng kóshpendi soldaty Furmanov, ózin eng biyik shyndyqty ómirge engizushi dep bildi. Sondyqtan da qyzylәskerlerding betine tik qarauyn kontrrevolusiya sanatyna jatqyzdy. Sondyqtan da ýlken sayasat mәselesinde «ymyrashyldyq tanytqan» qalalyq partiya úiymyn taratyp jiberuge qol jetkizdi. Jalpy, Furmanov oblys pen qaladaghy basshy qyzmetterding bәrine ózining diviziyalas әskeriyleri men basqa da senimine ie bolghan serikterin qoidy qamtamasyz etti. 3-shi Týrkdiviziya jabdyqtau bólimining bastyghy Pozdnyshev Yusupovtyng ornyna Jetisu oblystyq әskeriy-revolusiyalyq komiytetining tóraghasy, al sayasy bólim bastyghy Kravchuk Bekqajen Qashqynbaevtyng ornyna orynbasar-tóragha bolyp shygha kelip, jetisulyqtardyng tynys-tirshiligin jaqsartugha bilek sybana kirisip jatty...

Áskeriyler men qala jataqtarynan әldeneshe ondaghan adam týrmege qamaldy. Maydandyq tribunaldyng Fonshteyn basqarghan eki mýshesi bar alqasy (37-shi jyl «ýshtigi» osylay bastau alsa kerek) tamyz aiynda eki apta boyy 130-day «ayypkerdin» isin qarady. Ishterinde 30 shaqty músylman júrttarynyng ókilderi bar. Ne kerek, qan tógilmegen «býlik» qan tógumen qorytyndylandy: әskery tribunal 12 adamdy atu jazasyna kesti, taghy tórt kisini atyp tastaugha syrttay ýkim shyghardy, ondaghan jandy әr jaqqa jer audardy. «Sayasy sauaty jetkiliksiz» bolghandyqtan oqigha mәnine tereng boylay almay, «qantógisting aldyn alu maqsatymen» әreket etken, Tashkentke «býlinshilikti jәy ghana týsinbeushilik retinde baghalap, abyrjymaugha ýndeytin» telegramma soqqan Rossiya Kommunistik partiyasy Vernyy úiymynyng tóraghasy Ózbek Jarbolov sot úigharymymen Moskvagha jiberildi...

Aghymdaghy qújattardyng kópshiligin ózimen ala ketken Dmitriy Furmanov birneshe jyldan keyin «Býlinshilik» atty  әigili kitabyn jazyp shyghardy. «Býlinshilik» anyzy jetpis jyl boyy halqymyzdyng әldeneshe buynyna «patriottyq nәr» berip keldi. Sony qayta qaraytyn uaqyt jetken tәrizdi. Osynau danqty bolishevikting jetisulyqtargha tórt aida sinirgen qyzmetining aqiqatyn tereng zertteuge alatyn kez keldi. Biyl atalmysh bolisheviktik klassika avtorynyng tughanyna 150 jyl,  bizding memlekettik tәuelsizdigimizge shiyrek ghasyr tolady... 

Beybit QOYShYBAEV, tarihshy.

Abai.kz