Aqyn bolu onay deymisin, qaraghym,

                                             Auzynda bolu syzdaghan barlyq jaranyn...

                                                                                                   Tólegen

                                         Dýnie syry biz bilgennen ózgerek,

                                         Biraq ony kóru ýshin  kóz  kerek.

Avtor

Edvard Munk. "Ayqay"                  

                                       PROLOG

                          nemese kóshirushining alghysózi

"KTK" arnasynan keshkilik janalyqtardy qarap otyrghanmyn. Ádettegidey, jer-kóktegi jamandyqty jiyp-terip kórsetip jatyr: Pavlodarda segiz jasar sәbiydi zorlap óltirgen pedofil ústalypty... Jambyl oblysynda bir әiel jana tughan nәrestesin jol boyyndaghy dәrethanagha tastap ketipti... Birinen biri ótedi. "Bú dýnie ne bop barady?!." Kónilim qúlazyp túryp keteyin degem, óz dauysyn ózi tamashalaghanday kómeyinen kýmbirlep ekpindete sóilegen qargha boyly, qaugha saqal diktor bir jútynyp alyp: "Býgin Almatydaghy "Jomart" bazarynda jan týrshigerlik oqigha boldy. Tapa-tal týste "T" degen azamat..." diktordyng dauysymen ilesip ekran betine qalqyp shygha kelgen suretti kórgende, jýregim tas tóbeme shyqty. "Sol!.."

– Mә-ә, mynau әlgi sening dosyng ghoy... oi, beyshara! – dedi tyrnaghyn egelep, divannyng ortasynda ýielegen әielim jaybaraqat.

Týnimen kózim ilinbedi. Tanerteng shayymdy shala-sharpy ishe salyp, bazargha tarttym. Kýzetshi jigit kóz aldyndaghy bolghan oqighadan әli esin jimaghanday, temekisin ýsti-ýstine soryp, basyn shayqay beredi.

– Siz kim bolasyz? – dedi.

– Joldasy edim.

– Kiyim-keshegin jinap qoydym. Alyp ketesiz be?

– IYә.

Dýngirshekke kirdik.

– Jazyp jýretin qaghazdary bolushy edi ghoy?

– A, mine, – Jigit tamaq ishetin ýstelding suyrmasynan "Kanselyarskaya kniga" degen qatyrma múqabaly, juan sary jurnaldy alyp berdi. Dýngirshekting ishi qapyryq. Perdesiz terezeden kýn kózi shaqyrayyp túr. Ne jazdy eken degen әuestik biylep, kólenkesi otau ýiding ornynday dóngelengen ýienkining týbindegi oryndyqqa baryp jayghastym da, jurnalgha ýnildim...

