Arada biraz uaqyt ótse de, sol 5 qyrkýiek kýngi efirden estigenderim esimnen keter emes. Shynyn aitqanda, biraz esengirep qaldym. Óitkeni ómir boyy zerttegen dýniyelerimiz, jazghan-syzghandarymyz deputattyng bir auyz sózimen týkke túrghysyz bolyp qaldy. Qazaq memleket qúrmaghan, el bolmaghan halyq eken! Beker aramter bolyp jýr ekenbiz. Búl men emes qazaqstandyq tarihshy qauymgha soqqy boldy. Qazaqstan tarihnamasyna ýlken soqqy boldy. Endi nemen ainalysamyz, ne kәsip isteymiz degen oida qaldym. Múnday jaghday búryn da bolghan. Qazaqstan tarihyn Últtyq birynghay testileuden alyp tastau, nemese joghary oqu oryndarynda Qazaqstan tarihyn tek tarih mamandyghynda ghana oqytu deytin bastama kóterilgen. Sol ýshin esti ziyaly qauym bir tolqyp baryp toqtaghan. Ásirese tarihshylar. Ne sebepti? Barlyghynyng maqsaty últ, memleket tarihyna arasha týsu.

Qazaq tarihyna qarsy shabu songhy uaqytta payda bolghan ýrdis. Búghan deyin bәri de jaqsy bolatyn. Qazaqstan tәuelsizdik alghaly últtyq tarihty úlyqtau boyynsha memlekettik dengeyde birneshe eleuli bastamalar qolgha alyndy. Eng әueli 1998 jyl halyq birligi men últtyq tarih jyly dep jariyalandy. Odan son, 2001 jyly mamyr aiynda kóne týrki babalarymyzdyng qolymen VII ghasyrda jazylghan Kýltegin eskertkishi (Japoniyada jasalghan ghylymy kóshirmesi) Astanagha jetkizildi. Kýltegin eskertkishining keluimen kóne týrkining kókberen ruhy keldi. Ótýken men Arqanyng tarihiy-ruhany sabaqtastyghy qayta jalghasyn tapty. Preziydent Núrsúltan Nazarbaev alys-jaqyngha dýbiri jetken sol ýlken oqighanyng basy-qasynda bolyp, kiyeli ústynnyng lentasyn óz qolymen kesti. Sodan beri osynau danqty eskertkish bizding memlekettiligimiz ben jazu mәdeniyetimizding kuәsindey talay jandy ózine tәnti etip keledi.  2003 jyly sәuirde Elbasy Qazaqstan halqyna joldauynda arnayy «Mәdeny múra» memlekettik baghdarlamasyn jýzege asyrudy tapsyrdy. Nәtiyjesinde shetelderden qazaq halqynyng memlekettilik tarihyna qatysty kóptegen derekkózderi jinaqtalyp, rettelip, baspadan shyqty. Búdan song kýshine engen «Halyq tarih tolqynynda» baghdarlamasy ayasynda da qyruar júmystar isteldi. Sonyng negizinde Preziydent «Mәngilik el» tújyrymdamasyn ortagha qoydy. Astanada «Mәngilik el» qaqpasy salyndy.

Osy «Mәngilik el» tújyrymdamasynyng negizi de kóne Týrki memleketinde jatqany qúpiya emes edi. Qaytsek Qytaydyng qasynda óz elimizdi, memleketimizdi mәngilik ústap túra alamyz degen mәselede olar kóp oilandy. Sóitip, «Týrki halqy Ótýken qoynauynda otyrsa elde múng joq, mәngilik el tútyp otyratyn jering osy» dedi jәne búl sózin mәngitasqa qashap jazdy. Olardyng memleketti, eldi aman saqtap qaluda óz búljymas qaghidattary, ústanymdary bolghan. Dana Tonykók "biz at ýstinen týspeyik, at ýstinen týsken halyqtyng jigeri múqalady, jauyna jem bolady" dedi. Osylaysha, kóshpendilik bir kezde syrtqy jaudyng aldynda eldi saqtap qaludyng joly boldy. Olarda memleketti basqarudyng qatang әskeriy-әkimshilik jýiesi de boldy. Memleketi úlan-ghayyr bolghandyqtan eldi shyghys jәne batys eki bólikke bólip basqardy. Bizding Qazaqstan onyng batys bóligine kiredi. Tarihtaghy On oq, Batys Týrik qaghanaty dep jýrgen júrt Erenqabyrghany bókterley Jetisu men Talastyn, Shashtyng boyyn jaylaghan bizding ata-babalarymyz. Biraq shyghys týrikter ózderining Shúghay tauyndaghy qysqy qonystarynan aiyrylyp qaldy. Qytay basyp aldy. Sóitip olar óz ókinishteri men «Mәngilik El» qúru jolyndaghy arman-tilekterin mәngitastargha qashap jazyp ketti. Tarihty sóileu ýshin, eng aldymen sol mәngitastardyng syryna ýnilip, tym qúryghanda onyng birer jolyn jatqa bilu kerek edi. «Tarih tolqynynda» enbeginde Memleket basshysynyng jazghanynday, bizding arghy ata-babalarymyz Qiyr Shyghystan Batys Europagha deyingi, Sibirden Ýndistangha deyingi aumaqty alyp jatqan memleketterding damuynda eki myng jyl boyy eleuli ról atqaryp keldi. Orasan zor ken-baytaq aumaqta qonys audarumen bolghan kóshpeliler Euraziyanyng etnostyq jәne memlekettik bet-beynesin bir emes, birneshe ret ózgertti. Sizder oilap qaranyzdarshy, ol zamannyng týrki halyqtarynynan býginde kimder óz ata qonysynda, qara shanyraghynda otyr? Ol tek biz − qazaqtar ghana.  Bizding ata-babalarymyz Orhon men Ótýkennen tek Shynghys hannyng kezinde ghana irge kóterdi. Qyr dalanyng búrynghy tóresi, biyleushisi ghúndar, odan song kók týrikter bolsa, endi mongholdar boldy. Biz qazaqtar Shynghys hannyng imperiyasynyng qol astynda óz memlekettigimizdi nyghayttyq. Bir shanyraq astyna biriktik. Shynghys han qúrghan imperiyanyng ýstemdigin qytaylar da qabyldady. Ol ghana emes, kóshpendilerding ghasyrlar boyy memleket basqaru dәstýrlerin de qabyldady. Eger dәstýr turaly әngime bolatyn bolsa, býginde Qytay mәdeniyetining  kóptegen elementteri kóshpendilerden kelgenin qytay ghalymdarynyng ózi de údayy jazyp keledi. Búl olardyng memleket basqaru jýiesine deyin әser etti. Monghol ýstemdigi kezinde tórelerden song oirattar, naymandar, kereyler, jalayyrlar, uaqtar, qanlylar, arghyn, qypshaqtar, merkitter t.b. imperiyanyng әskeriy-әkimshilik ókili retinde Ontýstik Qytay jerin basqaryp túrdy. Shynghys hannyng nemeresi Qúbylay bóten eldi basqaruda tek ózimen tuystas kiyiz tuyrlyqty halyqtargha, sonyng ishinde qazaq ru-taypalaryna ghana senim artty.

Osylardyng bәrinen habarsyz adamdar býginde óz dәstýrimiz ben memlekettigimizdi mansúqtap ózgening dәstýri men memlekettigin әspetteytin bolypty. Ghylymy dәiekke sýienbey, úshqary aitylghan onday pikirler, týptep kelgende, eldigimizge qauip. Biz ýshin Qazaqstannyng tәuelsizdigi qanshalyq qymbat bolsa, onyng tarihy da sonshalyq qymbat. Býgingi memleketimizdi aityp otyryp, onyng búrynghy dәstýrlerin tәrk etsek, onda búl qúryp otyrghan memleketimizding de negizi bos, joqtan payda bolghan bolady.