                                      Ministr bolamyn

E–e, әtteng qayran kýnderim-ay, qoldan shyqqan búldyryqtay pyr etip úshtyng da kettin-au! Saghymgha sinip joghalsandar da saghynyshty elesing kónil týkpirinen ósher me әste.  IYә, bir kezde tәp-tәuir ekonomist edim, jәy ghana tәuir emes, «myna bala aman bolsa, bir jerden búzyp-jaryp shyghady әli»  dep talaylar mandayyma mór basyp, taghdyrymdy aiqyndap qoyghan jә degen myqtynyng ózi edim. Áygili «Narhozdy» qol kýidiretindey qyp-qyzyl diplommen bitirip, odan da  aibyndy «Plehanovkanyn» aspiranturasyna joldama berip túrghanda, «bilim onsyz da miymdy shertip lyqyldap túr, taghy qosylsa, basymdy jaryp keter» degendey kegejem keri tartyp barmay  qoyghanmyn. Lәkin onyma ókinbeymin. «Bizge kel,bizge kel!» dep tәtti toqashtyng shetin shygharyp qyzyqtyrghan kóp mekemening shekesinen shertip jýrip, Almatydaghy әidik óndiris tresine ekonomist bolyp ornalastym. Ol kezde ómirding tarazysy әdildeu, az da bolsa qabilet-qarymyndy baghalaushy edi ghoy. Eki aidan song bas maman ghyp ósirdi. Kelinshegim ekeumiz ýilene sap jylgha jetkizbey patriottyq úly sezimmen: «Ua, Otan, qabyl al bizding syiymyzdy!» dep, egiz úl-qyzdy jarq etkizip jaryq dýniyege әkelgen son, kәsipodaq pen trest basshylary: «Oho, bizding jas mamannyng júmysta ghana emes, mahabbat maydanynyndaghy ekpini de qatty eken» dep, shampan atyp, qalanyng qaq ortasynan ýsh bólmeli pәterding kiltin ústatqan. «Ázirge osynda túra túryndar, jaqsy bastamalaryng jalghasyn tauyp jatsa, taghy da kórermiz» degen tileulestik tanytyp. Ókinishke oray, biz basshylardyng ýlken ýmitin aqtay almadyq. Hayal qynqyldap: «qúrsyn, myna qarqynymyzben otyz beske jetpey «Altyn alqa» taghyp jýrsem, ólә, elden úyat-taghy-y!» dep betin shymshyp shiyedey qylghan son, «mirovoygha» kelip, taghy bir baladan keyin tormoz basyp toqtap qaldyq. Qysqasy, «Altyn alqagha» úmtylmay, týnde tynysh jatyp, úiqyny qandyryp, tyng kýshpen bilek sybana Otangha qyzmet eteyik dep qúlshynyp jýrgende, Sovet ýkimeti bar bolghyr, búrshaq úrghan kóterem toqtyday, bir-aq kýnde tyrang etip tyrapay asqany Qúday atyp! Tankting ýstine shyghyp Kremlilge basyp kirgen ór minez Barys degen tentek patsha búrynghy otarlardyng bәrine erkindik berdi, «oybay, bizge azattyq kerek emes, mәngilik birge bolamyz dep  it terisine mór basyp qatyn patshagha bergen antymyz bar!» dep ayaghyn qúshaqtap jatyp alghandardy «ket, k ebene mәteriy!» dep kótennen bir-aq tepti. Bizding kóregen kósemder de Qyzyl ókimetti itting etinen jek kóredi eken, osy kýnge qashan jetemiz dep ishterine qan qatyp, «figalaryn» «mә!» dep qaltalarynyng ishinnen shygharyp әzer shydap jýrse kerek, sol kýni-aq qyp-qyzyl partbiyletterin qyp-qyzyl otqa laqtyrghan. Eskimen ayausyz kýres bastalyp bir ketti dersin: sosializmning qúbyjyq kórinisi dep zavod-fabrikalardy japty, kolhoz-sovhoz týgeldey taratyldy. Shirkin, qanday danyshpandyq kóregendik desenshi. Rasynda da ainalagha qara týtin, u býrkip  ekologiyany qúrtatyn zavod-fabrikanyng ne qajeti bar? Tabyn-tabyn siyr, otar-otar qoy-eshki ústap, mal basyn elu milliongha jetkizem dep tyrashtanu da aqymaqtyq. Etti kóp jesen, holesteriyning kóbeyip tez ólesin. Árkim óz qajetine layyq óz malyn ózi baqsyn. Ázirge Qytaydyng arzan tauaryn talghaju ete túramyz. Japon, Izraili, Europanyng bilgirlerinen ýirenip, kýn, jelding iyen-tegin energiyasyn paydalanu arqyly óndirisimizdi jedel damytamyz da, Shyghys Aziya barystary siyaqty, әlemning eng ozyq otyz eli órmelep bara jatqan  órkeniyetting  arayly asqar shynyna bir-aq qarghimyz!.. Qanday keremet sheshim!

Bizding trest te jabyldy. Biraz júrt «endi qayttik?» dep abyrjyghanmen, ózimning basymdaghy jaman tymaghym alshysynan – qalay degenmen patriot emespin be, «azat boldyq» degen bir auyz sóz myn-san baylyqtyng óteuindey kókiregimdi qyz-qyz qaynatyp, uayym-qayghy oilatqan joq. Gazet oqimyn da esineymin, televizor qaraymyn da úiyqtaymyn. Basqa ne isteysin? Shirkin, tegin tamaq tabylyp túrsa, rahat degen osy emes pe.

Búl ýide jibi týzu bir zat joq, bәri qisyq-qynyr: auzy qisayghan syrtqy esikting qiiyna sausaq siyp ketedi– qysty kýni gazet tyghyp qoyamyz; qoljughyshtyng shýmeginen su toqtamaydy; shkaftardyng  qaqpaghy qitardyng kózindey biri aigha, biri saygha qaraydy... osylardy kórgen sayyn әiel bayqús: «Búl qarang qalghyrdyng ýiinde erkek joq, qoldary teris bitken!» dep bir kýnkildep qoyady.

Keshkilik balalar shala mýjigen «tәshәktin» sýiekterin  aldyma ýiip qoyyp, qatynnyng «ne kórindi, bayqús, itke de birdene qalsyn» degen qyjyrtpasyna  qaramay, shetinen  qytyrlata qyltanaq qaldyrmay maljandap otyr edim, tonazytqyshtyng ýstinde túrghan jýz jylghy laqsa «Gorizont» taghy qoyanshyghy ústap, jypylyqtay  bastaghan son, ýlken úlym әdettegidey tóbesinen bir perip, kózin baghjang etkizidi. Ekran sәl dirildep túrdy da túnghiyghynan bir shytynaghan jyltyr sheke sýzilip shygha keldi. Qolymdaghy toqpan jilikting juan basy auzyma jetpey qantarylyp qaldy. «Ói, mynau Maqash qoy, Maqash!» Qamalap, mikrofondaryn auzyna tyqpalaghan jurnalisterge interviu berip túr. Mәs-sa-aghan bezgeldek, ministr bolypty! Jaghym salbyrap, anqiyp qalghan auzyma torghay kirip ketse de sezer emespin. «Qaray gór jaman nemeni! Mening qolastymda istegen. Qara sómkesi salpaqtap, bizge araq tasyp jýrushi edi. Susyldaghan sózi bolmasa, iske tatyrlyq bilik-bilimi joq, shala sauat kóp súrqyltaydyng biri. Onyng janynda myna men... men degen!..» Áyelimdi keyde jaqsy kórip, ózimsinip әserlenip ketkende: «әi, qatyn» dep erkeletip, basqa uaqytta Payghambar әuleti – qojanyng túqymy bolghandyqtan resmy týrde «hayal» dep әspetteytinmin. Sol әdetimmen:

 – Áy, qatyn! – dedim dauysym qalay qatty shyghyp ketkenin andamay. Qarsy aldymda otyrghan  әielim jalt qarap , qabaghyn qayshylady:

 – Ne boldy aidalada otyrghanday aighaylap, bir jerine bireu biz súghyp aldy ma?

 – Men  ministr bolam!– dedim entigip. Shashyna qyna jaghyp, basyna sellofan qalta kiyip alghan әielim onsyz da badyrayghan tompaq kózi alaya-alaya  stakannyng auzynday bop betime ýnsiz qadaldy, kózimnen eshtene úqpasan, onda mynany kórip al degendey, eki sausaghynyng arasynan boyau júqqan qyp-qyzyl basbarmaghyn qayqaytty. Volga boyynda tuyp, orys arasynda óskendikten  oiyndaghysyn irkilmey tura aita sap, keyde osynday beypil qylyq kórsetetini de bar.

 – Nege? – deppin abyrjyp qap. – Maqash bolghanda, men nege bolmaydy ekem?

– Onyng qatyny kimning qyzy ekenin bilesing be?

– Bilem.

– Bilsen–sol!

Ary qaray daudy órshitkem joq. Búl әiel degen qyzyq halyq qoy. Bәrin ózderining sholaq aqylymen ólshep-pishedi. «Pәlenshening týgenshesi dep, barlyq jerge Maqash siyaqtylardy  ala beredi dey me eken? Onda memleket qiramay ma! Vot, nadan qatynnyng sobrajalovkasy, a!..» Aytugha bata almay, qarsylyghymdy kýjireygen jelkemmen bildirip teris ainaldym.

                               "Ghajapstangha sayahat"

   Maqashtyng sharyqtap ósip ketkenine ishim qyjyldap әldekimge ókpeleytin siyaqtymyn, soghan qosa әldebir búlynghyr dәme  búlanytyp emeksitetindey de. «Men siyaqty altyn basty maman dalada jatqan joq. Bir qolyn eki ete almay otyrghan Ýkimet erteng ózi-aq «qaydasyn, kóke!» dep izdeu salar. Túra-túr bәlem, sonda «ministrden tómen júmysqa barmaymyn» dep shirenermin-au!» dep qiyalyma toghayyp, shalqamnan týsip jattym da aldym. Bir býiregime ókpeni, bir býiregime dәmeni búltityp tyghyp alam da kýni boyy beli týsken kók divannyng kәri sýiegin syqyrlatyp, ong jambasyma –bir, sol jambasyma bir dónbekshiymin kep. Bir kýni telefon shyr etip: «Pәlensheke, sizdi Ýkimet Apparatynan izdep jatyr, qosayyn» deytindey, ne bireu esik qaghyp, Ákimshilikten izdep keletindey kýni boyy elendep elegizumen bolamyn.