Elimiz tәuelsizdik alghaly beri ózimizding últtyq memlekettiligimizdi anyqtaytyn, ózgeler qol súqpaghan jalghyz sala bar edi. Ol bolsa últtyq tarihnama salasy. Endi oghan qanday da bir kóldeneng kýshter әser etkisi keletindey. Áytpegende, songhy uaqytta qazaq tarihyna qarsy súghanaq sózder biyik minbelerden aitylmas edi. Múndayda qazaqtyng «shymshyqty soysa da qasapshy soysyn» degeni eske týsedi. Biraq bizding qoghamda qolynda biyligi, kapitaly bar adamdar bәrin belden basyp tariyhqa tórelik aitatyn ýrdis payda boldy. Múnyng eng soraqysy ózining tól memlekettiligin joqqa shygharatyndardyn, oghan qarsy sóileytinderding tabylyp jatuy. Ondaylargha memlekettik BAQ-tyng bedeldi minberin úsynatyn da ózimiz. Sóitip biz sózimiz ben isimiz eki basqa halyqqa ainalyp bara jatqandaymyz. Myna jaqtan últtyq tarihymyzdy memlekettik dengeyde jantalasyp týgendeymiz, myna jaqtan ony joqqa shygharamyz.

Ángime 5 qyrkýiek kýni keshkisin Parlament mәjilisining depudaty Quanysh Súltan myrzanyng Qazaqstan últtyq telearnasynyng «G20 cammiytine» baylanysty arnayy shygharylymynda bergen súhbaty jayly bolyp otyr. Sol súhbatynda Quanysh Súltan myrza óte tiyanaqty, әri óz sózine senimdi týrde tilshining ónmeninen ótkizip túryp bylay dedi:

«Qytay ózi dәstýrli halyq. Dәstýrine kóp sýienedi. Búyn-sondy olar Qazaqstandy eshqashan memleket dep moyyndaghan emes. Kezindegi shekara bólisteri 1880 jylghy(?), 1860 jylghy(?) shekara bólisterining bәri Qytay men Reseyding arasynda bolghan. Bizding qazaqtyng jerin bólgende qazaq qatynaspaghan. Nege qatynaspaghan? Memleket bolmaghanbyz. Biz Reseyding qúramynda bolghanbyz. Osyny biz qadirley biluimiz kerek.  Osyny biz baghalay biluimiz kerek...»

Al ensheshe! Osyny estip G20 sammiytin kórip mәrtebemiz óskenin qayteyik, betimizden tay tepkendey otyryp qaldyq.

Bir qaraghanda búl bizdegi ýirenshikti әdet. Últty kótergensip otyryp, masqaralau, qorlau, onyng qúndylyqtaryn joqqa shygharu. Sol arqyly qoghamdy, adamdardyng sanasyn túmandy, qayshylyqty jaghdaygha salyp qoy. Osy jerde deputat «Qytay da biz sekildi dәstýrge bay halyq, olar bizding ata-babalarymyzben sonau eki myng jyldyng aldynda Ýisin memleketi zamanynan beri qarym-qatynas jasap keledi. Bayyrghy Jibek joly elderimizdi tyghyz baylanystyrghan» dese bireu shapanyn sheship ala ma?

Ras, Qazaqstan respublikasy qúrylghangha nebary 25-aq jyl boldy. Biraq biz «Aspan asty eli» dep ataytyn Qytaydyng ózi ejelden «Qytay halyq respublikasy» dep atalmaghan edi ghoy. Quanysh Súltan myrza Qytaydy osy beti aspannan týskendey kóredi eken. Onyng «Qytay dәstýrli halyq, dәstýrine kóp sýienedi» degen sózining ekpininde, emeuirinde biz onday halyq emespiz degen maghyna jatqanday. Osy arqyly ol Qytaydy dәstýrli memleket retinde algha ústap,  bәrinen biyik qoyady. Osylay túghyryn biyiktetip alyp, «Búryn-sondy olar Qazaqstandy esh qashan memleket dep moyyndaghan emes» deydi. Múny óz halqyna bir keremet janalyq retinde sýiinshilegendey, jerden altyn tapqanday etip aitady. Oipyr-au, bayaghydan Qytay moyyndamasa, onda qayttik? Býgin moyyndap otyrghanyna shýkirshilik etemiz be? Joq әlde onymen eseptespey, óz betimizge tәuelsiz bolyp alghanymyzgha aiyptymyz ba? Qazirgi zaman tarihynda AQSh pen Batys Europa memleketteri Qytay Halyq respublikasynyng ózin 20-30 jyl boyy moyyndamay qoyghanda, BÚÚ birde bir qytaydy esiginen syghalatpaghanda  qytaylyqtardyng ne jany jýrgen?

Býginde qay halyqqa bolmasyn tәuelsiz memleket qúrudyng alghy sharty retinde óz jerinde abtohtondy boluy, tili men dәstýrining saqtaluy, eng bastysy búryn-sondy memleket qúru dәstýrining jәne belgili jan sanynyng boluy talap etiledi. Yaghny memleket qúru dәstýri joq halyqtyng tәuelsiz bolu qúqy da joq. Q. Súltanov myrzanyng sózinen son, "eger bizding dәstýrimiz bolmasa, búryn-sondy memleket bolmasaq onda býgin nesine tәuelsiz memleket bolyp otyrmyz?!" degen súraq tuady. Eshbir derjava, basqynshy el esh halyqty ózi bilip "sen tәuelsiz bol" demeydi. Búl tarihtyng zany. Sondyqtan ózge elderding tәuelsizdigin, tarihyn olardyng ólshemimen qarau tipten qate.  Jәne kez-kelgen el óz tarihy men memlekettigin bireuding pikirine, qabaghyna qarap aiqyndamaydy. Kerisinshe qarumen qorghaydy. Al biz bolsaq tәuelsizdikke alyp kelgen tól tarihymyzgha senbeymiz. Meninshe, onyng ótkenine kýmәnmen qaraghan adam keleshegine de kýmәnmen qaraydy. Býite bersek, qazaqty týie ýstinen it qabady.

Bir elding memlekettilik tarihy derektanulyq jәne tarihnamalyq túrghydan tereng taldanatyn mәsele. Soghan say, әr elding memlekettik damuy әr kelki bolady. Tipti, memleket degenning ózi ýzdiksiz damu ýderisi bolyp tabylatynyn esten shygharmaghanymyz jón. Tarihtaghy memleketterge býgingi memlekettik anyqtamamen, býgingi ólshemdermen qaraugha tipten bolmaydy.  Qytay erteden Siyn, Han, Tan, Sun, Yuan, Miyn, Siyn, t.b. dep әr týrli atalghan. Býgingidey bir tútas bolmaghan. Territoriyasynyng aumaghy da әr kezde әr qalay bolghan. Biz de 2500 jyldan beri Saq, Ghún, Ýisin, Qanly, Týrik, Oghyz, Qarahan, Týrkesh, Qarluq, Qimaq, Qypshaq Joshy úlysy, Altyn orda, Kók orda, Qazaq handyghy bolyp atalyp keldik. Olardyng tolyqqandy memleket ekenin, ózderimen sayasi-ekonomikalyq jәne mәdeny baylanysta bolghanyn sol Qytay derekterining ózi-aq baspa-bas dәleldeydi. Búl elderding Qytaymen bolghan qatynasy býkildey memleketaralyq qatynas edi. Mysaly, Ýisin memleketi kezindegi qatynasqa toqtalsaq,  sol kezdegi Qytaydyng Han patshalyghy óz inisiativasymen Chjan Syanidi olargha (Kýnby ordasyna) elshi retinde jiberdi. Qarym-qatynasty ornatugha eng әueli biz emes Qytay jaghy mýddeli boldy. Artynan qyz berip, qarym-qatynasyn jaqsartyp, eki el arasynda «jylqy-jibek saudasy» qyza týsti. Endeshe, búl memleket retinde moyyndau emes pe? Odan keyingi Qanly memleketi (Qytaysha Kanjuygo, «go» memleket degen sóz), Týrik qaghanaty, Týrkesh qaghanaty kezderinde de sonday qarym-qatynastar óz jalghasyn tapty. Týrki qaghanaty kezinde Qytay elshisi Suan Szan Talas  ózeni boyyndaghy Tonyabghú qaghannyng ordasyna keledi. Qaghan oghan diplomatiyalyq sypaygershilikpen mәmle jasap, qonaqjaylyq tanytyp,  qasyna  tilmashtar men jol syryn biletin adamdardy qosyp berip, Ýndistangha jetkizip salady. Osy kezde bizding jerimizge alystaghy Vizantiyadan da elshiler keletin bolghan. Qaghan onday elshilerding keybirin qabyldasa, keybirin qabyldamay qoyatyn edi. Demek, bizding jerimizde memleket bolyp qana qoymay, el basyndaghy kýnbiyler men qaghandar  halyqaralyq qarym-qatynastyn  qyr-syryna, týrli qiytúrqy amal-aylasyna da jetik bolghan. Múnday mysaldar keyingi kezenderding tarihynan da kóptep tabylady. Endeshe, nege biz osynday pikir alandarynda «memleket bolmaghanbyz» degen sózdi aitugha dayyn túramyz? Ondayda «Ejelgi qazaq jerinde memleket qúrghanymyz» qayda qalady? Áriyne, tarihtyng belgili bir kezenderinde Qytaydyng ózine kórshi jatqan elderdi jaulap alu pighyly da bolmay qalghan joq. Sonyng ózinde de olar bizdi memleket bolghan joq dep aitpaghan.