   Jatqan adamgha uaqyt óte me? Ish pysqan song ermek etip radio tyndaymyn, eki danasyn  birdey kýnde esikke tegin qystyryp ketetin etektey «Egemendi» oqimyn. Bir tepsingen ólermen dauys auzyn toltyra balp-balp etip, Yassauiyding basyna tәu ete kelgen dýniyejýzi qazaqtary Qúryltayy delegattarynyng aldynda: «Ua, aghayyn, aq týiening qaryny jaryldy degen osy emes pe. Osyndayda qalpaghymyzdy aspangha atpaghanda qashan quanamyz. Býingi tanda elimizdi býkil әlem moyyndap otyr. Birikken Últtar Úiymyna mýshe boldyq. Osynyng bәri dana basshylyqtyng arqasy. Qúdayshylyghyn aityndarshy, Abylay zamanynda da  qazaq osynday mәrtebege jetip pe edi?!!» dep ózeureydi. «Ói, qyrt!– deymin qarqyldaghan dauysyma ie bola almay.– Abylaydyng zamanynda Birikken Últtar Úiymy bolyp pa eken!» Ishimdi basyp bir saghat kýlgen shygharmyn. Ishegim týiilenshe solqyldadym, eski divan serippesi qyrq–qyrq etip, «solay-solay» degendey qosa selkildedi. Rasynda da qyzyq. Aristofan komediyalaryn tamashalaghanda da múnday kýlkige batpassyn. Ózime jaqsy boldy, tyndaymyn da tyrqyldaymyn, oqimyn da qarqyldaymyn, erteli-kesh sylq-sylq kýlip jata beremin.

   Birte-birte kýlkim azayyp, auzymnyng anqayyp ashyluy kóbeye bastady. Radiony tyndap otyrsam, «Egemendi» oqyp otyrsam, mә-ә, keremet: Qazaqstan degening  «Bayqonyrdan» geptiylin júparday  búrqyratyp úshqan orystyng «Protonynday» sharyqtap, progresting jarqyn jolymen zymyrap barady eken, kóktemgi gýlbaqshaday gýl-gýl jaynap qúlpyryp ketipti, jýdә. Ukraina, Emirat, Chehiya... degendering «mә-pish!» Myna ekpinimen әlem tamsanatyn Ámirikannyng ózin quyp jetip, kótke bir teuip etpetinen omaqastyrmasa ne dersin! Tek men ghana ózimning kertartpa, kejir oilarymmen byqsyp-borsyp eski ómirding júrtynda, eski divannyng ýstinde ayaq-qolym tyrbandap qalyp qoyyppyn–au! Apalaqtap, men de núrly kóshke ileseyin dep súp-suyq súrqay ýiden atyp shyghyp, Ómirge qaradym. Qaradym da kórip túrghanyma senbey, kózәinek kiyip qayta qaradym. Joq, bәz-bayaghy sol qalpy: qoqys qoparystyrghan bomjdardyng qarasy kóbeymese azaymaghan. Qalpaghyn jerge tónkerip dombyramen әn aityp, syrnay shalyp, arly-berli ótkkenderge telmendegen keshegi keudesi ayaqqaptay halyq artisteri. Stadionnyng aldyna baryp em, bir qora tәrtip saqshylary mashinadan top etip týse-týse qaldy da, әr jerde shoqayyp shemishke satyp otyrghan tisi joq kempirlerdi, alba-júlba qyz-kelinshekterdi oibaylatyp qua jóneldi. «Egemendidegi» әdemi elesti izdep Bitbazargha barsam da, Saiyngha barsam da –sol bayaghy suret... sharshap-shaldyghyp ýige keldim de eski divannyng bel ortasyndaghy bóksemmen ýikey-ýikey dóngelentip úya sap alghan, jez legennning auzynday shúnqyrgha qúiryghymdy kómip, qaytadan qisaya kettim. Endi radio tyndaghandy, «Eemendini» oqyghandy qoydym. Aldanghanym ýshin ekeuine de ókpelep qaldym. «Qazaq ertegileri» degen qalyng kitapting ishin alyp tastadym da, «Egemendinin» kýnde kelgenin kýnde qattap, múqabanyng ishine sala berdim–keyingi balalargha da ertegi kerek qoy. Erteng nemerelerim: «Ata, qazaqta «Tazsha bala», «Qanbaq shaldan» basqa ertegi joq pa osy? Qazirgi zamanghy ertegiler qayda?» dep súrasa, «O ne degenin, janym.  Ertegining kókesi, mine, mynau– «Ghajapstangha sayahat» dep atalady. Mә, oqy ghoy!» dep maqtanyshpen úsynbaymyn ba.

   Beli shonqighan divannyng kәri sýiegin syqyrlatyp bir ay jattym, eki ay aunadym... Úiqy degen bir ýirensen, hordyng qyzynyng qúshaghynday shymyrlatyp ózine tarta beretin bir siqyr eken. Qisaya ketsem, qor ete týsemin. Bir kýni, әdettegidey emes, serpile ashylyp, sart etip qatty jabylghan esikten selk etip oyanyp kettim. Hayalym júlqyna basyp, sóiley kirdi:

   – Ei, «ministr», osy seniki ne jatys? Eki aidan beri janbasyng tesilgen joq pa? Bordaqylaghan megejindey tonqayyp qashanghy jatasyn?!!

«Án-nәni qara! Qazaqshasy mirding oghynday deymin ózinin. Keshe ghana balalardy әldiylegende «shildin, shildin, shildin–ay» degennen basqa eshteneni bilmeushi edi. Bayaghyda osy kenje úlym tughanda, patriottyghym ústap, taza qazaqsha bolsyn dep, atyn Qoshqarbay qoyghanmyn. Ol ne maghna bildiredi dep súraghanda, "obshym, qoylardyng kýieui degen sóz" dep týsindirgem. Sol jerde shalqasynan týsip, jarty saghat talyp jatqan. Endi, mine, sózin kórmeysing be!"

  – E, ne bop qaldy? – dedim dónkiygen bóksemdi ynghaysyzdana bir sipap, ornymnan ýrpie týregeldim.

  – Júmystan shygharyp jiberdi!

  – Júmystan?.. Ylghy tura jýrem deysin. Minezing birbetkey...

  – Prichem tut minez? Kitaphanany jauyp tastady! Hana, vse! – dedi ashu qysqandaghy әdetimen orysshagha kóship. – Kakomu-to puzanu nujen ofiys!

«E, qazir kim kitapti kerek qylady nan taba almay jýrgende. Ol da dúrys qoy» dep Qojanәsir atamsha keri tarta ishimnen kýnk ettim de, kónilin aulamaq bop:

  – Ýkimet óltirmes, – dedim.

  – Ne aityp túrsyn–ey, lәu-lәu? Óltirmeytin ýkimeting ózi ólip qalghan joq pa?

«E, solay eken-au» degendey sәl antarylyp túryp qaldym da:

  – Jә, bir jóni bolar. Qúday óltirmes! – dedim.

Áyelim jalt qarap, «Áy, qaydam, sonyna da senbedim-audy» kózining qiyghymen sýirep, ýndemesten bólmesine kirip ketti.

   Sodan hayal ýide otyryp alyp kýnde qúlaghymnyng qúrysh etin jeytin boldy:

  – Áy, «ministr», óstip otyra beresing be? Tirlik qylsanshy, erkek emessing be!

«Erkektigimmen ne isteymin? Sayqaldar túrghan «Saiyngha» baram ba? Úrlyq qylayyn ba? Bireudi óltireyin be? Ne qylamyn basqa?»

  –  ... Ekeumiz birdey taltayyp otyrghanda, myna kógenkózderdi kim asyraydy? Mektebi bar, kiyim-keshegi bar degendey...

Dúp-dúrys aitady. Ne derimdi bilmeymin. Qara shaydy qylq-qylq jútyp, kәsening erneuinen kózimdi kótermey qara terge týsemin.

  – Janyndy bagha almay otyryp, namys sening ne tenin? Qazir eshkini – apa, tekeni jezde dep yldaldap kýn kóruding zamany. Odanda ana ministr dosyna zvonda.

  – Kimge? Maqashqa ma–a?!!– dedim ishegimdi tartyp.

  – IYә, Mәkәshkә! Maqash – miy-nistr-r! Taqiyana tar kelip túr ma? Qansha degenmen kózkórgen. Júmys tauyp ber de.