Búl bir. Ekinshiden, Qazaq handyghy Abylay hannyng dәuirinde Qytaymen tepe-teng qarym qatynasta bolghan. Ol turaly derekter manju tilindegi múraghat qújattarynda jatyr. Sol derekterge sýiensek, Abylay eshqashan da orysqa da, qytaygha da bodandyq turaly ant bermegen. Qytaylargha shekarasyn anyq aitqan. Ózimen tyghyz qarym-qatynastaghy eginshi júrttardy, sauda seriktesterin qorghap qalugha úmtylghan. 1758 jyldyng jazynda Qazaqtyng Ýsh jýzining batyrlary el ýshin, jer ýshin júdyryqtay júmylyp Ile ózenining boyynda jýrgen. Maqsat − manjular (qytaylar emes) jerimizdi alyp ketpesin degen alandaushylyq edi. Býkil qazaqtyng eldigin de, erligin de aiqyndaytyn ataqty Sarybel shayqasy Qastek asuynda bolghan. Búl óz kezinde Jonghargha da, Ejen (Manju-Siyn) handyghyna da kórsetilgen ses edi. Sol kezde Manju ýkimetining ózi «Qazaqqa jongharlar sekildi mәmile jasaugha bolmaydy, olar bólek el» - degen. Qazaq handyghyn Ýndi, Parsy jәne Ontýstik-Shyghys Aziyadaghy eldermen bir sanatqa qosqan. Abylay han bodan bolghandy qoyyp Manjau memleketine "shyghystaghy ata mekenimizdi qaytaryp bersenizder" dep talap qoyghan. Qazaq memleketi joyylsa tek 1822 jyldan song joyyldy. Onda da Resey qaru kýshimen basyp aldy. Resey men Qytay arasyndaghy kelisimge qazaq «búryn memleketi bolmaghan song qatyspady» emes, memleketi kýshpen joyylghan song qatysa almady.

Ýshinshiden, biz Reseyge bodan bolyp túrghan kezde Qytaydyng ózi manjulargha bodan bolatyn. Áytpese, Sun Yatsen ne ýshin kýresti? Onyng basty úrany jat júrttyq manju basqynshylaryn elden quyp shyghu bolatyn. Ony bizding «sarabdal sayasatshy», «súrghyghan diplomat», Qytay turaly bas maman nege bilmeydi? Resey imperiyasynyng bodanyna ainalghanymyz ýshin oghan deyingi memlekettik dәstýrimizdi, tarihymyzdy syzyp tastauymyz kerek pe edi? Onda Qytay nege 1840 jylghy Apiyn soghysynan búrynghy tarihyn syzyp tastamaydy? Nege memleket bolmaghanbyz, Angliya bastaghan 8 memleketting otary bolghanbyz, astanamyz Pekinge deyin solar basyp alghan demeydi?! Ne ýshin Ýndistan, Egiypet, Iran solay aitpaydy? Bizdi qoyyp býginde tәuelsizdigi joq halyqtar ózderining eldigin, tәuelsizdigin qolgha keltiru ýshin jyldar boyy jantalasyp, qan tógip kýresip jatqanda memlekettiligi turaly tórelik sózdi basqanyng qúzyryna berip qoyyp qarap otyratyn bizdiki qanday jomarttyq? Búl degen ózimiz otyrghan bútaqty ózimiz kesumen birdey emes pe!? 2001-2002 jyldary men bir Japon azamatyna qytay tilinen sabaq berdim. Bir kýni bireu janylysyp oghan HIH ghasyrda Japoniya AQSh-tyng otary bolghan dep qaldy. Álgi Japon shәkirtim ornynan atyp túrdy. «Mýlde olay emes, olay boluy mýmkin emes!» dep óni ózgerip ketti. Mening Ashraf Attiya degen Egiypettik professor dosym bar. Ekeuimiz birge júmys jasaghanymyzgha 6 jyldyng jýzi boldy. Men odan «Tayaudan beri Egiypetting jaghdayy ne bolyp barady? Osy beti Egiypet bylyghyp ketpey me? AQSh-tyn, ne Reseyding yqpalynda qalmay ma?» dep súraymyn. Ol óz eline shang juytpaydy. Elder ótirik aitady, sheteldik aqparat qúraldary da týimedeydi týiedey etip kórsetedi. Býlinip ketken eshteme joq. Bәri jaqsy!» dep jauap beredi. Osynday elding azamattaryna olardyng memlekettiligi turaly kýmәndi súraq qoya alasyz ba!? Biz bolsaq memleket bolmaghanbyz, eshkim bizdi memleket dep moyyndamaghan, otar bolghanbyz dep sarnaugha dayyn túramyz. Otarshyldyq tarihymyzdy kóp aitu, týptep kelgende, úrpaqty jasytudan basqa týk emes.