  – Qúrysyn! Keshegi araq tasyp, agha-kóke dep jýrgen shantrapay emes pe! Oghan jalynghansha ólgenim artyq!

  – Endeshe ól!

                                      Qatyny týskir kórse ghoy

    Ásili, enbekten, sharshap-shaldyghudan adamnyng tәni tez tozady degen qyrtylbay sóz be dep qaldym. Kerisinshe, týk istemey, qoryldap úiyqtap, aunaqshyp jata bergen kisi tez qartayatyn siyaqty. Keyde divannyng ayaq jaghyndaghy bir búryshy ketilgen sharaynagha kózim týskende, ózimdi- ózim tanymay tan-tamasha bop otyramyn. Qúday-au, men osynday ma edim? Bet-auzym alja-alja. Shala syghyp, silikpey keptire salghan shýberektey. Kýltildegen isikten kózimning jartysy ghana syghyrayady. Tozyp, eskirgen jat bireu «sen kimsin-ey?» degendey qarsy aldymda ýnilip túr. Keshegi әjimsiz jarqyraghan ajarym, jay oty oinap jaynang qaqqan kózderim qayda? Osynday  myjyrayghan kýide anamnyng eteginen top ete týsip pe edim? Joq, dostar! Kezinde seri de, peri de bolghanbyz. Búl kókeng edireytip múrt ta qoyghan. Jәy múrt emes-au – Budennyidyng múrty! Maymen sylap, shalghysyn shiyrghanda, eki úshy qúlaq týbin týrtip qaytyp- týrtip qaytyp túratyn. Keybireuler «tekening mýiizindey edireytpey qúrtshy andaghyndy!» deytin jaqtyrmay. Nege qúrtady ekem? Eng bastysy – әielime únaydy. «Seni alghash kórgende, osy múrtyna kózim týsken, ocheni originalinyi, ózine bek jarasady!» deydi. Keyde: «Qúrsyn, baby qiyn, lakting sory, artyq shyghyn qylmay alyp tastaymyn» desem, baj ete týsetin: «osydan múrtyndy alsan, aitpady deme, tura ólemin ne ajyrasamyn!» deytin. Anau bir jyldary trestegi kassir qyzben әueyi bop, kónilime shaytan kirgen kezde, «osy qatyn shynymen qata qalar me eken, әlde ajyrasam dep baybalam salsa, synyqqa – syltau, qisaya salugha jaqsy" dep, múrtymdy qyryp tastap em, qayda-aghy ólgen, qayda-aghy ajyrasqan: «Ói, jasaryp shygha kelding ghoy, pryamo. Múrtyng qúrsyn!» degeni. E, sol kýnderding elesi  myna qyrjighan betting qay qyrtysynda qalghany belgisiz...

    Bir kýni kózәinek kiyip, tegin keletin jarnamalyq qyzyl-ala, kókala kóp gazetterding birine qalamynyng úshyn shúqshityp otyrghan hayal:

   – Áy, «ministr», beri kel, men saghan júmys taptym! – dedi men jaqqa búrylyp qaramastan. «Qanday júmys?» deuge batylym jetken joq. «Boldy, bitti, barsang da barasyn, barmasang da barasyn» degen ýzildi-kesildi әmirli dauys edi. Shalbar tozdyryp jýrenmen búrynghyday aibyn-ajar joq. Balalardyng kójesine talasyp, ýide omalyp otyrghan erkekte qaybir aptariha bolsyn. Jýnjip-jasyp qalady ekensin. «Lәbbay,taqsyr» degendey, ýnsiz elp etip túryp, empendep qasyna jetip bardym.

   – Mine, «Siko» degen firmagha buhgalter-ekonomist kerek eken. Tura qazir bar! Ne, әlde ministrding portfeli emes dep qomsynyp túrsyng ba?

   – Jo-joq, baram!..

   Apyl-ghúpyl  múrynymnyng úshy әzer kórinetindey qau bop ósip ketken  saqal-múrtymdy alyp, iyismayymdy búrqyrata  jaghyp, empendep jýgirip kettim. Jaqyn jer, ýsh–aq ayaldama, jayau baryp-kep túrugha qolay. Avtobusta biylet alghandy shyghynsynyp, konduktordy qalay aldaymyn, kontoler qay jaqtan sap ete  qalar eken dep taqymyndy ýikelep qylpyldap túrmaysyn. Ári qan taratyp jayau jýrgen de paydaly ghoy... Osy plusting bәrin shotqa qaghyp, júmysqa  iligip ketsem jaqsy bolar edi dep, shala biletin dúghamdy oqyp, qysylghanda bolmasa, kóp eske ala bermeytin Allaekeme  ishimnen myng qaytara jalbarynyp kelemin.

   «Siko» Qytaydan tauar әkelip, kóterme saudamen ainalysatyn firma eken. Búrynghy bala-baqsha ýiining bir qanatyna ornalasypty. Ofiysi de, qoymasy da osynda. Keng dәlizde ashyq túrghan esikterding birine kirip, birinen shyghyp, sómke, qorap,teng kóterip dabyrlasa arly-berli sapyrylysqan júrt. Býiirdegi  bólmege kirip, býiimtayymdy aityp em, ainalmaly oryndyqta juan sandaryn kórmege qoyghanday  ayqastyryp, kirpigin boyap otyrghan jalpaq qara kelinshek til qatpastan  sausaghynyng úshynda shymshyp ústaghan shetkamen qarsy esikti núsqady.

   «As-salauymdy» soza aityp kirip bardym da jartysyn jútyp, bosaghada qalshiyp qaldym. Súrshaqpaq penjaghyn iyghyna jelbegey jamylghan bir kýj jelke mama-aghashtaghy ýrkektegen attay, telefonnyng bauyn kere qúlaghyna japsyryp alyp, ýstelding ana shetine bir, myna shetine bir baryp odyran-odyrang oiqastap jýr. Áldekimge ashuly, dauysy zildi shyghady:

   – ... Ótkende ghana esep aiyrysqanbyz. Endi neghyl deydi?.. Á,qaray gór... Az ba eken? Óitip auzyn asha berse, kómeyine qazyq qagham. Jigitterdi jibersem, kótin bir-aq aiyrady, úqtyng ba? Onsyz da jan-jaqtan qanymyzdy soryp jatqandar az emes...– Taghy da biraz zirkildep, búrqyldap  alyp, telefondy tastay salghannan keyin maghan basyn iyzedi de týtegen kýii týnerip ornyna otyrdy. Óz oiymen arpalysqanday basyn bir shayqap qoydy da, aghy kóp ala kózin sýlesoq maghan tiktedi. Jón súrasqannan keyin ýstelding shetinde túrghan juantyq papkany maghan qaray ysyrdy:

   – Salyq bólimine toqsandyq esepti ótkize almay jýrmiz. Búrynghy bugalterimiz evrey kempiri edi, bәrin tastay qylatyn. Izraildegi qyzyna ketip qalyp, sorymyz qaynap otyr. Odan keyin tórteui keldi, birinen biri ótken qaraghym, biri de balans jasaudy bilmeydi. Akademiya, uniyversiytet bitirgen týiening tabanynday diplomdary bar. Kók my ma, әlde týk oqytpay ma – úqpaysyn!.. Mynda keden arqyly ótken tauarlardyng tolyq qújaty bar. Sol arqyly salyq bólimine qajetti balanstyq esep jasap әkeliniz. Eki kýn jete me? Sodan song sóilesermiz.

   Týnimen otyryp aitqanyn jasadym da, tanerteng alyp keldim. Bastyq qara-shúbar beti sopayyp senbegen synaymen sýzile qarady. Birdeneni týsinetin bek salmaqty jýzben qasynyng eki arasyn qosyp, qaghazdardy arly-berli aqtaryp, bir sýzip shyqty. Sodan song keshegi esik kózin kýzetken qara kelinshek pen shoferin shaqyryp aldy da, papkany qayta maghan qúshaqtatyp, ýsheuimizdi salyq bólimine jiberdi.

   Bir suyq qabaq, sarkidir әiel qara kelinshekti tanidy eken, qúlaghyna әldeneni kýbirlep, «Maqsat Sartaich jiberdi» degen son, papkadaghy kóp qaghazdyng әr betine qadalyp, grafalardy sausaq úshymen qualay shúqylap, týgel paraqtap shyqty da:

   – Mine, endi әngime basqasha, – dep jyly dauyspen jadyray qarady.– Bayaghydan beri óstimeysinder me. A to, qayta-qayta kelip ózderindi de, bizdi de sharshattyndar. Qol qoyghyzyp, mór bassandar boldy.