Tórtinshiden, tarihi, eldik taqyrypta әngime qozghau ýshin eng әueli sóileushi oghan dayyn boluy kerek. Televiydeniya ýlken auditoriya. Onda sóileuding jauapkershiligi tipten ýlken. Dastarhan basyndaghy әngime emes. Ondayda amal bar ózing tolyq bilmeytin, kýmәndi taqyryptan aulaq bolghan jón. Birdemeni biletin sekildenip ótirik san-sifr aitugha tipten bolmaydy. Sol súhbatynda Q. Súltanúly Qytaymen arada bolghan 1880 jәne 1860 jylghy kelisim degendi aityp qaldy. Basqa basqa, dәl Qytayda bas elshi bolghan diplomat ýshin búlay oijota qoyyp qalu dúrys emes. Óitkeni búl ol biluge tiyisti eng bastauysh (elementarly) sauat. Bilim men biliktiliktin, qayratkerlikting ýlgisindey kórinetin túlgha ondayda janylmauy kerek. Eger ÚBT-da bir bala osy eki súraqqa Q.Súltanovsha jauap berse, sol ýshin qajetti balyn jinay almay, emtihannan qúlap qaluy mýmkin edi.  Ony eshkim janylyp qalypty, keshire salayyq dey me? Resey men Sin imperiyasy arasynda bizding shekaramyzgha qatysty syrttay bólip alu kelisimderine tek 1864 jәne 1881 jyldary qol qoyyldy. Búl shyn mәninde, qazaq jeri men elin syrttay bóliske salu kelisimi boldy. Qytay eli keyin kele otarshyldardyng Manju ýkimetimen qol qoyghan kelisim sharttarynyng bәrin «teng qúqyqsyz kelisim» dep jariyalap, ony moyyndaudan bas tartty. Al, biz bolsaq búl kelisimderdi әli kýnge shekaralarymyzdy aiqyndaghan bas qújat retinde qarap kelemiz... IYә, búl kýrdeli әngime. Biraq, bir nәrse aiqyn. Ol bolsa kez-kelgen órkeniyetti elding azamatynyng qay jerde de óz elining memlekettiligi turaly prinsipti ústanymdar men halyqaralyq qatynas etikasyna berik boluy. Biz qazir tәuelsiz elmiz. Preziydent N. Nazarbaevting san qyrly sayasatynyng arqasynda irgemizdi bekitip, dýniyejýzine qalyptasqan memleket ekenimizdi tanyttyq. Múndayda әli de ózin  qor, ózgeni zor sanaytyn qúldyq  psihologiyadan arylatyn uaqyt jetti. Ókinishke oray, osy súhbat el-júrt auzyna qaraghan azamattardyng birazy  әli kýnge bizding memlekettiligimizge kýdikpen qaraytynyn kórsetti.

Túrsynhan Zәken, tarih ghylymdarynyng doktory, professor

Abai.kz