   Bar enbek ózinikindey, bastyqtyng kabiynetine jete bergende  qagha –magha ónmendep menen búryn zyp etken qara kelinshek qolyn tóbesine kóterip, basbarmaghyn qayqaytty:

   – Maqsat Sartaich, sýiinshi, sýiinshi!!!

Jaqsy habargha quanghan basekeng ornynan túryp kelip, qolymdy qayta-qayta qysty. Sol jerde júmysqa aldy. «Aghay býgin demalsyn» dep, tipti mashinasymen ýige jetkizip saldy. Sylang qaqqan aqsúr «Audiydi» kósheden kórgenimiz bolmasa, kim minip kórgen. Shynynda da tamsansa tamsanghanday eken. Jeligi bar-au shaytannyn. Taqymyma bir tiygenning ózine býitip shalqalap qaldym, qosarlap minip jýrgenderding ne jany shydaydy desenshi. «Shirkin-ay» dep qolymyz jetpey ketken «Volga», «Ladalaryn» múnyng janynda  qoqannyng  kótek arbasynday pishtu eken. Qansha jerden jaman, jaman degenmen búl kapitalist ittering qalay ómir sýrudi biledi-ay. Mashinasy mynau, kompiuteri anau... Biz silekeyimiz aqqansha aitatyn kommuniyziming solarda shyghar. Bayaghyda, oqushy kezimizde,  Qazaq SSR Jogharghy sovetinin  «Qúrmet gramotasyn» jeti ret alghan, balyq zavodynyng ozat júmysshysy Fatiha  apamyz delegasiyamen birge  Norvegiyagha barsa kerek. Jarty aidan song artynyp-tartynyp oralady ghoy bayaghy. Tenkiygen-tenkiygen sómkeler, dәretqaghaz rulondaryn jipke tizip, qabat-qabat moynyna ilip alghan. Sәlemdesuge jinalghan kórshi-qolangha tәbәrik dep bir-birden ústatady.

   – «Búl ne?»–deydi múndaydy kórmegen qatyn-qalash tamsana qarap. Ne ekenin aitady

   – «Qoy, ondaygha qor qylyp qaytemiz. Ýlbirep túr ghoy, balyq jegen song qol sýrtkenge jaqsy eken! Qymbat shyghar,a?»  Fatiha apamyz qolyn silteydi:

   – «Bәri tegin!.. Oi, qatyndar, aitsam senbeysinder ghoy. Kәstinsada janghyz-janghyzdan jattyq. Ayaq sýrtetin bir oramal, bet sýrtetin bir oramal, monshagha týsseng kóldey sýlgi. Myna domalaq qaghaz, tis shótki, pasty, sabyn deysing be, bitsin-bitpesin kýnde janalap túrady eken. Orystyng qatyndarynan kórip, men de kýndegisin kýnde sómkeme nygharlay berdim. Nesin aitasyn, rahat degen sonda eken!» Qatyndardyng auzynda sóz túra ma, bir kýni partorg shaqyryp alyp, bir ay boyy audandaghy «ýndemestin» ýiine sýireydi. Ábden iydeologiyalyq óndeuden ótken son, auyldaghy enbek kollektivterimen, oqushylarmen, jalpy júrtshylyqpen kezdesuler ótkizip, sheteldik saparynyng әserimen bólisedi. Kapitalistik әlemning qúbyjyq kórinisterin, jalpy bizding sovettik elimizge eshtenening jetpeytinin eki paraq qaghazgha qarap  tebirenispen oqyp beretin. Biraq ózining abysyn-ajyndarmen onasha syrlasqanda: «Áy,qatyndar, kýndiz qalay jaman-jaman desem de, qúrghyr týnde týsimnen shyqpaydy» deydi eken... Sol apamyz aitqanday, qansha kýn týsimizge kiretinin kim bilsin. Dәl podiezding aldynda kerilip-sozylyp jerge týstim. Bireu kóre me degen dәmemen esikti úzaghyraq ashyp túryp, әdeyi qattyraq serpip japtym. «Átten, qatyny týskir osyndayda basyn terezeden qyltityp qaramaydy-au!» dep qoyamyn ishimnen.

   Sol kýni hayal ajarlanyp, әn siyaqty әldeneni ynyldap jýrdi. Kózi jypylyqtaghan televizor da ylghy bir qúlaqqa jaghymdy әnder aityp jatty...

(Jalghasy bar)

Abai.kz